Το τελευταίο ριζίτικο ;

Ο πλούτος μου είναι το σπαθί κι δόξα το ντουφέκι, που ρίχνει στους τυράννους μου φωθιά και αστροπελέκι.*
Στίχοι που στάθηκαν αφορμή, (δεδομένο ότι στην εποχή μας δεν νοούνται επ’ ουδενί ) να αναρωτηθώ πιο θεωρείται ως το τελευταίο χρονικά καταγραμμένο ριζίτικο;. Με μια διαδικτυακή αναζήτηση που έκανα, παρότι βρήκα αρκετές αξιόλογες πληροφορίες, δεν νομίζω ότι καλύπτεται πλήρως το θέμα. Εκτός του ότι θεωρώ έκπληξη το γεγονός ότι η πιθανή χρονολογία των τελευταίων ριζίτικων μετατοπίζεται σε πιο πρόσφατο χρόνο.

Να Ξετουρκέψουμε τη Γλώσσα μας

Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία ας είναι ακόμα και Τούρκικες…

Μια σειρά άρθρα από το ιστολόγιο Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία (του Νίκου Σαραντάκου, για τη γλώσσα, τη λογοτεχνία και… όλα τα άλλα) που στην περίπτωση μας αφορά την χρήση τούρκικων λέξεων στην καθημερινότητα μας, αφορμής δοθείσας από το βιβλιοπόνημα του συγγραφέα Γιάκωβου Διζικιρίκη, με τίτλο «Να ξετουρκέψουμε τη γλώσσα μας.» έκδοση του 1975.

Ζητήματα νεοελληνικής διαλεκτολογίας: Η κρητική διάλεκτος.

Ζητήματα νεοελληνικής διαλεκτολογίας: Η κρητική διάλεκτος.
Γιάννης Καραγιωργάκης

Η νέα ελληνική γλώσσα, όπως και η αρχαία, χωρίζεται σε ένα μεγάλο σύμπλεγμα διαλέκτων που ιστορικά προέρχονται από διαφορετικά μέρη του ελλαδικού και όχι μόνο χώρου. Οι κάτοικοι της βόρειας Ελλάδας μιλάνε τα δικά τους βόρεια ιδιώματα, οι κάτοικοι των Δωδεκανήσων τα δωδεκανησιακά ιδιώματα, οι Πόντιοι την ποντιακή διάλεκτο, οι Έλληνες της Καππαδοκίας και της Κύπρου την καππαδοκική και την κυπριακή αντίστοιχα κλπ. Σε αυτό το άρθρο, θα ανιχνεύσουμε την προέλευση και τα ειδικά χαρακτηριστικά που έχει η κρητική διάλεκτος, στο πλαίσιο της νεοελληνικής διαλεκτολογίας. Με τον όρο κρητική διάλεκτος, εννοείται η μορφή εκείνη της κοινής νεοελληνικής που μιλιέται στην Κρήτη και προέρχεται άμεσα από την ελληνιστική κοινή. Η Κρήτη κατά τα μεσαιωνικά χρόνια, ενώ αποτελούσε μέρος της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, τον 9ο αιώνα καταλήφθηκε από Σαρακηνούς πειρατές που προέρχονταν από την Ισπανία και τη βόρεια Αφρική. Παρέμεινε στα χέρια τους μέχρι το 967, όπου και ξαναπέρασε στα χέρια των Βυζαντινών. Σε αυτόν τον ενάμιση αιώνα που μεσολάβησε, δεν είναι γνωστά πολλά στοιχεία σχετικά με τη ζωή των κατοίκων του νησιού, σίγουρα όμως δεν υπήρχε μεγάλη επικοινωνία με τον κορμό της υπόλοιπης Ελλάδας. Ίσως όμως, αυτό το χρονικό διάστημα να αποτέλεσε μία κρίσιμη καμπή στην ιστορία διαμόρφωσης της διαλέκτου.

Τα κρητικά στο πανεπιστήμιο.

Η κρητική διάλεκτος γίνεται μάθημα στο Πανεπιστήμιο Κρήτης.

«H Φύση τσ’ αναστεναμούς ήκαμε, όντε κινούσι,

πάντα τα φύλλα τση καρδιάς, ομπρός να τους γρικούσι.

Kι ως έβγουν από την καρδιάν, και μες στο στόμα μπούσι,

με τον αέρα βγαίνουσι κι αέρα πά’ να βρούσι».

