Κουζουλάδες : H Κακοπαντρεμένη (Ρίμα για τον γέρο και το κορίτσι)

28 Ιανουαρίου 2016

H Κακοπαντρεμένη (Ρίμα για τον γέρο και το κορίτσι)

H Κακοπαντρεμένη (Περί γέροντος να μην πάρει κορίτσι))

Ανωνύμου

Άρχοντες, πλούσιοι και πτωχοί, πατέρες και μητέρες

και συγγενείς οπόχετε ύπανδρες θυγατέρες,

περιτοπλιόν οι κορασιές που θε να παντρευτείτε,

γρικήσετε τα λόγια μου και κάμε να φρονείτε.

Ότι η νια τα μέλλοντα του κόσμου τα δεν πράξει

ουδέν ηξεύρει να τα πει, ουδ’ άλλην να διατάξει,

μόνον εγώ η πολυπαθής, οπού ήκουσα και ξέρω,

εσάς οπού είστεν άμαθες θέλω να τ’ αναφέρω,

μάλιστα οπού έμαθα από τους ποιητάδες

οπού έπραξαν από καιρόν του κόσμου τες γλυκάδες

Eικόνες γυναικών στην πρώιμη κρητική ποίηση.
BΟΥΛΓΑΡΙΔΟΥ ΔΕΣΠΟΙΝΑ

Σύμφωνα με τον A.V.Gemert, ο οποίος εξέδωσε το ποίημα με τον τίτλο Η κακοπαντρεμένη ( παλαιότερος τίτλος Περί γέροντος να μην πάρει κορίτσι), πρόκειται για ένα ανώνυμο, άτιτλο, κρητικό ποίημα, τoυ 15ου ή των αρχών του 16ου αιώνα.

Είναι γραμμένο σε ιαμβικό δεκαπεντασύλλαβο στίχο με ζευγαρωτή ομοιοκαταληξία, όπως τα περισσότερα πρώιμα δημώδη ποιήματα από τα τέλη του 14ου αιώνα και εξής. Ο εκδότης, βασισμένος σε στοιχεία που παρέχει το ίδιο το ποίημα, υποστηρίζει πως ο δημιουργός είναι γυναίκα.

Οι κωμωδίες του Μενάνδρου, οι μεσαιωνικές φάρσες, τα γαλλικά και ιταλικά μεσαιωνικά «τραγούδια της κακοπαντρεμένης» και έργα των G.Boccacio και του Εράσμου, αποτελούν πιθανές πηγές της μορφής του ερωτευμένου γέρου και γενικότερα του θέματος του «άνισου γάμου», βασικού θεματικού πυρήνα του έργου.204

Ο Γ.Κεχαγιόγλου χαρακτηρίζει το ποίημα «ρεαλιστική σάτιρα κοινωνικών σχέσεων και σχέσεων των δύο φύλων».205 Είναι το μοναδικό ποίημα ανάμεσα σε όσα εξετάσαμε μέχρι τώρα, που αποδίδεται σε γυναίκα, απευθύνεται σε γυναίκες και έχει γυναικεία θεματική ταυτόχρονα. H αφηγήτρια του ποιήματος απευθύνεται κυρίως στα ανύπαντρα κορίτσια, αναφέρεται στις άσχημες καταστάσεις που βιώνει μια νέα γυναίκα με τον γέρο σύζυγό της, και προτρέπει την αποφυγή ενός τέτοιου γάμου. Πιο αναλυτικά, η ποιήτρια προσφωνεί το κοινό της και δηλώνει πως βασικό μέλημά της είναι να ακουστεί ο λόγος της και να ληφθεί σοβαρά υπόψη από τις ανύπαντρες νέες:

Άρχοντες, πλούσιοι και πτωχοί, πατέρες και μητέρες / και συγγενείς οπόχετε ύπανδρες θυγατέρες, / περιτοπλιόν οι κορασιές που θε να παντρευτείτε, / γρικήσετε τα λόγια μου και κάμε να φρονείτε. / Ότι η νια τα μέλλοντα του κόσμου τα δεν πράξει / ουδέν ηξεύρει να τα πει, ουδ’ άλλην να διατάξει, / μόνον εγώ η πολυπαθής, οπού ήκουσα και ξέρω,/εσάς οπού είστεν άμαθες θέλω να τ’ αναφέρω, / μάλιστα οπού έμαθα από τους ποιητάδες / οπού έπραξαν από καιρόν του κόσμου τες γλυκάδες (1-10).

