Μαρίνος Φαλιέρος. Ιστορία και Όνειρο

Απόσπασμα από το «Ιστορία και Ονειρο» (στ 439-452) του Μαρίνου Φαλιέρου (1397-1474) 

Κρατώντα το, κυράτσα μου, το λαμπερό σου χέρι,
από τα πλια ’κριβότερα μέλη μού θέλει φέρει.
Και με την άλλην άπλωσα και πιάνω το λαιμόν της
και προς εμέν την έφερα δίχως τον ορισμόν της.
Και με το ναι και τ’ όχι της, με τ’ άσπρον της τραχήλι,
εδάκασα κι εφίλησα τα νόστιμά της χείλη,

και το γλωσσάκι έπασχα να γλυκοπιπιλίζω,
και τούτη μου τριζίνευγε για να τη σιργουλίζω.

Eικόνες γυναικών στην πρώιμη κρητική ποίηση

BΟΥΛΓΑΡΙΔΟΥ ΔΕΣΠΟΙΝΑ 
Μαρίνος Φαλιέρος 
Κρητικός ποιητής ευγενικής βενετικής καταγωγής, γεννιέται πριν το 1397 και πεθαίνει το 1475. Το 1417 παντρεύεται τη Fiorenza Zeno και αποκτά πέντε κόρες και τέσσερις γιους.106 Σημαντική προσωπικότητα, με μέτριο μορφωτικό επίπεδο.107 Υπήρξε ένας από τους μεγαλύτερους φεουδάρχες και γαιοκτήμονες του νησιού, ενώ δραστηριοποιήθηκε και πολιτικά.
Σύμφωνα με τον A.V.Gemert, το ποιητικό του έργο χρονολογείται την περίοδο 1420 με 1430 και περιλαμβάνει την “consolatio” Ρίμαπαρηγορητική, 108 τους παραινετικούς Λόγους Διδακτικούς του πατρός προς τον υιον, τον δραματικό Θρήνο εις τα Πάθη και την Σταύρωσην του Κυρίου και Θεού και Σωτήρος ημών Ιησού Χριστού, 109 και τα δύο ερωτικά όνειρα Ιστορία και Όνειρο και Ερωτικόν Ενύπνιον. Σε όλα τα έργα του χρησιμοποιεί πολιτικό στίχο και ζευγαρωτή ομοιοκαταληξία. Έχουν αποδοθεί και κάποια άλλα ποιήματα στον Φαλιέρο, που όμως ο A.V. Gemert δεν τα δέχεται ως γνήσια.110 Επηρεάζεται από τη δυτική λογοτεχνία της εποχής του και πιο συγκεκριμένα από τον Ιταλό Leonardo Guistinian.

…Στην περίπτωση του Φαλιέρου έχουμε τα όνειρα ενός ποιητή για τη γυναίκα, τα οποία είναι είτε λογοτεχνικά όνειρα, με την έννοια ότι παραπέμπουν σε άλλα ποιήματα είτε παραπέμπουν σε πολιτισμικές εικόνες της εποχής. Η Ιστορία… είναι δώρο αρραβώνα για τη μέλλουσα μνηστή του ποιητή. Επομένως ο Φαλιέρος της καταθέτει τα ποιητικά του όνειρα γύρω από αυτήν. Το μεγαλύτερο μέρος του

ποιήματος αποτελείται από το ερωτικό όνειρο του ήρωα, ένα λογοτεχνικό είδος με δυτικές καταβολές: «[…] της ιστορίας δηλαδή που διηγείται την ονειρεμένη ερωτική ευτυχία ή επιτυχία και το απογοητευτικό ξαφνικό ξύπνημα την ώρα που η επιθυμία του πρωταγωνιστή πάει να ικανοποιηθεί».114 Σύμφωνα με τον A.V.Gemert, είναι πιθανό να γράφτηκε με την ευκαιρία του γάμου του ποιητή με τη Fiorenza Zeno, το 1418, εξού και η ομώνυμη ηρωίδα Αθούσα.115 Είναι ο πρώτος θεατρικός διάλογος της νεοελληνικής λογοτεχνίας.116 Συγγενές έργο με την Ιστορία… είναι το δεύτερο ερωτικό ποίημα που αποδίδεται στον ποιητή, το Ερωτικόν Ενύπνιον. Ο A.V.Gemert θεωρεί ότι η Ιστορία… είναι ανώτερη ποιοτικά του δεύτερου ονείρου, και είναι επιφυλακτικός ως προς τη γνησιότητά του.117

