Αφήγησις παράξενος του ταπεινού Σαχλίκη

Ποίημα του Κρητικού ποιητή του 14ου αιώνα Στέφανου Σαχλίκη. 
Πολλὰ ἐχαροκόπησα ἐγὼ καὶ ἐκείνη ἀντάμα·
ἦταν αὐθέντρια καὶ κυρὰ καὶ δέσποινα καὶ ντάμα.
Πολλὰ παραδιαβάσαμεν ἀντάμα ἐμεῖς οἱ δύο:

Σαχλίκης Στέφανος, μια μορφή ανάμεσα σε δύο κόσμους και δύο στάσεις ζωής...

Στέφανος Σαχλίκης Κρητικός ποιητής του 14ου αιώνα, θεωρήθηκε ο «πατέρας της κρητικής λογοτεχνίας» από τον A.V.Gemert για τους εξής λόγους: χρησιμοποίησε το κρητικό ιδίωμα, εισήγαγε την ομοιοκαταληξία, η θεματολογία των ποιημάτων του προέρχεται από την καθημερινή ζωή και ο λόγος του διέπεται από προφορικότητα

Κρητικός Πόλεμος (1645-1669) ΔΙΗΓΗΣΙΣ ΔΙΑ ΣΤΟΙΧΩΝ ΤΟΥ ΔΕΙΝΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ ΤΟΥ Μαρίνου Τζάνε Μπουνιαλή

Ο Μαρίνος Τζάνε Μπουνιαλής γεννήθηκε επί ενετοκρατίας, το 1613 στο Ρέθυμνο. Μετά την κατάληψη του Ρεθύμνου από τους Τούρκους το 1646, κατέφυγε στην Κέρκυρα και από εκεί στην Βενετία όπου και πέθανε το 1686 σε ηλικία 73 ετών. Συνέθεσε ένα αφηγηματικό ποίημα με τίτλο Κρητικός Πόλεμος. Στην πρώτη σελίδα της πρώτης έκδοσης του βιβλίου αναγράφονταν τα εξής:

ΔΙΗΓΗΣΙΣ
ΔΙΑ ΣΤΟΙΧΩΝ  
ΤΟΥ ΔΕΙΝΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ ΤΟΥ
εν τη νήσω Κρήτης γενομένου, η οποία περιέχει την
σκληρότητα και αιχμαλωσίαν και φόνον, όταν εκυ-
ρίευσαν οι Αγαρηνοί την δυστυχισμένην χώρα
των Χανιώ και Ρεθύμνου, και ότι συνέβη εις το 
ΜεγάλονΚάστρον* και εις τες αρμάδες 
και εις τα νησία απού τους αχμε’ 
έως αχξθ’**,όπου του εδώκανε 
το Μεγάλο Κάστρο* και εγίνη 
η αγάπη. Συνθεμένη
εν συντομία
ΠΑΡΑ ΜΑΡΙΝΟΥ ΤΖΑΝΕ  
ΤΟΥ ΛΕΓΟΜΕΝΟΥ ΜΠΟΥΝΙΑΛΗ
του Ρεθυμναίου εκ Κρήτης
Con Licenza de’ Superiori e Privilegio

Μαρίνος Τζάνε Μπουνιαλής(1646-1685)

«Διήγησις δια στίχων του δεινού Κρητικού Πολέμου»

ΠΗΓΗ ΕΙΚΟΝΑΣ

Οι Τούρκοι αποβιβάζονται στο νησί το 1645. ο Χάνδακας μετά από ηρωική αντίσταση συνθηκολογεί το 1669 οπότε και τελειώνει η γαλήνια και ξέγνοιαστη ζωή. Έτσι και η λογοτεχνία εισέρχεται σε ρεαλιστικότερη αντιμετώπιση της φοβερής πλέον πραγματικότητας.

Ανδρέας Κορνάρος (1548-1616) Historia Candiana

Ο Ανδρέας Κορνάρος* γεννήθηκε στην Τραπεζόντα της Σητείας ήταν γιος του Τζιάκομο Κορνάρου και της Ισαβέτας (Ζαμπίας) Ντεμέζο καθώς και αδελφός του Βιτσέντζου Κορνάρου. του μεγάλου Κρητικού ποιητή του «Ερωτόκριτου».

Μαρίνος Φαλιέρος. Ιστορία και Όνειρο

Απόσπασμα από το «Ιστορία και Ονειρο» (στ 439-452) του Μαρίνου Φαλιέρου (1397-1474) 

Κρατώντα το, κυράτσα μου, το λαμπερό σου χέρι,
από τα πλια ’κριβότερα μέλη μού θέλει φέρει.
Και με την άλλην άπλωσα και πιάνω το λαιμόν της
και προς εμέν την έφερα δίχως τον ορισμόν της.
Και με το ναι και τ’ όχι της, με τ’ άσπρον της τραχήλι,
εδάκασα κι εφίλησα τα νόστιμά της χείλη,

και το γλωσσάκι έπασχα να γλυκοπιπιλίζω,
και τούτη μου τριζίνευγε για να τη σιργουλίζω.

