Κρητικά, ξεπέφτουν αναπόφευκτα σε μια απλή ηθογραφία.
Ο Καπετάν Καζάνης και η
Κριτσοτοπούλα, είναι γραμμένα στον ιαμβικό δεκαπεντασύλλαβο στίχο με τη
ζευγαρωτή ομοιοκαταληξία της κρητικής ποιητικής παράδοσης, το στίχο στον οποίο
γράφονται ακόμη και σήμερα τα γνωστά κρητικά δίστιχα που έχουν το όνομα
μαντινάδες, κυρίως ερωτικού περιεχομένου. Στο στίχο αυτό γράφηκαν τα κορυφαία
έργα της κρητικής αναγέννησης, γύρω στις αρχές του 16ο αιώνα, όταν η Κρήτη ήταν
κατακτημένη από τους Ενετούς…
Η κατάκτηση της Κρήτης από
τους τούρκους έβαλε τέρμα σ’ αυτή την πολιτιστική άνθιση του νησιού. Οι
εμπνευσμένοι ποιητές θα εκλείψουν. Ο ανώνυμος λαός στο εξής θα συνθέτει σύντομα
στιχουργήματα που θα αναφέρονται κυρίως στην αντίσταση στον τουρκικό ζυγό. Ο Μιχάλης Βλάχος (1705) είναι το πρώτο
πολύστιχο ιστορικό αφήγημα που
εμφανίστηκε μετά την κατάκτηση της Κρήτης, ενώ το 1786 ο αγράμματος
μπάρμπα Μπατζελιός θα υπαγορεύσει στον αναγνώστη του παπά Σήφη του Σκορδύλη ένα
άλλο μακροσκελές ποίημα, το Τραγούδι του Δασκαλογιάννη, του αρχηγού
μιας αποτυχημένης εξέγερσης το 1770, τον οποίο οι τούρκοι έγδαραν ζωντανό.
Αυτό που ξεχωρίζει τα δυο αυτά έργα από τον Καπετάν Καζάνη και την Κριτσοτοπούλα είναι ότι αυτοί που τα
συνέθεσαν ήταν σύγχρονοι των ηρώων τους οποίους τραγουδούν, ενώ ο
Διαλλινομιχάλης γράφει για δυο ήρωες της επανάστασης του 1821 σχεδόν έναν αιώνα
μετά, σε μια αποφασιστική καμπή της νεότερης ιστορίας μας.
Η Κρήτη μόλις πριν λίγα χρόνια (1898) είχε
αποκτήσει την αυτονομία της, ελευθερωμένη από τον τουρκικό ζυγό. Στην Ελλάδα,
οι αστικές δυνάμεις αναπτύσσονται ραγδαία, καταφέρνοντας ένα αποφασιστικό κτύπημα
στις παλαιοκομματικές συντηρητικές δυνάμεις του φεουδαρχισμού με το κίνημα στο
Γουδί το 1909, τη χρονιά που δημοσιεύεται ο Καπετάν Καζάνης. Στο γλωσσικό
ζήτημα, υποστηρίζουν τη δημοτική, σε αντίθεση με τους συντηρητικούς που
υποστηρίζουν την καθαρεύουσα, μια γλώσσα τεχνητή που διαφέρει λίγο από τη
γλώσσα των ευαγγελίων. Κατακτούν σταδιακές νίκες.
