Η άγνωστη ιστορία της “Δεύτερης Παναγίας του Χάνδακα” στη Βιέννη

{κλικ στην εικόνα)

Δημοσίευση εφημερίδας ΠΑΤΡΙΣ της έρευνας του Μιχάλη Βρετάκη, για την άγνωστη ιστορία της εικόνας της Παναγίας του Χάνδακα (Maria di Candia), δημιούργημα της Κρητικής σχολής αγιογραφίας. 

- Βασικό κίνητρο μου για μία πρώτη έρευνα στο θέμα, αποτέλεσε και το γεγονός ότι πουθενά στην ελληνική βιβλιογραφία δεν μπόρεσα να εντοπίσω οποιαδήποτε αναφορά για το παρελθόν αυτής της εικόνας. Ομολογώ ότι, η ιστορία της με εξέπληξε αλλά και με συγκίνησε ταυτόχρονα

 

 

Η εικόνα έχει φιλοτεχνηθεί σε ξύλο από κυπαρίσσι διαστάσεων ύψους 105 εκ., πλάτους 77 εκ. και πάχους 2,2 εκατοστών. Στο επάνω μέρος της εικόνας απεικονίζονται στα αρχαία ελληνικά τα γράμματα ΜΡ (Μήτηρ) δεξιά και ΘV (Θεού). Κάτω από τις συντομογραφίες αυτές αναγράφεται η λέξη ΟΔΗΓΗ-ΤΡΙΑ σε δύο μέρη, δεξιά και αριστερά, στο επάνω μέρος του προσώπου. Η Θεοτόκος εικονίζεται σε προτομή και κρατά με το αριστερό χέρι τον Ιησού.

Άγγελος Βεργίκιος. Κρήτες λόγιοι (16ος αιών)

Ο Άγγελος Βεργίκιος ήταν Έλληνας λόγιος του 16ου αιώνα.

Γεννήθηκε στην Κρήτη. Επί της βασιλείας του Φραγκίσκου Α' εγκαταστάθηκε στη Γαλλία ζώντας από την αντιγραφή κωδίκων.

Οι ζωγράφοι της Κρητικής σχολής

Η άνθηση της ζωγραφικής στην Κρήτη του 15ου και 16ου αιώνα σχετίζεται με την παράλληλη ανάπτυξη στο νησί του εμπορίου.

Εμμανουήλ Τζάνες. Η Προσκύνηση των Μάγων, 1667

Αθήνα, Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο

Η Κρήτη αποτελούσε πάντα το κέντρο του βενετικού αποικιακού κράτους και η σημασία της αυξήθηκε ακόμα περισσότερο μετά την κατάκτηση από τους Οθωμανούς της Εύβοιας (1470) και αργότερα της Μεθώνης και της Κορώνης (1500). Όταν οι Τούρκοι κατέκτησαν τη Μονεμβασιά, το Ναύπλιο και τις Β. Σποράδες (1540), η Κρήτη έμεινε η μόνη βενετική κτήση στο Αιγαίο και μετά την πτώση της Κύπρου (1571) έμεινε η μόνη βενετική κτήση σε όλη την Αν. Μεσόγειο, με εξαίρεση φυσικά τα Επτάνησα.

Παλλαδάς Ιερεμίας (17ος αιών)

Ο σιναϊτης ιερομόναχος Ιερεμίας Παλλαδάς ανήκει στην ομάδα των συντηρητικών ζωγράφων των πρώτων δεκαετιών των πρώτων δεκαετιών του 17ου αιώνα, που επιστρέφουν συνειδητά σε πρότυπα των παλαιοτέρων ζωγράφων του 15ου και 16ου αιώνα.

Ιερεμίας Παλλαδάς « ΗΆκρα Ταπείνωση»

Γεννήθηκε στο Χάνδακα και το 1608 ήταν ήδη ώριμος και φημισμένος ζωγράφος. Σύμφωνα με πληροφορίες εγγράφων των Αρχείων Βενετίας, ανήκε σε οικογένεια ιερωμένων και καλλιτεχνών. Ο πατέρας του Στέφανος ήταν ιερέας, ο αδελφός του Θεόδωρος, πρωτοπαπάς στο Χάνδακα, και ο αδελφός του Γεώργιος διάκος και ζωγράφος (βλ. Τζώρτζης Πουλαδάς*).