Θα αναφέρει όσα γνωρίζει από τα ακούσματά της και από τους ποιητές που έχουν γράψει για τα θέματα του έρωτα. Προτρέπει να μάθουν από στήθους τις συμβουλές που δίνει μέσω του ποιήματός της. Χαρακτηρίζει τις γυναίκες στις οποίες απευθύνεται άμαθες,

αμόρφωτες. Σύμφωνα με τον A.V.Gemert, κατά την περίοδο της Βενετοκρατίας στην Κρήτη, τα κορίτσια των πλουσίων οικογενειών μορφώνονταν στο σπίτι, ενώ τα υπόλοιπα δούλευαν ή παντρεύονταν σε μικρή ηλικία.206 Παρακάτω, η αφηγήτρια καταριέται τους γονείς της νέας που θα συναινέσουν σε έναν τόσο αταίριαστο γάμο, όπως και την ίδια τη νέα που θα δεχτεί για σύζυγο έναν πλούσιο γέρο εξαιτίας της οικονομικής άνεσης και της κοινωνικής θέσης που μπορεί να της προσφέρει. Με το αδρό “αντίπροικό” του ο γέρος αγοράζει την κόρη και την παρθενία της: Δια το πολύν τ’ αντίπροικο και ρούχα οπού δίδει / παίρνει την νιαν ο γέροντας και τρω την σαν απίδι, / εκείνο το γλυκότατο τ’ άνθος της παρθενίας, / την γλύκα της γλυκότητος της Ερωτοκρατίας (31-34).

Κατά παράδοση, σύμφωνα με τονA.V.Gemert, στη δυτικοκρατούμενη Ελλάδα, η οικογένεια της νύφης δίνει προίκα στον γαμπρό. Επίσης, σπανιότερα, υπήρχε ο θεσμός του αντίπροικου, του δώρου του γαμπρού στη νύφη ή στην οικογένειά της.207 Η αφηγήτρια θα αναφερθεί και στη διακόρευση του νέου κοριτσιού από τον γέρο. Η σωματική αδυναμία και ασχήμια του γέρου περιγράφεται σατιρικά. O Β.Παπαϊωάννου σημειώνει ότι η σάτιρα της ανδρικής μορφής αποτελεί μια «ενδιαφέρουσα σπανιότητα» για την εποχή, που χαρακτηρίζεται από την μόδα της μισογυνίας και την πληθώρα σατιρικών επιθέσεων κατά των γυναικών.208 Η όμορφη λοιπόν, δροσερή, υγιής, παρθενική νέα κοπέλα και ο άσχημος, αδύναμος και ερωτικά ανίκανος γέρος συνιστούν ένα αταίριαστο ζευγάρι.

Η ομορφιά της νέας γυναίκας τονίζεται μέσω της αντίθεσης με τα χαρακτηριστικά του γέρου, της αντίθεσης νεότητας και γηρατειών. Η κοπέλα είναι το τρυγονάκι, το τριαντάφυλλο, το μυρωδάτο ρόδο, η ροδόμνοστη, η γλυκοκορασίδα, και ο γέρος είναι ο κόρακας, το βρομερό το σκόρδο, η αγριοτσουκνίδα. Οι ερωτοτροπίες μαζί του είναι πικρές για τη νεαρή σύζυγο. Επιπλέον, και σ’αυτό το ποίημα τονίζεται ένα ιδανικό της εποχής, το ιδανικό της παρθενίας:

Και του δεντρού το πωρικό τ’ ανάθρεφεν η κόρη/ με προσοχή και με τιμή κι ανάθρεφε όσον ’μπόρει, / ηύρεν ο γέρος ώριμο τ’ απίδι κι εδροσίστη, / και το κλαδάκι του δεντρού από τον κλώνο εσχίστη / κι εστάξασιν τα φύλλα του δρόσον οπού εγέμαν / ομάδι με της παρθενιάς το τιμημένον αίμα (35-40).