~ Από τον «Ερωτόκριτο» του Βιτσέντζου Κορνάρου
Την κρητική διάλεκτο θα διδάσκονται οι φοιτητές του Παιδαγωγικού Τμήματος Προσχολικής Εκπαίδευσης του Πανεπιστημίου Κρήτης, από το εαρινό εξάμηνο του ακαδημαϊκού έτους 2019-2020. Η είδηση ότι μια ντοπιολαλιά, τόσο πλούσια σε νόημα και ιστορία, γίνεται αντικείμενο μελέτης στα ακαδημαϊκά έδρανα δεν συνιστά απλώς ένα γεγονός με ιδιαίτερη εκπαιδευτική αξία…Ολόκληρο το άρθρο: ΕΔΩ

Η κρητική διάλεκτος ως εργαλείο γλωσσικής διδασκαλίας και πολιτισμικής αφύπνισης.

Τζακώστα Μαρίνα  - Ελευθερία Μπετεινάκη
Πανεπιστήμιο Κρήτης
Π.Τ.Π.Ε

                                                          

 Η κρητική διάλεκτος ως εργαλείο γλωσσικής διδασκαλίας και πολιτισμικής

αφύπνισης.

(pdf)

Μια φορά κι έναν καιρό ήταν οι διάλεκτοι

Μαρίνα Τζακώστα

Σχολή Επιστημών Αγωγής - Πανεπιστήμιο Κρήτης

"Μια φορά κι έναν καιρό ήταν οι διάλεκτοι":

 Μύθοι καιπραγματικότητες σχετικά με τη χρήση και το ρόλο των νεοελληνικών γεωγραφικώνδιαλέκτων 

(pdf)

Ονόματα του πέους (Κρητικά αξεμούριστα)

(Κρητικά Αξεμούριστα )  Ανδρέας Λενακάκης.

Πρόκειται για το τμήμα εκείνο της πολιτιστικής μας κληρονομιάς που αποσιωπήθηκε περισσότερο από όλα τα άλλα...

Η προσπάθεια να καταγραφούν τα ονόματα, κυριολεκτικά ή μεταφορικά, του κρητικού ιδιώματος απέδωσε έναν αρκετά μακρύ κατάλογο.

Βιβλιογραφία για την Κρητική διάλεκτο. ( Όϊ άλλη ακατεχιά)

Μερικά απο τα βιβλία που αφορούν ή εμπεριέχουν πληροφορίες για την Κρητική διάλεκτο:

Όϊ άλλη ακατεχιά

Κρητική λογοτεχνία -Πύλη για την ελληνική γλώσσα

Κρητική λογοτεχνία

• 1.1. HΟLTON, D., επιμ. [1997] 2002. Λογοτεχνία και κοινωνία στην Κρήτη της Αναγέννησης. Μτφρ. Ναταλία Δεληγιαννάκη, 4η έκδ. Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης.
• 1.2. ΑΛΕΞΙΟΥ, Σ. 1988. Η Κρητική λογοτεχνία την εποχή της Βενετοκρατίας. Στο Κρήτη. Ιστορία και πολιτισμός, επιμ. Ν.Μ. Παναγιωτάκης. Τόμος δεύτερος, 197-229. Ηράκλειο: Τοπική Ένωση Δήμων και Κοινοτήτων Κρήτης.

Κοντό κιόλα να χαρίσουνε θέλει τα χρέητα;

Τα παράξενα κρητικά επιρρήματα
Τα κρητικά, μαζί με τα κυπριακά, πρέπει να είναι η πιο συγκροτημένη και πλούσια από τις ελληνικές διαλέκτους που είναι άμεσα κατανοητές από τον ομιλητή της κοινής ελληνικής (εξαιρώ δηλαδή ποντιακά και τσακώνικα). Κάτι που μου έχει κάνει εντύπωση σε σχέση με το διαλεκτικό λεξιλόγιο των κρητικών, αν και μπορεί να λαθεύω, είναι πως (μου φαίνεται ότι) έχουν πολλά επιρρήματα που διαφέρουν από την κοινή ελληνική. Το διαλεκτικό λεξιλόγιο θα περίμενα να διαφοροποιείται κυρίως στα ουσιαστικά, λιγότερο στα ρήματα και ακόμα λιγότερο στα επιρρήματα, βλέπω όμως ότι στα κρητικά υπάρχουν πολλά επιρρήματα που δεν τα έχει η κοινή ελληνική (και αντίστροφα: επιρρήματα της κοινής δεν τα έχει το κρητικό ιδίωμα).

Λέξεις τουρκικής προέλευσης στο κρητικό ιδίωμα.

Τιτλοφορείται το πολύ ενδιαφέρον βιβλίο του Βασίλη Ορφανού μία έκδοση της Βικελαίας Δημοτικής Βιβλιοθήκης.  το «Λέξεις τουρκικής προέλευσης στο κρητικό ιδίωμα» εκτείνεται σε σχεδόν 600 σελίδες και περιέχει περίπου 3.000 λήμματα, και λέξεις τουρκικής προέλευσης του κρητικού γλωσσικού ιδιώματος.