Κλόντζας Γεώργιος (Zorzi Cloza dito Cristianopullo)

Kυρ Γεώργιος Κλόντζας σγουράφος.

Τρίπτυχο Γ. Κλόντζα. Η Δευτέρα παρουσία 1540-1608

Λόγιος, βιβλιογράφος, ζωγράφος εικόνων και μικρογραφιών, καταγόμενος από αστική οικογένεια της Κρήτης, που είχε το παρωνύμιο Χριστιανόπουλος.

Λαμπάρδος, Εμμανουήλ (β’ μισό 16ου – α’ μισό 17ου αι.).

Υπήρξε ένας από τους πιο γνωστούς ζωγράφους της Κρητικής Σχολής, που εργάστηκε στην Κρήτη στο τέλος του 16ου και κατά την πρώτη πεντηκονταετία του 17ου αι., όπως εικάζεται από έργα του χρονολογημένα μεταξύ 1593-1647.

Εμμανουήλ Λαμπάρδος «Γέννηση», Συλλογή Ανδρεάδη,

Τζαφούρης Νικόλαος - Zafuri Nicolo (15ος αιώνας)

Η Δέηση είναι μια σημαντική ενυπόγραφη εικόνα του Τζαφούρη, ο οποίος σε αυτό το έργο ακολουθεί πιστά τη βυζαντινή παράδοση, χωρίς προσμείξεις δυτικών στοιχείων.

Νικόλαος Τζαφούρης «Δέηση»

Μουσείο Αντιβουνιώτισσας, Κέρκυρα

Εμμανουήλ Τζάνες Μπουνιαλής.

O Κρητικός ζωγράφος, λόγιος και ιερέας Εμμανουήλ Τζάνες Μπουνιαλής (περ. 1610-1690)

Εμμανουήλ Τζάνες:  Η Αγία Θεοδώρα

Βυζαντινό Μουσείο

Ο ιερέας Εμμανουήλ Τζάνες, ο επιλεγόμενος και Μπουνιαλής, αποτέλεσε, μαζί με τον περίφημο Εμμανουήλ Λαμπάρδο, έναν από τους πιο άξιους εκπροσώπους της λεγόμενης Κρητικής Σχολής. Μαζί δε με τον Χανιώτη Θεόδωρο Πουλάκη (1622-1692)- από τους προοδευτικότερους μεταβυζαντινούς αγιογράφους- ο Εμμ. Τζάνες θεωρείται ως ο σημαντικότερος Κρητικός αγιογράφος του δεύτερου μισού του 17ου αιώνα.

Μόσκος Ηλίας (1649 -1687)

Ηλίας Μόσκος του ποτέ Τζουάνε. 
Ο παραγωγικός αυτός ζωγράφος, έμπορος και πλοιοκτήτης, συναντάται για πρώτη φορά στη Ζάκυνθο το 1649, όταν συμφώνησε να διδάξει την αγιογραφία στον Συμεώνα  Μαρούδα.

Ηλίας Μόσκος.  «Άγιος Κωνσταντίνος».

Την ίδια χρονιά συμφώνησε με τους επιτρόπους των Αγίων Θεοδώρων στο Καταστάρι να ζωγραφήσει τα διάστηλα

του ναού, με χρέος του και το 1653 ανέλαβε να διδάξει ζωγραφική στον Κ. Αρβανιτάκη*. Το 1655 κατέστησε επιτρόπους του τους μαθητές του Σ. Μαρούδα* και Α. Λαρισσαίο* και το 1657 τον Μ. Πάτζο.

Σκούφος Φιλόθεος

Η τέχνη του Φιλόθεου Σκούφου βρίσκεται στο επίπεδο του καλού τεχνίτη, ιδιότητα πουδ εν είναι άσχετη με τη μαρτυρημένη συνεργασία του με τον Εμμανουήλ Τζάνε.

Φιλόθεου Σκούφου 

«Ο λιθοβολισμός του Αγίου Στεφάνου» 17ος αι.. 

Μουσείο Αντιβουνιώτισσας στην Κέρκυρα.