Συναντούμε κι εδώ το απίδι, το «ερωτικό σύμβολο» που χρησιμοποιεί και ο Φαλιέρος.209 Ο γέρος αντιμετωπίζει την όμορφη νεαρή σύζυγό του ως ένα διακοσμητικό αντικείμενο και της ζητάει να στολιστεί: […] «Άμε, ντύσου, / βάλε τα ρούχα τα ’μορφα, αγάπη μου, στολίσου.» / Και το λοιπόν στολίζεται το ταπεινό τρυγόνι / τ’ αντίπροικο του γέροντος και δείχνει σαν παγόνι (65-68). Η κόρη παρουσιάζεται μετανιωμένη για τον γάμο της και τα οφέλη που της επέφερε: Και ωσάν ιδεί τον άντρα της, πλήσκει και βαλαντώνει / κι εισμιόν ταχύ μετανογά, ωσάν το ξύλο μένει, /γρικάς και λέγει μέσα της: «Κακό ριζ’κόν οπού ’χα! / Τι το ’θελα τ’ αντίπροικο και τα πολλά τα ρούχα!» (69-72). Μόνη ελπίδα γι’ αυτήν η χηρεία της, που θα της επιτρέψει να παντρευτεί κάποιον νεότερο.Ο δυστυχισμένος γάμος κάνει τη νεαρή σύζυγο δύστροπη και νευρική: Με τα κατσιά δικάζεται, μαλώνει με τ’ αρνίθια (107). Η υπηρέτριά της γίνεται ο αποδέκτης των νευρικών κρίσεων και των βίαιων ξεσπασμάτων της: Βρίσκει αφορμή και ψέγει την και δέρνει την κοπέλα, / λέγει της: «Πώς δεν έπλυνες, βρομούσα, τα σκουτέλια;» /Εβγάνει το καλίγι της και στην κορφήν κτυπά την: / «Άγωμε, στρώσε γλήγορα το

βρομερό κρεβάτι.» (97-100). Η υπηρέτρια δέχεται σωματική και λεκτική βία από μια άλλη γυναίκα. Κακοποιείται από την κυρία του σπιτιού. Θα μπορούσαμε να σχολιάσουμε πως έχουμε εδώ μια υποτυπώδη περιγραφή της ψυχολογίας της κακοπαντρεμένης γυναίκας. Επιπλέον, μέσω των αναφορών σε οικιακά αντικείμενα, περιγράφεται το περιβάλλον της γυναίκας, και δη της ευκατάστατης συζύγου: σκουτέλια, ρόκα, αδράκτι, αλεξανδρινό σκουλίν. Πρόκειται για ένα πλούσιο κρητικό σπίτι.210

H ποιήτρια καταριέται και αναθεματίζει όχι μόνο τον γέρο, αλλά και όσους ευθύνονται για το προξενιό: Ω Κύριε, δείξε θάμασμα εις τους προξενητάδες / οπόδωσαν του γέροντος την νιαν δια τες ιντράδες. / Όποιος θυμήθη πρωταρχής τούτη την υπανδρεία, / που να του φαν τα κριάτα του αρκούδες και θηρία! (111-114). Στον γάμο αυτό, η κόρη παρουσιάζεται ως θύμα, εφόσον δεν της δόθηκε η δυνατότητα να επιλέξει προσωπικά τον σύζυγό της. Η αγανακτισμένη ποιήτρια λέει πως ο γέρος θα έπρεπε να βρίσκεται σε κάποιο μοναστήρι και όχι να χαίρεται τα κάλλη της νέας. Κάνει λόγο για αδικία: άδικον που ’τον εις εσέν και αδικοκρισία, / σε τέτοια κάλλη σαν αυτά και τόσες εμορφάδες / οπόχει το κορμάκι σου, με τόσες εγλυκάδες! (146-148).