Ο Φαλιέρος, ποιητής και πρόσωπο της ιστορίας, πέφτει για ύπνο ταλαιπωρημένος από τον καημό του ανεκπλήρωτου έρωτά του για την Αθούσα: Κι εγώ που κιόμαι δίχως στιά και κρυαίνω δίχως κρυάδα / και κείτομαι δίχως καμιάν ανάπαψιν και κλαίγω/ τόσον καιρόν, αλίμονον, λοιπόν το τι να λέγω; (106-107). Ονειρεύεται πως τον επισκέπτεται το Ριζικό του και η Μοίρα του. H τελευταία προθυμοποιείται να τον βοηθήσει να δει την αγαπημένη του. Βοηθός του θα σταθεί και η Ποθούλα, η υπηρέτρια της Αθούσας. Η αγαπημένη προβάλλει στο παράθυρο και παρομοιάζεται με το φως του ήλιου, στοιχείο που βοηθάει στην εξιδανίκευσή της και στην παρουσίασή της ως θεϊκού πλάσματος: Αυτή η λάμψη τήν θωρείς δεν έναι του πλανήτη, / ουδ’ απολπίσει θες εσύ πριχού να βγεις ’κ το σπίτι, / αμ’ εν’ αυγή της μαρτυριάς, το φως της γης του ήλιου / και σύρνεται ανατέλλοντα στη στράτα του πουλίου / και έχει σώμα σαρκικό, έχει και ανθρώπου πνέμα / και αυτή ’ναι ήλιος και άνθρωπος, οι δύο, κατά το βλέμμα.(239-244). Ο Φαλιέρος θαμπώνεται από την έντονη λάμψη της: Κι ήσβησε κι εσκοτείνιασε ίτις πολλά το φως μου / ’τι δεν εξεκαθάριζα καθόλου τι έναι ομπρός μου (259-260), ώσπου λιποθυμάει (280-282). Ο καημός του θα τη συγκινήσει και θα βγει στο παράθυρο να του μιλήσει. Εμφανίζεται την αυγή, τοποθετημένη έτσι σε ένα ρομαντικό πλαίσιο.118 Πρωτομιλάει στον στίχο 365 και αυτοαποκαλείται γλυκιά δούλη του Πόθου.

Τα μάτια του ερωτευμένου βλέπουν: […] μια λαμπάδα / χιονάτη και γλυκότατη ήλθε με μια γλυκάδα / αξείκαστη κι εστάθηκε την ερωτιά γεμάτη / κι ένα απίδιν όμορφο, βασιλικόν εκράτει / κι έδειχνε με το χέριν της κι ελάλειε κι εσυγέλα (395-399).119

Ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι ερωτικές προσφωνήσεις και οι χαρακτηρισμοί της ηρωίδας: ρόδο πολυζητημένο (406), φως, ψυχή (409), Λουλουδούσα (417), σπλαχνικό μου σκάνδαλο, πειρασμέ μου (473), πωρικό μου αχόρταγο, άθος (509), ομορφιά, στολίδι των ανθρώπων (515), σκύλα (537) (για την ανένδοτη στάση που κρατάει απέναντί του). Αυτός είναι ο δούλος και αυτή η κυρά του (411) στο παιχνίδι του έρωτα.