Βίκτωρ. Κρητική Σχολή Ζωγραφικής

Κρητικός ζωγράφος κυρίως φορητών εικόνων, που ζει και εργάζεται στο Χάνδακα, με γνωστές χρονιές παραγωγικής εργασίας: 1651, 1660, 1662, 1664, 1668, 1670, 1674, 1684, 1694, 1697 . Ήταν εφημέριος στον Άγιο Ιωάννη της Αδελφότητας των Μερτζέρων στο Χάνδακα και το 1653-54 ζωγράφισε κατά παραγγελία του παπα-Αντώνη Μπούμπουλη, εφημέριου στον Άγιο Γεώργιο της Βενετίας, μία εικόνα της Παναγίας Καρδιώτισσας.

Τζαγκαρόλας Στέφανος

«του εν ιεροδιακόνοις ελαχίστου Στεφάνου Τζανκαρόλου Κρητός κόπος»

Τζαγκαρόλας Στέφανος-Η προσκύνηση των ποιμένων, π. 1688 – 1700

Καταγόταν από ευγενή κρητική οικογένεια που είχε εγκατασταθεί στην Κέρκυρα, όπως πιθανότατα και ο ίδιος. Στην Κέρκυρα σώζεται ο ναός της Αγίας Τριάδας, που ανήκε στην οικογένειά του και χτίστηκε, σύμφωνα με επιγραφή στο νάρθηκα, το 1680. Από τις εικόνες που κοσμούσαν το ναό άλλες φέρουν υπογραφή Σπυρίδων Τζαγκαρόλας και χρονολογία 1685 και άλλες υπογραφή Στέφανος Τζαγκαρόλας και χρονολογία 1688. Το πιθανότερο είναι ότι πρόκειται για το ίδιο πρόσωπο, που πριν γίνει μοναχός χρησιμοποιούσε το κοσμικό του όνομα.

Σκορδίλης, Εμμανουήλ (17ος αι.)

Εμμανουήλ Σκορδίλης (περ, 1600-1675)  Κρητικός ζωγράφος φορητών εικόνων, ενώ παράλληλα ακολούθησε το ιερατικό στάδιο. Οι ελάχιστες πληροφορίες για τη ζωή του στηρίζονται κυρίως στις υπογραφές ...

Εμμανουήλ Σκορδίλης  «Αγίος Ονουφρίος - σκηνέςαπό τη ζωή του »

Από τους σημαντικότερους ζωγράφους των Κυκλάδων του 17ου αιώνα, με μεγάλο αριθμό έργων. Καταγόταν από την Κρήτη και υποθέτουμε βάσιμα ότι εκεί ζούσε έως τήν ώριμη ηλικία του, γιατί μία εικόνα στη μονή Χρυσοπηγής Χανίων με την υπογραφή χείρ και έξοδος Εμμανουήλ ιερέως Σκορδυλήου υποδηλώνει, εκτός από κάποια προσωπική σχέση με τη μονή, καί ότι από εκεί θα έφυγε ο ζωγράφος μετά την άλωση των Χανίων από τους Τούρκους (1645).

Παλαιόκαππας Κωνσταντίνος (17ος αιών).

Ο Κρητικός Αγιογράφος Κωνσταντίνος Παλαιόκαπας δραστηριοποιείται κατά το α’ ήμισυ του 17ου Αιώνα.

Κωνσταντίνος Παλαιοκαπάς «Η Σταύρωσις»

Συνεχίζει την τεχνική της φορητής εικόνας με την παλαιά παράδοση.

Φραγκιάς Καβερτζάς (17ος αιών)

ΧΕΙΡ ΦΡΑΓΓΙΑ ΚΑΒΕΡΤΖΑ, ΔΕΗCΙC ΤΗC ΔΟΥΛΗC ΤΟΥ ΘΕΟΥ ΕΥΓΕΝΗΑC ΜΟΝΑΧΗC ΤΗC ΤΡΑΠΕΖΟΝΤΙΟΠΟΥΛΑC

ΘΕΟΦΑΝΗΣ Ο ΚΡΗΣ (1490-1559).

Ο Θεοφάνης θεωρείται ο κύριος διαμορφωτής της Κρητικής Σχολής για την τοιχογραφία, όπως ο Μιχαήλ Δαμασκηνός για την εικόνα.

Θεοφάνης ο Κρης, 

Η απόνιψις του Πιλάτου. Μονή Σταυρονικήτα.