Προτρέπει την κόρη να αφήσει τον γέρο και να χαρεί τον έρωτα με κάποιον νεότερο και ομορφότερο. Αυτή η παρότρυνση, όπως και η συμβουλή για προσωπική επιλογή των συζύγων, θεωρείται επαναστατική για τη συντηρητική εποχή του ποιήματος, όπου ο γάμος κανονιζόταν μέσω συνοικεσίων από τις οικογένειες του ζευγαριού. Η Χρ.Μαλτέζου, αναφερόμενη στον γάμο κατά την εποχή της βενετοκρατίας στην Κρήτη, σημειώνει: «Συνηθίζονταν […] οι γάμοι με συνοικέσιο, με προξενήτρες να αναλαμβάνουν όλες τις διαπραγματεύσεις ανάμεσα στις οικογένειες».211 Η ποιήτρια λοιπόν, αμφισβητώντας το κατεστημένο της εποχής, συμβουλεύει: Εκείνο οπού ορέγεστεν καλά και αγαπάτε, / -τι να σας λέγω τα πολλά, αν μου καλογρικάτε;-, /περιτοπλιόν τους άντρες σας, διατί τους αγαπάτε, / κάμε να τους διαλέγετε, να μην μετανογάτε (167-170), και καταλήγει: Έπρεπε να την κλαίγουσιν ωσάν αποθαμένη, / να την λυπάται ο κάθε εις την κακοπαντρεμένη (177-178). Το μήνυμα της ποιήτριας, η συμβουλή για αποφυγή άνισων ηλικιακά και κοινωνικά γάμων, αλλά και η παρότρυνση για προσωπική επιλογή των συζύγων, θεωρείται επαναστατικό και ρηξικέλευθο για την εποχή. Ο A.V.Gemert παρατηρεί πως το κοινωνικό αυτό μήνυμα «[…] υποσκάπτει το παραδοσιακό καθεστώς της πατρικής και γονικής εξουσίας»,212 και ότι μέσω της ρίμας διαδίδεται ευκολότερα στο γυναικείο κοινό της εποχής: «Η ρίμα ως χαρακτηριστική καινοτομία της έντεχνης, μη αποκλειστικά προφορικής, ποίησης μετατρέπεται σε όπλο για τη μετάδοση καινούργιων ιδεών σε γυναίκες, παραδοσιακούς φορείς της προφορικής παράδοσης και του προφορικού πολιτισμού».213 Συμπερασματικά, σ’αυτό το ποίημα συναντούμε τις εξής θηλυκές εικόνες: της αφηγήτριας / δημιουργού, της κακοπαντρεμένης νέας κοπέλας και της υπηρέτριας. Η αφηγήτρια παρουσιάζεται έμπειρη στα πράγματα του έρωτα, δυναμική, αντισυμβατική, ρηξικέλευθη, αλληλέγγυα με τις υπόλοιπες γυναίκες. Νιώθει κι αυτή, όπως η κοπέλα της Ριμάδας… εγγύτητα με το φύλο της και την υποχρέωση, ως πιο έμπειρη, να προειδοποιήσει τις νέες ανύπαντρες κοπέλες. Ο τόνος του ποιήματος γίνεται έτσι διδακτικός και καταγγελτικός. Η αφηγήτρια επιμένει στο λάθος του άνισου γάμου, στην αδικία που υφίσταται η νέα κοπέλα, και συμβουλεύει οι υποψήφιες νύφες να διαλέγουν μόνες τον σύζυγό τους. Αυτό βέβαια ήταν κάτι που δεν συνηθιζόταν εκείνη την εποχή. Αντιθέτως, η γυναίκα παντρευόταν σε μικρή ηλικία και ο γάμος κανονιζόταν με την μεσολάβηση τρίτων. Η κρητικιά, κατά την εποχή που γράφεται το ποίημα, σύμφωνα με την Χ.Μαλτέζου, παντρευόταν σε ηλικία μικρότερη των δεκαπέντε χρόνων.214 Επίσης, έχουμε την εικόνα της νέας φτωχιάς γυναίκας που δέχεται ένα γάμο συμφέροντος, γίνεται σύζυγος ενός πλούσιου γέρου, και αλλάζει κοινωνική θέση. Ουσιαστικά λειτουργεί ως αντικείμενο προς αγοραπωλησία, ως εμπόρευμα, που κατόπιν αδρού οικονομικού ανταλλάγματος περνάει στην κατοχή του άνδρα ως περιουσιακό του στοιχείο. Ας θυμηθούμε εδώ την παρατήρηση της S.D.Beauvoir για τη λειτουργία της γυναίκας ως ανδρικού αγαθού.215