Οι δύο νέοι θα αρχίσουν τις ερωτικές περιπτύξεις, με τον Φαλιέρο ορμητικό: Και με το ναι και τ’ όχι της με τ’ άσπρον της τραχήλι / εδάκασα κι εφίλησα τα νόστιμά της χείλη / και το γλωσσάκι έπασχα να γλυκοπιπιλίζω / και τούτη μου τριζίνευγε, για να τη σιργουλίζω (449-452), και την Αθούσα επιφυλακτική και συγκρατημένη να προβάλλει αντιστάσεις: όλοι για την ξεφάντωσιν του πόθου λιγωράτε / και σαν σας τηνε δώσουσιν ουδέν τηνε ψηφάτε (457-458). Είναι καχύποπτη και πιστεύει πως οι άντρες κοροϊδεύουν τις γυναίκες: Να’ ναι ποτέ να μ’ αγαπάς ίσα κι εμπιστεμένα / εσύ που δείχνεις και ψοφάς και λιγωράς για μένα; (463-464). Φοβάται το κουτσομπολιό της γειτονιάς, είναι θρησκευόμενη και ζητάει όρκους αγάπης, για να ενδώσει στον έρωτα.

H Αθούσα, προστατευμένη πίσω από τα σιδερένια κάγκελα του παραθύρου της,120 αρχίζει ένα λόγο περί των δύο φύλων: Εμείς κρατούμε μετά σας να ’χωμε δικιοσύνη / και ωσάν θωρώ δεν έχετε σ’ εμάς ελεημοσύνη / κι εσείς εις ό,τι φταίσετε όλα ειν’ συμπαθημένα / και τα δικά μας έχετε πάντα κατακριμένα. / Όλα σ’ εμάς των άτυχων συμπέφτουσιν τα βάρη / κι εκείνα τα ’χομε ντροπή έχετ’ εσείς καμάρι (487-492). Αναφέρεται στην ασυγκράτητη ερωτική επιθυμία των ανδρών, στα συγχωρητέα από την κοινή γνώμη ανδρικά λάθη και τα κατακριτέα γυναικεία, στην ανισότητα των δύο φύλων, στη γυναικεία τιμή.121 Οι άνδρες περηφανεύονται όταν κατακτούν ερωτικά μια γυναίκα, ενώ για τις γυναίκες αυτό θεωρείται ντροπή. Ο Φαλιέρος ανταπαντά κάνοντας λόγο για τη διαφορετικότητα της ανδρικής και της γυναικείας φύσης: Πώς δε νοάς την προτιμήν τ’ αντρός κατά την φύση / και κατά την συνήθισιν, την σαρκικήν την κρίση; / Με δίκιο πρέπει το λοιπόν να ’ν’ της αρσενικότης / κυριότατον το θέλημα, παρά της γυναικότης (499-502), […] τα φυσικά των γυναικών κρατούσι / να δείχνουσι ότι στανικώς συμπέφτουν στό ποθούσι (541-542). Η άποψή του ότι μπορεί ένας άνδρας να αγαπήσει πολύ μια γυναίκα όταν αυτή είναι φρόνιμη και ορθή στην όρεξίν του (600), εκφράζει το ιδανικό της υποταγμένης στο θέλημα του συζύγου γυναίκας.

Το ποίημα τελειώνει με την απαίτηση όρκων προκειμένου να ενδώσει ερωτικά η Αθούσα: […] πρώτα στον Χριστό, δεύτερο στην Κυρία (726). Ο Φαλιέρος ορκίζεται ερωτική αφοσίωση (739), και ενώ ο διακαής του πόθος πλησιάζει στην εκπλήρωση, τον ξυπνάει το τσίμπημα ενός ψύλλου.

Το όνομα της ηρωίδας είναι εμπνευσμένο από το όνομα της συζύγου του ποιητή Fiorenza Zeno. Πέρα από τη ρεαλιστική αναφορά, θα μπορούσαμε να παραπέμψουμε στον λογοτεχνικό τόπο της παρομοίωσης της γυναίκας με λουλούδι, αλλά και με άλλα στοιχεία της φύσης. Η S.D.Beauvoir παρατηρεί τα εξής: «Η γυναίκα ενσαρκώνει στα μάτια του [του εραστή] ολόκληρο το ζωικό και φυτικό κόσμο:

γκαζέλλα, λαφίνα, κρίνο και ρόδο, συντέφι, αχάτη, μαργαριτάρι, μετάξι, το γαλάζιο του ουρανού, η δροσιά της πηγής, ο αέρας, η φλόγα, η γη και το νερό. Όλοι οιποιητές σε Ανατολή και Δύση, μεταμόρφωσαν το κορμί της γυναίκας σε λουλούδια, σε καρπούς και πουλιά».122

Τα άφθονα τολμηρά ερωτικά/σεξουαλικά υπονοούμενα, οι ερωτικές εκφράσεις, τα γλυκόλογα, ίδιον της ερωτικής λογοτεχνίας,123 προσδίδουν μια ιδιαίτερη θέρμη, όχι μόνο ανάμεσα στους εραστές, αλλά και στο ποίημα: Τούτα τα μάτια τα γλυκιά κοντά μου να τα γνώθω / και το γλωσσάκι το ’μνοστό τούτο να πιπιλίζω, / να ’χω ξουσιά να το φιλώ και να το κανακίζω / και να δακώ τα χείλη σου τούτα τα ζαχαράτα / μύριες χολές οπόχουσι τα μέλη μου γεμάτα (643-646). Ο εραστής πολιορκεί την αγαπημένη, τολμώντας τη σωματική επαφή μαζί της (φιλιά, χάδια, δαγκώματα, τσιμπήματα κτλ). Επιθυμεί σφόδρα την ερωτική ένωση με την αγαπημένη και

προσπαθεί να την πείσει για την πραγμάτωση με τρυφερά λόγια και υποσχέσεις. Η κοπέλα, παρότι κρατάει επιφυλακτική στάση απέναντι στις προθέσεις του, δεν κάνει λόγο για γάμο, παρά μόνο για όρκους. Επικρατεί στο ποίημα ένα ελευθεριάζον δυτικόπνεύμα.124

…Η αληθινή γυναίκα της Ιστορίας…, μέσα από τις περιγραφές του ερωτευμένου ήρωα, αναπαρίσταται ως ένα αντικείμενο πόθου, του ερωτικού πόθου του ποιητή. Έχουμε μια θετική, εξιδανικευμένη, ωραιοποιημένη και ιδανική εικόνα της. Ταυτόχρονα, παρουσιάζεται σεμνή και καχύποπτη απέναντι στο αρσενικό. Πρόκειται για την παραδοσιακή εικόνα της ανύπαντρης επιφυλακτικής κοπέλας που

διαθέτει αυτοκυριαρχία, καιροφυλακτεί για τη διαφύλαξη της τιμής της και προσπαθεί να προστατευτεί από τον ορμητικό και ασυγκράτητο άνδρα. Επιπλέον, η γυναίκα Aθούσα, παρουσιάζεται αρκετά δυναμική: έχει λόγο, εκφράζει την άποψή της με σθένος, αντιστέκεται, αμφιβάλλει και αμφισβητεί τις προθέσεις του άνδρα Φαλιέρου. Μέσα από τον ερωτικό διάλογό της με τον ποιητή παρουσιάζονται τα στερεότυπα της εποχής γύρω από την εικόνα του άνδρα και της γυναίκας· και οι δύοεραστές προσπαθούν να υπερβούν τα στερεότυπα αυτά και να χαρούν τον έρωτά τους, στο τέλος όμως παγιδεύονται μέσα σ’ αυτά.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

106.Βλ. αναλυτικά το γενεαλογικό δέντρο της οικογένειάς του και τα βιογραφικά στοιχεία του ποιητή: Μ.Φαλιέρος, Ερωτικά Όνειρα, ό.π., σσ.15-20.

107.Μ.Φαλιέρος, “Ρίμα Παρηγορητική”. Κατά τον κώδικα 1549 της Λαυρεντιανής βιβλιοθήκης της Φλωρεντίας, Ζώρας Γεώργιος (επιμ.), Αθήνα 1956.

108.Μ.Φαλιέρος, Θρήνος εις τα Πάθη και την Σταύρωσιν του Κυρίου και Θεού και Σωτήρος ημών Ιησού Χριστού, ποιηθείς παρά του ευγενεστάτου άρχοντος κυρού Μαρίνου του Φαλιέρου,

κριτική έκδοση Wim F.Bakker – Arnold F. van Gemert, Hράκλειο, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2002.