-Ο Ορφανός καταγράφει επίσης όλες τις σύνθετες και παράγωγες λέξεις, ακόμα και όταν μόνο το ένα συνθετικό είναι τουρκογενής λέξη, - δεν περιλαμβάνει λέξεις που, αν και στις πηγές αναφέρονται ως τουρκικά δάνεια, έχουν μπει στη γλώσσα απευθείας απο τα αραβικά, ας πούμε το ζάρι

Διαλλινομιχάλης (1853-1927) "Ο Μιχάλης Διαλλινάς Κι Η Κρητική Ιστορία"

Με τον Μιχάλη Διαλλινά φαίνεται να κλείνει ο κύκλος της Κρητικής λογοτεχνίας. Οι επόμενοι λογοτέχνες είναι περισσότερο Έλληνες παρά Κρήτες.

Τα έργα τους απευθύνονται περισσότερο στον μέσο Έλληνα καλλιεργημένο αστό, παρά στην ευαισθησία του απλού Κρητικού κι ας νιώθουν οι ίδιοι μέχρι στα κατάβαθα της ψυχής τους Κρητικοί, όπως ο Καζαντζάκης και ο Πρεβελάκης. Τα έργα που γράφτηκαν μετά την "Κριτσοτοπούλα" και που θα μπορούσαν να χαρακτηρισθούν λαϊκά Κρητικά, ξεπέφτουν αναπόφευκτα σε μια απλή ηθογραφία.

Καπετάν Καζάνης και Κριτσοτοπούλα : Τα τελευταία κρητικά έπη.

Ο Καπετάν Καζάνης και η Κριτσοτοπούλα, τα τελευταία κρητικά έπη, γράφηκαν από τον κρητικό λόγιο Μιχάλη Διαλλινά (1853-1927) και δημοσιεύθηκαν το 1909 και 1912 αντίστοιχα. Οι επόμενοι λογοτέχνες είναι περισσότερο Έλληνες παρά Κρήτες. Τα έργα τους απευθύνονται περισσότερο στον μέσο Έλληνα καλλιεργημένο αστό, παρά στην ευαισθησία του απλού Κρητικού κι ας νιώθουν οι ίδιοι μέχρι στα κατάβαθα της ψυχής τους Κρητικοί, όπως ο Καζαντζάκης και ο Πρεβελάκης. Τα έργα που γράφτηκαν μετά την "Κριτσοτοπούλα" και που θα μπορούσαν να χαρακτηρισθούν λαϊκά

Καπετάν Καζάνης Αρχηγός 1821, ποίημα του Μιχάλη Διαλυνά (Α μέρος)

Το ποίημα του Μιχάλη Διαλυνά "Ο Καπετάν Καζάνης" είναι χωρισμένο σε δύο μέρη. Στο πρώτο μέρος αναφέρονται τα γενεαλογικά του καπετάν Καζάνη, καθώς και το γιατί πήρε το παρατσούκλι «Καζάνης».

Όταν μεγάλωσε λίγο το παιδί το πήγαν οι γονείς του σε ένα μοναστήρι να το βαφτίσουν. Ενώ ήταν έτοιμοι για τη βάφτιση πλακώνουν ξαφνικά οι τούρκοι, λεηλατούν το μοναστήρι, σπάζουν την κολυμπήθρα, οπότε για να μη μείνει αβάφτιστο το παιδί, το βαφτίζουν τελικά μέσα σε καζάνι.

Καπετάν Καζάνης Αρχηγός 1821, ποίημα του Μιχάλη Διαλυνά (Β μέρος)

Το ποίημα του Μιχάλη Διαλυνά "Ο Καπετάν Καζάνης"  είναι χωρισμένο σε δύο μέρη. Στο πρώτο μέρος αναφέρονται τα γενεαλογικά του καπετάν Καζάνη, καθώς και το γιατί πήρε το παρατσούκλι «Καζάνης».

Στο δεύτερο μέρος περιγράφεται η ιστορία με τον Αλιδάκο. Ο Αλιδάκος ήταν ένας χειροδύναμος Τούρκος από το Χουμεριάκο, φίλος του πατέρα του Καζάνη. Κανείς δεν τολμούσε να τα βάλει μαζί του.

Κριτσοτοπούλα

Η "Κριτσοτοπούλα"αποτελείται από 1367 δεκαπεντασύλλαβους ιαμβικούς στίχους, οι οποίοι ομοιοκαταληκτούν κατά δίστιχα
, εκτός από κάποια σημεία όπου ομοιοκαταληκτούν χιαστί (ο α με τον γ και ο β με τον δ).