H γυναίκα ως νύφη, σύμφωνα με τον P.Bourdieu, γίνεται ένα “αντικείμενο συμβολικής ανταλλαγής”.216 Παρόλη την οικονομική της ευημερία, η νεαρή σύζυγος παραπονιέται συχνά και είναι δυστυχισμένη, εφόσον δεν μπορεί να χαρεί τον έρωτα με τον αδύναμο γέρο. Τα παράπονα της κακοπαντρεμένης παραπέμπουν και σ’ εκείνα της γυναίκας του Επαίνου… Ονειρεύεται τον έρωτα με κάποιον νεότερο και επιθυμεί τον θάνατο του συζύγου της. Ο δυστυχισμένος γάμος της έχει επίδραση στην ψυχολογία και τον χαρακτήρα της. Παρουσιάζεται νευρική, ιδιότροπη, βίαια. Κάνοντας κατάχρηση της οικιακής της εξουσίας, κακομεταχειρίζεται και φτάνει μέχρι τη σωματική κακοποίηση της υπηρέτριάς της. Ο ρόλος της πλούσιας αστής κυρίας τής επιτρέπει να μένει στο σπίτι και να ασχολείται με τη διαχείρισή των υποθέσεών του. Δεν χρειάζεται να κάνει κάποια αγροτική ή άλλη εργασία. Υποχρέωση και καθήκον της είναι να φροντίζει για την ομορφιά της προς τέρψην του συζύγου της, και να διατηρεί τον ρόλο του διακοσμητικού οικιακού αντικειμένου.

Τέλος, έχουμε την εικόνα της κακοποιημένης υπηρέτριας, που δέχεται υπομονετικά και υπάκουα τις φωνές, τις διαταγές, τις βίαιες εκρήξεις και τις επιθέσεις οργής της κυρίας της. Αυτή η εικόνα της δουλοπρεπούς υπηρέτριας που δέχεται αδιαμαρτύρητα τις ιδιοτροπίες των αφεντικών, πολλές φορές και τις σεξουαλικές ορέξεις τους, μπορεί να θεωρηθεί στερεοτυπική. Εν κατακλείδι, το ποίημα έχει έντονο φιλογυναικείο χαρακτήρα, με την υποστήριξη των νέων γυναικών, αλλά και τη γυναικεία φωνή της αφηγήτριας να πρωτοστατεί

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

204. Η κακοπαντρεμένη (Ρίμα για τον γέρο και το κορίτσι), A.V.Gemert, ό.π., σσ.10-14. Βλ.

και όλο το εισαγωγικό σημείωμα, σσ.7-25. Προηγούμενη έκδοση από τον Γ.Δανέζη, «Senex amans, το δημώδες ποίημα για τον γέρο και το κορίτσι (Περί γέροντος), στο: Π.Αγαπητός –Μ.Πιερής (επιμ.), «Τ’ αδόνιν κείνον που γλυκά θλιβάται». Εκδοτικά και ερμηνευτικά ζητήματα της δημώδους ελληνικής λογοτεχνίας στο πέρασμα από τον Μεσαίωνα στην Αναγέννηση (1400-1600), Ηράκλειο, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2002, σσ.427-454.

205.Γ.Κεχαγιόγλου, Από τον ύστερο Μεσαίωνα ώς τον 18ο αιώνα. Εισαγωγή στα παλαιότερα κείμενα της νεοελληνικής λογοτεχνίας, ό.π., σ.96.

206. Η κακοπαντρεμένη (Ρίμα για τον γέρο και το κορίτσι), A.V.Gemert, ό.π., σσ.29-30.

207.Ό.π., σ.33.

208.Β.Παπαϊωάννου, Η σάτιρα στη βυζαντινή λογοτεχνία. Βασικές επισημάνσεις στην πνευματική προσφορά του Βυζαντίου και ένα σχεδίασμα της παρουσίας της σάτιρας στη βυζαντινή λογοτεχνία, Θεσσαλονίκη, Κώδικας, 2000, σ.140.

209. Η κακοπαντρεμένη (Ρίμα για τον γέρο και το κορίτσι), A.V.Gemert, ό.π., σ.39.

210.Ό.π., σσ.49-50.

211.Χρ.Μαλτέζου, «Το ιστορικό και κοινωνικό πλαίσιο», στο: D.Holton (επιμ.), Λογοτεχνία

και κοινωνία στην Κρήτη της Αναγέννησης, ό.π., σ.46.

212. Η κακοπαντρεμένη (Ρίμα για τον γέρο και το κορίτσι), A.V.Gemert, ό.π., σ.15.

213.Ό.π., σ.17.

214. Χρ.Μαλτέζου, «Το ιστορικό και κοινωνικό πλαίσιο», στο: D.Holton (επιμ.), Λογοτεχνία

και κοινωνία στην Κρήτη της Αναγέννησης, ό.π.

215.S.D.Beauvoir, Το δεύτερο φύλο, ό.π., σ.74.

216.P. Bourdieu, Η ανδρική κυριαρχία, ό.π., σ.126.

ΠΗΓΗ

Αναδημοσίευση αποσπάσματος απο