109.«Γράφει τα ελληνικά που άκουγε γύρω του, στους δρόμους και στις ορθόδοξες εκκλησίες. Οι σχετικά λίγοι αρχαϊσμοί είναι σχεδόν όλοι παρμένοι από την εκκλησιαστική γλώσσα. Τη λόγια βυζαντινή λογοτεχνία, όπως φυσικά και τα αρχαία ελληνικά δε φαίνεται να τα ήξερε […]. Από τη δημώδη μεσαιωνική λογοτεχνία μπορεί να είχε διαβάσει ιπποτικά μυθιστορήματα σαν τον Λίβιστρο και Ροδάμνη ή το Βέλθανδρο και Χρυσάντζα και κείμενα σαν τον Σπανέα. Εκτός από τα ελληνικά ήξερε βέβαια τα ιταλικά και τα βενετσιάνικα, μητρική του γλώσσα, και τα μεσαιωνικά λατινικά, που ήταν η επαγγελματική και λίγο πολύ η επίσημη γλώσσα. Από τα λογοτεχνικά ρεύματα της Δύσης θα ήξερε μόνο τα δημώδη: την ηθικοδιδακτική λογοτεχνία, το λαϊκό (και ουμανιστικό) θέατρο, τα σύντομα διηγήματα (Novelle) και τις καντσονέτες του Leonardo Giustinian», ό.π., σσ.19-20. 110.Ό.π., σσ.22-23.

114.Μ.Φαλιέρος, Ερωτικά Όνειρα, ό.π., σσ.33-34. «Η Ιστ. ως ερωτικό όνειρο […] ανήκει στη δυτική παράδοση. Η θεατρική μορφή και το λογοτεχνικό είδος του Contrasto, καθώς και του διαλόγου στο παράθυρο, ενισχύουν την άποψη πως ο Φαλιέρος εμπνεύστηκε από τη “λαϊκή” λογοτεχνική παραγωγή του 1ου μισού του 15ου αιώνα της Βενετίας και μάλιστα άμεσα ή έμμεσα από το ερωτικό έργο του Leonardo Giustinian και από την ουμανιστική κωμωδία της εποχή του», ό.π., σ.48. Επιπλέον, έχουν εντοπιστεί ομοιότητες μεταξύ αυτού του ποιήματος και των βυζαντινών ιπποτικών μυθιστοριών, και δη με το ερωτικό όνειρο του ήρωα στo Υσμίνη και Υσμινίας, βλ. R.Beaton, Η ερωτική μυθιστορία του ελληνικού Μεσαίωνα, ό.π., σσ.

255-259. Σχετικά με το λογοτεχνικό είδος του διαλόγου στο παράθυρο βλ. Μ.Φαλιέρος, Ερωτικά Όνειρα, ό.π., σσ.34, 39.

115.Ό.π., σ.16.

116.Ό.π., σ.38.

117.Ό.π., σσ.31-32.

118.Σχετικά με το δυτικό λογοτεχνικό μοτίβο της συνάντησης των εραστών κατά την αυγή βλ. ό.π., σ.35.

119.Για τις ερωτικές/σεξουαλικές συνδηλώσεις της λέξης απίδι: «[…] σημαίνει μάλλον “αχλάδι” […]. Δεν αποκλείεται η Αθούσα να είχε πράγματι ένα αχλάδι μαζί της για να το χαρίσει ενδεχομένως στο Φαλιέρο ως απόδειξη της αγάπης της […]· από την αρχή […] ο

ποιητής παίζει και με την άλλη σημασία της λέξης, το γυναικείο αιδοίο», ό.π., σ.156. Λίγους στίχους παρακάτω ο φλογερός Φαλιέρος θα της ζητήσει να φάνε επιτέλους του πόθου τους τ’απίδι: Μηδέν οκνείς και κάμε το, ότι ο καιρός το δίδει / να φάμε με γλυκότητα του πόθου μας τ’ απίδι (421-422).