Eικόνες γυναικών στην πρώιμη κρητική ποίηση

BΟΥΛΓΑΡΙΔΟΥ ΔΕΣΠΟΙΝΑ 
Μαρίνος Φαλιέρος 
Κρητικός ποιητής ευγενικής βενετικής καταγωγής, γεννιέται πριν το 1397 και πεθαίνει το 1475. Το 1417 παντρεύεται τη Fiorenza Zeno και αποκτά πέντε κόρες και τέσσερις γιους.106 Σημαντική προσωπικότητα, με μέτριο μορφωτικό επίπεδο.107 Υπήρξε ένας από τους μεγαλύτερους φεουδάρχες και γαιοκτήμονες του νησιού, ενώ δραστηριοποιήθηκε και πολιτικά.

H Κακοπαντρεμένη (Ρίμα για τον γέρο και το κορίτσι)

H Κακοπαντρεμένη (Περί γέροντος να μην πάρει κορίτσι))

Ανωνύμου 

 Άρχοντες, πλούσιοι και πτωχοί, πατέρες και μητέρες 

 και συγγενείς οπόχετε ύπανδρες θυγατέρες,

 περιτοπλιόν οι κορασιές που θε να παντρευτείτε, 

 γρικήσετε τα λόγια μου και κάμε να φρονείτε.

 Ότι η νια τα μέλλοντα του κόσμου τα δεν πράξει 

ουδέν ηξεύρει να τα πει, ουδ’ άλλην να διατάξει, 

 μόνον εγώ η πολυπαθής, οπού ήκουσα και ξέρω,

εσάς οπού είστεν άμαθες θέλω να τ’ αναφέρω, 

 μάλιστα οπού έμαθα από τους ποιητάδες 

 οπού έπραξαν από καιρόν του κόσμου τες γλυκάδες

Eικόνες γυναικών στην πρώιμη κρητική ποίηση.
BΟΥΛΓΑΡΙΔΟΥ ΔΕΣΠΟΙΝΑ

Σύμφωνα με τον A.V.Gemert, ο οποίος εξέδωσε το ποίημα με τον τίτλο Η κακοπαντρεμένη ( παλαιότερος τίτλος Περί γέροντος να μην πάρει κορίτσι), πρόκειται για ένα ανώνυμο, άτιτλο, κρητικό ποίημα, τoυ 15ου ή των αρχών του 16ου αιώνα.

Είναι γραμμένο σε ιαμβικό δεκαπεντασύλλαβο στίχο με ζευγαρωτή ομοιοκαταληξία, όπως τα περισσότερα πρώιμα δημώδη ποιήματα από τα τέλη του 14ου αιώνα και εξής. Ο εκδότης, βασισμένος σε στοιχεία που παρέχει το ίδιο το ποίημα, υποστηρίζει πως ο δημιουργός είναι γυναίκα.

Συναξάριον των ευγενικών γυναικών και τιμιοτάτων αρχόντισσων.

Συναξάριον των ευγενικών γυναικών και τιμιοτάτων αρχόντισσων.

Ανωνύμου

Ο άνθρωπος ότι έναι κάλλιον, διανά υπομένει / με δράκαιναν, όταν πεινάν, και λέαιναν αγριωμένην·/παρ’ ου με την γυναίκαν του, όταν έναι θυμωμένη.

και δια το άρι της γυναικός σε λέγουν Αριστοτέλη,  οπού σε εκαβαλλίκευσε  εις τους νώμους και επεριπάτεις εις τον φόρον ωσάν τον γάδαρον και αγάλι αγάλι επάτεις

Έπαινος των Γυναικών

La lode delle donne

Ο Έπαινος των Γυναικών. 
Ανωνύμου.

Τότες οι παρατημένες

που’ ναι πάντα πομπεμένες,

πάσιν όλες ’ς τα μπουρδέλια

και γαμούν τες τα κοπέλια

Ριμάδα κόρης και νιου

Ριμάδα κόρης και νιού.

Ανωνύμου. 

Κόρη και νιος δικάζεται από ’να παραθύρι

μια νύκτα ως οπό ’δωσεν τς αυγής το σημαντήρι·

ο νιότερος ζητά φιλί κι η κόρη δακτυλίδι,

κι ο νιος το δακτυλίδιν του της κόρης δεν το δίδει.    