Έδρασε και δημιούργησε το πρώτο μισό του 16ου αιώνα, τη λαμπρότερη δηλαδή περίοδο της κρητικής σχολής, την εποχή της ακμής της. Είναι πολλοί οι Κρητικοί ζωγράφοι που εκείνη την εποχή, σαν τον Θεοφάνη, κλήθηκαν από διάφορα ελληνικά μοναστήρια για να τοιχογραφήσουν τα εκκλησιαστικά τους κτίρια.

Δαμασκηνός Μιχαήλ (1530 ή 1540-1592)

Ο Μιχαήλ Δαμασκηνός θεωρείται ο σημαντικότερος ζωγράφος εικόνων της κρητικής σχολής.

Στην Προσκύνηση των Μάγων φαίνεται περισσότερο από κάθε άλλο έργο η επίδραση της αναγεννησιακής τέχνης στη ζωγραφική του Μιχαήλ Δαμασκηνού. Υπάρχει όμως και κάτι άλλο ενδιαφέρον στον παραπάνω πίνακα. Προσέξτε πώς η Παναγία και το Βρέφος βρίσκονται στην άκρη αριστερά αφήνοντας τον κεντρικό χώρο στους μάγους, τους λογχοφόρους, τους ιπποκόμους και τα άλογα. Την προσοχή μας σίγουρα κερδίζει ο μάγος με το στέμμα, που ακολουθώντας την αναγεννησιακή συνήθεια κοιτάζει τον θεατή. Σύμφωνα με μια θεωρία ο εστεμμένος μάγος ίσως είναι ο ίδιος ο ζωγράφος

Ρίτζος Ανδρέας (1421-1492)

Η παραπάνω εικόνα αποτελεί ίσως την πιο πρωτότυπη δημιουργία της κρητικής σχολής ζωγραφικής.

Ανδρέας Ρίτζος: «J H S», 15ος αιώνας

Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο

Ο Ανδρέας Ρίτζος φιλοτεχνεί τις παραστάσεις της Σταύρωσης, της Ανάστασης και της Εις Άδου Καθόδου μέσα στη συντομογραφημένη επιγραφή J(esus) H(ominum) S(alvator) δηλαδή: Ιησούς Λυτρωτής των Ανθρώπων. Στο γράμμα S εικονίζονται τόσο ο βυζαντινός τύπος με την έγερση των νεκρών όσο και ο δυτικός τύπος του Ιησού θριαμβευτή που εξέρχεται από το μνήμα. 

Παβίας Ανδρέας (1440 -1504/1512)

Μπορεί το JHS του Ανδρέα Ρίτζου να είναι το πιο πρωτότυπο έργο της Κρητικής Σχολής, αλλά η Σταύρωση του Ανδρέα Παβία είναι σίγουρα το πιο εντυπωσιακό.

Ανδρέας Παβίας: Η Σταύρωση (1450 – 1500)

Η επιρροή από την λατινική τεχνοτροπία -για την ακρίβεια την υστερογοτθική της βόρειας Ιταλίας- είναι εμφανής· αναφέρουμε ενδεικτικά τον γοτθικό ναό πάνω αριστερά, τα πολυάριθμα πρόσωπα του πίνακα, τους ιππότες που βρίσκονται σε διάφορα σημεία, την υπογραφή με λατινικά γράμματα του ζωγράφου και βέβαια την Παναγία, κάτω αριστερά από τον σταυρό, που λιποθυμά και υποβαστάζεται, κάτι εντελώς αντίθετο με τη βυζαντινή παράδοση που θέλει τα πρόσωπα να υπομένουν στωικά το δράμα τους χωρίς να εκδηλώνουν ακραία συναισθήματα.

Ακοτάντος Άγγελος «Χειρ Αγγέλου»

Xέρια αγγέλων:η κρητική σχολή ζωγραφικής.

Η κρητική σχολή ζωγραφικής υπήρξε η σημαντικότερη καλλιτεχνική εκδήλωση του ελληνισμού μετά την πτώση του Βυζαντίου.

Η Κρήτη είχε 20 μεγάλες πόλεις, 10 επισκοπές και αρχιεπίσκοπο – μητροπολίτη που στα πρακτικά των Οικουμενικών Συνόδων κατείχε πάντα υψηλή θέση. Παρουσίαζε λοιπόν όλες τις κατάλληλες προϋποθέσεις για την ανάπτυξη της χριστιανικής τέχνης.