120.«Στην Κρήτη, όπως και γενικά στις νοτιο-ευρωπαϊκές χώρες, όπου η κοπέλα και οι γυναίκες δεν είχαν πολλές ελευθερίες, τις προστάτευαν με τα κάγκελα μπροστά στα παράθυρα», ό.π., σ.159.

121.Οι ιδέες γύρω από την έννοια της “ντροπής” και της “τιμής”, δύο αλληλένδετων εννοιών στη μοντέρνα μεσογειακή κοινωνία, μπορούν να έχουν ισχύ και για την εποχή και την κοινωνία του Φαλιέρου: «Η τιμή μιας γυναίκας κρίνεται από την αίσθηση σεξουαλικής

ντροπής που έχει […]. O όρος “ντροπή” χρησιμοποιείται με δύο διαφορετικούς τρόπους όταν εφαρμόζεται στις γυναίκες. Αρχικά, η “ντροπή” μπορεί να αναφέρεται στην ευαισθησία της γυναίκας σχετικά με το τι σκέφτονται οι άλλοι γι’ αυτήν […]· η γνώση της για την ορθή ηθική συμπεριφορά […]. Ενώ για τους άνδρες η ντροπή εξισούται με την απώλεια της τιμής, ή μια αρνητική εμπειρία, για τη γυναίκα είναι μια θετική αξία. Επίσης, μπορεί να αναφέρεται στην ατιμία της, οπότε σ’ αυτή την περίπτωση ο όρος εξισούται με την έλλειψη ντροπής από μέρους της […]. Η τιμή μιας γυναίκας, αρχικά, έχει να κάνει με τη σεξουαλική αγνότητα. Αν είναι ανύπανδρη, η τιμή της και αυτή της οικογένειάς της εξαρτώνται από την παρθενία της […]· η συμπεριφορά ενός ανύπαντρου κοριτσιού πρέπει να αντανακλάται στη σεξουαλική τιμή της. Θα πρέπει να συμπεριφέρεται με έναν έντιμο τρόπο, κρύβοντας τις εκφράσεις του προσώπου και τις σκέψεις της, που μπορεί να αποκαλύψουν ίχνη της σεξουαλικότητάς της, και έτσι να θέσει σε κίνδυνο την τιμή της […]. Όταν η γυναίκα φτάνει σε ηλικία γάμου, η τιμή της εξαρτάται αρχικά από το γεγονός του γάμου […]». Η τιμή της παντρεμένης γυναίκας

θα εξαρτηθεί επιπλέον από τη γονιμότητά της, τη σωστή φροντίδα της οικογένειας και του σπιτιού της, την υπακοή και τον σεβασμό στο σύζυγό της: «Η σεξουαλική συμπεριφορά της έντιμης γυναίκας είναι υπό τον πλήρη έλεγχο του συζύγου της […], που συνεπάγεται συγκράτηση, δειλία, παθητικότητα και αγνότητα», R.Rabichev, «Τhe Mediterranean concepts of Honour and Shame as seen in the depiction of the biblical women», http://www.unisa.ac.za/default.asp? Cmd=ViewContent&ContentID=7356 (30/5/12), η μτφρ.δική μου. Βλ. και J.Peristiany, Honour and Shame: The values of Mediterranean society, London, Weidenfeld and Nicolson, 1965.

122.S.D.Beauvoir, Το δεύτερο φύλο, ό.π., σ.154.

123.S.Alexandrian, Ιστορία της ερωτικής λογοτεχνίας, Αθήνα, Π. Τραυλός – Ε. Κωσταράκη,1999.

124.Μ.Φαλιέρος, Ερωτικά Όνειρα, ό.π., σ.36.

ΠΗΓΗ

Αναδημοσίευση αποσπάσματος από

Eικόνες γυναικών στην πρώιμη κρητική ποίηση.

BΟΥΛΓΑΡΙΔΟΥ ΔΕΣΠΟΙΝΑ

ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

http://ikee.lib.auth.gr/record/131022/files/GRI-2013-9853.pdf.