Ριμάδα κόρης και νέου. Ανωνύμου.

Eικόνες γυναικών στην πρώιμη κρητική ποίηση.

BΟΥΛΓΑΡΙΔΟΥ ΔΕΣΠΟΙΝΑ

Έργο της πρώιμης κρητικής λογοτεχνίας και συγκεκριμένα των αρχών του 15^ου αιώνα,139 είναι και η ανώνυμη Ριμάδα κόρης και νέου, γραμμένη σε δεκαπεντασύλλαβο στίχο και ζευγαρωτή ομοιοκαταληξία. Ήταν αγαπητό έργο κατά την εποχή του και γνώρισε μεγάλη διάδοση.

Βοσκοπούλα η εύμορφη

Η Βοσκοπούλα. η εύμορφη: ποίημα/ Νικολάου Δριμυτικού του Κρητός

Στις αρχές του 17ου αι. ανήκει άλλο ένα αξιόλογο έργο, άγνωστου ποιητή, η «Βοσκοπούλα». Ένας βοσκός συναντά μια πολύ όμορφη βοσκοπούλα, στο βουνό. Περνούν ευτυχισμένες μέρες στο σπήλιο της βοσκοπούλας.

Διαλλινομιχάλης (1853-1927) "Ο Μιχάλης Διαλλινάς Κι Η Κρητική Ιστορία"

Με τον Μιχάλη Διαλλινά φαίνεται να κλείνει ο κύκλος της Κρητικής λογοτεχνίας. Οι επόμενοι λογοτέχνες είναι περισσότερο Έλληνες παρά Κρήτες.

Τα έργα τους απευθύνονται περισσότερο στον μέσο Έλληνα καλλιεργημένο αστό, παρά στην ευαισθησία του απλού Κρητικού κι ας νιώθουν οι ίδιοι μέχρι στα κατάβαθα της ψυχής τους Κρητικοί, όπως ο Καζαντζάκης και ο Πρεβελάκης. Τα έργα που γράφτηκαν μετά την "Κριτσοτοπούλα" και που θα μπορούσαν να χαρακτηρισθούν λαϊκά Κρητικά, ξεπέφτουν αναπόφευκτα σε μια απλή ηθογραφία.

Καπετάν Καζάνης και Κριτσοτοπούλα : Τα τελευταία κρητικά έπη.

Ο Καπετάν Καζάνης και η Κριτσοτοπούλα, τα τελευταία κρητικά έπη, γράφηκαν από τον κρητικό λόγιο Μιχάλη Διαλλινά (1853-1927) και δημοσιεύθηκαν το 1909 και 1912 αντίστοιχα. Οι επόμενοι λογοτέχνες είναι περισσότερο Έλληνες παρά Κρήτες. Τα έργα τους απευθύνονται περισσότερο στον μέσο Έλληνα καλλιεργημένο αστό, παρά στην ευαισθησία του απλού Κρητικού κι ας νιώθουν οι ίδιοι μέχρι στα κατάβαθα της ψυχής τους Κρητικοί, όπως ο Καζαντζάκης και ο Πρεβελάκης. Τα έργα που γράφτηκαν μετά την "Κριτσοτοπούλα" και που θα μπορούσαν να χαρακτηρισθούν λαϊκά

Καπετάν Καζάνης Αρχηγός 1821, ποίημα του Μιχάλη Διαλυνά (Α μέρος)

Το ποίημα του Μιχάλη Διαλυνά "Ο Καπετάν Καζάνης" είναι χωρισμένο σε δύο μέρη. Στο πρώτο μέρος αναφέρονται τα γενεαλογικά του καπετάν Καζάνη, καθώς και το γιατί πήρε το παρατσούκλι «Καζάνης».

Όταν μεγάλωσε λίγο το παιδί το πήγαν οι γονείς του σε ένα μοναστήρι να το βαφτίσουν. Ενώ ήταν έτοιμοι για τη βάφτιση πλακώνουν ξαφνικά οι τούρκοι, λεηλατούν το μοναστήρι, σπάζουν την κολυμπήθρα, οπότε για να μη μείνει αβάφτιστο το παιδί, το βαφτίζουν τελικά μέσα σε καζάνι.

Καπετάν Καζάνης Αρχηγός 1821, ποίημα του Μιχάλη Διαλυνά (Β μέρος)

Το ποίημα του Μιχάλη Διαλυνά "Ο Καπετάν Καζάνης"  είναι χωρισμένο σε δύο μέρη. Στο πρώτο μέρος αναφέρονται τα γενεαλογικά του καπετάν Καζάνη, καθώς και το γιατί πήρε το παρατσούκλι «Καζάνης».