Μετά την κατάληψη της πολιτικής εξουσίας από
τις αστικές δυνάμεις, τίθεται το οξύ πρόβλημα της απελευθέρωσης ελληνικών
εδαφών που ήταν ακόμη υπόδουλα στους τούρκους. Οι κρητικοί, εμπειροπόλεμοι από
τις δικές τους αλλεπάλληλες εξεγέρσεις, έσπευσαν εθελοντές, ενώ επικεφαλής των
ελληνικών αστικών πολιτικών δυνάμεων τέθηκε ένας κρητικός επαναστάτης
πολιτικός, ο μεγαλύτερος πολιτικός στην ιστορία της νεότερης Ελλάδας, ο
Ελευθέριος Βενιζέλος…
Μέσα σε αυτό το κλίμα του
εθνικοαπελευθερωτικού ενθουσιασμού ο Διαλλινομιχάλης γράφει τα δυο επικά του
ποιήματα, που αναφέρονται σε δυο ήρωες της επανάστασης του 1821, για να
συνεπάρει και να τονώσει το εθνικό φρόνημα, θέτοντάς τους ως υποδείγματα
ανδρείας: τον καπετάν Καζάνη και την Κριτσοτοπούλα…
Μόλις τρία χρόνια χωρίζουν το
ένα έργο από το άλλο, και τα σημεία της παρακμής του είδους γίνονται ιδιαίτερα
ορατά. Ο Καπετάν Καζάνης είναι έργο σφικτοδεμένο, με ενιαία πλοκή, αδιάπτωτα
αφηγηματικό, με «πυρηνικά» επεισόδια, κατά την ορολογία του Ρολάν Μπαρτ, με το
ένα να πυροδοτεί το άλλο. Στην Κριτσοτοπούλα, μετά την κορύφωση της εκδίκησης
με το φόνο του τούρκου, το αφηγηματικό ενδιαφέρον πέφτει, ο μύθος γίνεται, κατά
την αριστοτελική ορολογία, επεισοδιώδης, με γεγονότα λίγο πολύ ασύνδετα μεταξύ τους…
Τα λαϊκά έπη αναπτύσσονται σε
λίγο πολύ ομοιογενείς κοινωνίες, όπου οι αποκλίσεις είναι ελάχιστες. Τέτοια
ήταν η κρητική κοινωνία μέχρι και ένα μεγάλο μέρος του 19ου αιώνα. Η ρήξη
δημιουργείται με τις ξενικές επιδράσεις που εισβάλλουν στον κρητικό χώρο, μέσω
της ελεύθερης Ελλάδας, και με τη δημιουργία μιας ντόπιας αστικής τάξης, που
προσβλέπει με ελπίδα στην Ευρώπη τόσο για τη δική της ανάπτυξη, όσο και για την
απελευθέρωση των αλύτρωτων περιοχών. …
Ο Διαλλινομιχάλης είναι τυπική περίπτωση
κρητικού αστού της εποχής. Μεγαλώνει στο λαϊκό πολιτιστικό περιβάλλον της
Κρήτης, με την παράδοση του Ερωτόκριτου και της κριτικής μαντινάδας. Στη
συνέχεια θα σπουδάσει στην Αθήνα δικηγόρος, και μαζί με το πτυχίο του θα
κουβαλήσει στη μεγαλόνησο και τις λόγιες πνευματικές και γλωσσικές του
αποσκευές. Είναι και ο ίδιος θύμα του πολιτισμικού διχασμού για τον οποίο θρηνεί,
κουβαλώντας την τραγική αντίθεση του παλιού με το καινούριο μέσα στο έργο του.
Οι ηθικοδιδακτικές παρεκβάσεις του με τις
οποίες εκφράζει αυτή την αντίθεση είναι οι ίδιες δείγμα, σε μορφολογικό
επίπεδο, αυτής της ίδιας αντίθεσης. Ο αδιάπτωτα επικός κόσμος του Ερωτόκριτου
εισβάλλεται από στοιχεία λογιοτατισμού και διδακτισμού. Η αβίαστη επική φόρμα
της αφήγησης διασπάται, και η διάσπαση αυτή αφήνει τα ίχνη της στην
απομνημόνευση,: το αφηγηματικό στοιχείο απομνημονεύεται ενώ το μη αφηγηματικό
απορρίπτεται…
ΠΗΓΗ
Αναδημοσίευση αποσπασμάτων από
άρθρα του Μπάμπη Δερμιτζάκη
Μπάμπη Δερμιτζάκης, Ο Καπετάν
Καζάνης και η Κριτσοτοπούλα: Τα δυο τελευταία κρητικά έπη, Ίαμβος, τ. 15-16,
Άνοιξη-Καλοκαίρι 2007
Μπάμπη Δερμιτζάκης, Η
λαϊκότητα της Κρητικής Λογοτεχνίας, εκδ. Δωρικός, 1990
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου
Μην πυροβολείτε ασκόπως