Σ' αυτό περιγράφεται η ζωή της Ροδάνθης, της κόρης του πρωτόπαπα της Κριτσάς, ένα κεφαλοχώρι που βρίσκεται λίγο πιο έξω από τον 'Αγιο Νικόλαο. Τη Ροδάνθη απαγάγει ένας τούρκος, ο Χουρσίτ αγάς, για να την κάνει γυναίκα του. Αυτή όμως τον σκοτώνει, φοράει τα ρούχα του, και πηγαίνει και βρίσκει τον καπετάν Καζάνη στο βουνό, και κρύβοντάς του πως είναι γυναίκα, του ζητά να την πάρει μαζί του. Έτσι και γίνεται. Στο εξής η Ροδάνθη συμμετέχει σ' όλες τις περιπέτειες του καπετάν Καζάνη και των παλικαριών του, και διακρίνεται για την ανδρεία της. Σκοτώνεται τελικά στη μάχη της Κριτσάς, το 1823, οπότε κι αποκαλύπτεται πως είναι γυναίκα και μάλιστα η χαμένη κόρη του πρωτόπαπα.

Γετίμ Αλής (Το τραγούδι του Γετίμ Αλή)

(Περιώνυμοι Κρήτες Μουσουλμάνοι)

Ο Αλί Γετίμ  ήταν ένας τρομερός Τουρκοκρητικός γενίτσαρος, από το χωριό Κυριάννα . 

Αυτός κρατούσε κάτω απ’ τον ζυγό του, όλη σχεδόν την επαρχία του Ρεθύμνου. Αρκετές παραλλαγές των κρητικών δημοτικών τραγουδιών αναφέρουν με σχετικές λεπτομέρειες, τόσο τον Αλί Γετίμ, όσο και τα έργα του.

Γλυμίδ΄Αλίς (Του Γλυμίδη το τραγούδι)

(Περιώνυμοι Κρήτες Μουσουλμάνοι)

Ο ονομαστός Τουρκοκρητικός Αλί Γλυμίδης (ή Γλυμιδάκης), με αφορμή την εξόντωση από τους Κρητικούς επαναστάτες του Αλί Γετίμ, ενός κτηνώδη Τουρκοκρητικού (oι τουρκοκρητικοί Γετίμ Αλής και ο Γλυμίδης Αλής, αναφέρονται ως «θηρία εξαγριωμένα») , παρουσιάστηκε σε μεγάλη συγκέντρωση Τουρκοκρητικών του Ρεθύμνου και ορκίστηκε εκδίκηση. Ορκίστηκε ακόμη, ότι θα φέρει οπωσδήποτε στο Ρέθυμνο τα κεφάλια του Δεληγιαννάκη και των άλλων Ελλήνων οπλαρχηγών. Σύντομα, αφού συγκέντρωσε ένα στρατιωτικό σώμα 2.000 επίλεκτων
Τουρκοκρητικών, εξόρμησε για να συναντήσει τους Έλληνες.

Εκχώρηση της Κρήτης. (Για χίλιες μάρκες αργυρές στω Βενετώ τα χέρια)

Στις 12 Αυγούστου 1204 ο αρχηγός των σταυροφόρων Βονιφάτιος Μομφερατικός
υπογράφει στην Ανδριανούπολη συμφωνία με τους Βενετούς για την παραχώρηση της Κρήτης στη Γαληνοτάτη Δημοκρατία του Αγίου Μάρκου, μία συνθήκη που γίνεται γνωστή ως «Εκχώρηση της Κρήτης». Σύμφωνα μ' αυτήν ο Βονιφάτιος εκχωρεί στο Βενετικό κράτος αντί 1.000 αργυρών μάρκων και κάποιων άλλων εδαφικών ανταλλαγμάτων τα δικαιώματά του στο νησί.

Χορτάτσης Γεώργιος (Τζώρτζης)

“Γεώργιον Χορτάκιον έκραζαν τ’ όνομά του...”

“...η ‘Ερωφίλη’ είναι μια από τις λίγες στέρεες γέφυρες ανάμεσα στον γραπτό και τον προφορικό πολιτισμό στη σύγχρονη Ελλάδα (...), ουσιώδες τμήμα της πολιτισμικής παράδοσης της σύγχρονης Ελλάδας”.

    Οταν τέσσερις αιώνες πριν, τέλη 16ου - αρχές 17ου αιώνα, ο Ρεθύμνιος ποιητής Γεώργιος Χορτάτσης, στην ακμή της δημιουργικότητάς του, έγραφε την “Ερωφίλη”, την “Πανώρια” και τον “Κατσούρμπο” η πνευματική και η καλλιτεχνική αναγέννηση στη βενετοκρατούμενη Κρήτη βρισκόταν στο ζενίθ της δικής της ακμής.