Στο δεύτερο μέρος περιγράφεται η ιστορία με τον Αλιδάκο. Ο Αλιδάκος ήταν ένας χειροδύναμος Τούρκος από το Χουμεριάκο, φίλος του πατέρα του Καζάνη. Κανείς δεν τολμούσε να τα βάλει μαζί του.

Κριτσοτοπούλα

Η "Κριτσοτοπούλα"αποτελείται από 1367 δεκαπεντασύλλαβους ιαμβικούς στίχους, οι οποίοι ομοιοκαταληκτούν κατά δίστιχα
, εκτός από κάποια σημεία όπου ομοιοκαταληκτούν χιαστί (ο α με τον γ και ο β με τον δ).

Σ' αυτό περιγράφεται η ζωή της Ροδάνθης, της κόρης του πρωτόπαπα της Κριτσάς, ένα κεφαλοχώρι που βρίσκεται λίγο πιο έξω από τον 'Αγιο Νικόλαο. Τη Ροδάνθη απαγάγει ένας τούρκος, ο Χουρσίτ αγάς, για να την κάνει γυναίκα του. Αυτή όμως τον σκοτώνει, φοράει τα ρούχα του, και πηγαίνει και βρίσκει τον καπετάν Καζάνη στο βουνό, και κρύβοντάς του πως είναι γυναίκα, του ζητά να την πάρει μαζί του. Έτσι και γίνεται. Στο εξής η Ροδάνθη συμμετέχει σ' όλες τις περιπέτειες του καπετάν Καζάνη και των παλικαριών του, και διακρίνεται για την ανδρεία της. Σκοτώνεται τελικά στη μάχη της Κριτσάς, το 1823, οπότε κι αποκαλύπτεται πως είναι γυναίκα και μάλιστα η χαμένη κόρη του πρωτόπαπα.

Απόκοπος του Μπεργαδή. (Mιαν από κόπου ενύσταξα...)

Ο Απόκοπος (ο τίτλος προκύπτει από το πρώτο ημιστίχιο του ποιήματος: Mιαν από κόπου ενύσταξα), εκδόθηκε για πρώτη φορά το 1519, αλλά η σύνθεσή του τοποθετείται αρκετά χρόνια νωρίτερα.

Ο Μπεργαδής (Bragadin) ανήκε σε εξελληνισμένη οικογένεια Βενετών του Ρεθύμνου. Στο ποίημά του ‘ο Απόκοπος’, ο ποιητής διηγελιται ότι στο όνειρό του κυνήγησε ένα ελάφι (ψυχαναλυτικό σύμβολο του ερωτικού πόθου, κατά τον Κεχαγιόγλου), ανέβηκε σε ένα δέντρο(το δέντρο της ζωής), και πως έμεινε ώρες εκεί τρώγοντας μέλι από μια κυψέλη(η γλύκα της ζωής).

Φυλλάδα του γαιδάρου (1539)

"Γαδάρου, λύκου και αλουπούς διήγησις χαρίης.

Μιά ανεξάρτητη κατηγορία κρητικών ποιημάτων είναι αυτά που ασκούν σατυρική κοινωνική κριτική με αλληγορικές μορφές από το ζωικό βασίλειο, όπως του «Γαδάρου, Λύκου, Αλουπούς διήγησης ωραία», που δημοσιεύτηκε το 1539 στη Βενετία . Αποτελεί ομοιοκατάληκτη διασκευή σε 540 δεκαπεντασύλλαβους στίχους παλαιότερου
ανομοιοκατάληκτου βυζαντινού κειμένου, και είναι διασκευή του μεσαιωνικού ποιήματος "Συναξάριον του τιμημένου Γαδάρου". 

Ο Κάτης και ο μποντικός.Ανώνυμον κρητικόν στιχούργημα του ιστ ́ αιώνος.

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

Ο Κάτης και ο μποντικός είναι ένα σύντομο διασκεδαστικό δημώδες ποίημα της εποχής της Αναγέννησης, με θέμα το παιχνίδι της γάτας και του ποντικού. Γραμμένο από ανώνυμο, πιθανόν Κρητικό, συγγραφέα, το ποίημα συνεχίζει μια μακρόχρονη λογοτεχνική παράδοση έργων με ζώα από την όψιμη αρχαιότητα και τον Μεσαίωνα, με διασημότερο παράδειγμα τους Μύθους του Αισώπου. Ο ποιητής αφηγείται με σατιρική διάθεση μια παραλλαγή ενός γνωστού (και από τη λαϊκή/δημοτική προφορική παράδοση) μύθου, με διδακτικές προεκτάσεις γύρω από τις σχέσεις δύναμης και αδυναμίας, δόλου και ευπιστίας.