Γιάννης Καραγιωργάκης
Η νέα ελληνική γλώσσα, όπως και η αρχαία, χωρίζεται σε ένα μεγάλο σύμπλεγμα διαλέκτων που ιστορικά προέρχονται από διαφορετικά μέρη του ελλαδικού και όχι μόνο χώρου. Οι κάτοικοι της βόρειας Ελλάδας μιλάνε τα δικά τους βόρεια ιδιώματα, οι κάτοικοι των Δωδεκανήσων τα δωδεκανησιακά ιδιώματα, οι Πόντιοι την ποντιακή διάλεκτο, οι Έλληνες της Καππαδοκίας και της Κύπρου την καππαδοκική και την κυπριακή αντίστοιχα κλπ. Σε αυτό το άρθρο, θα ανιχνεύσουμε την προέλευση και τα ειδικά χαρακτηριστικά που έχει η κρητική διάλεκτος, στο πλαίσιο της νεοελληνικής διαλεκτολογίας. Με τον όρο κρητική διάλεκτος, εννοείται η μορφή εκείνη της κοινής νεοελληνικής που μιλιέται στην Κρήτη και προέρχεται άμεσα από την ελληνιστική κοινή. Η Κρήτη κατά τα μεσαιωνικά χρόνια, ενώ αποτελούσε μέρος της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, τον 9ο αιώνα καταλήφθηκε από Σαρακηνούς πειρατές που προέρχονταν από την Ισπανία και τη βόρεια Αφρική. Παρέμεινε στα χέρια τους μέχρι το 967, όπου και ξαναπέρασε στα χέρια των Βυζαντινών. Σε αυτόν τον ενάμιση αιώνα που μεσολάβησε, δεν είναι γνωστά πολλά στοιχεία σχετικά με τη ζωή των κατοίκων του νησιού, σίγουρα όμως δεν υπήρχε μεγάλη επικοινωνία με τον κορμό της υπόλοιπης Ελλάδας. Ίσως όμως, αυτό το χρονικό διάστημα να αποτέλεσε μία κρίσιμη καμπή στην ιστορία διαμόρφωσης της διαλέκτου.
Η κρητική διάλεκτος απαντάται σε γραπτή μορφή ήδη από τον 14ο αιώνα και είναι μία από τις λίγες νεοελληνικές διαλέκτους που γνώρισε πλούσια λογοτεχνική ακμή, στο διάστημα από τον 14ο ως τον 16ο αιώνα. Ας μην ξεχνάμε τα μεγάλα ποιήματα και θεατρικά έργα που έγραψαν σπουδαίοι ποιητές και λόγιοι του νησιού, όπως ο Στέφανος Σαχλίκης, ο Γεώργιος Χούμνος, ο Μαρίνος Φαλιέρος, ο Γεώργιος Χορτάτσης, ο Μ. Αντώνιος Φώσκολος και φυσικά ο Βιτσέντζος Κορνάρος. Μέσα από τα έργα αυτών των ποιητών, η κρητική διάλεκτος όχι μόνο ξεχώρισε αλλά αναδείχθηκε σε γραπτή λόγια γλώσσα και κατάφερε να αποκτήσει μεγάλη εμβέλεια. Το 1669 όμως, όταν η Κρήτη καταλήφθηκε από τους Οθωμανούς, έσβησε κάθε λογοτεχνική παράδοση και επομένως, τα κρητικά έπαψαν να είναι λόγια λογοτεχνική γλώσσα.
Η κρητική έχει διαμορφώσει τις δικές τις ιδιαιτερότητες όσον αφορά τον φωνολογικό τομέα. Οι ομιλητές αυτής της διαλέκτου τείνουν να προφέρουν με δασύ τρόπο (δηλαδή λίγο πιο βαριά) τους φθόγγους [k], [γ], [x] και [g] πριν από τα φωνήεντα [i] και [e]. Το [s] τείνει να προφέρεται με συριστικό τρόπο (δηλαδή πιο παρατεταμένα). Οι φατνιακοί φθόγγοι [t] και [d] προφέρονται οδοντικά, δηλαδή ως [θ] και [ð] αντίστοιχα όταν ακολουθεί ημίφωνο [j] π.χ. [máθça] (μάθια = μάτια) ή [arxoðjá] (αρχοδιά = αρχοντιά). Επίσης, το τελικό [n] στη γενική του πληθυντικού αποσιωπάται π.χ. τω Γερμανώ (των Γερμανών), τω σπιθιώ (των σπιτιών, με παράλληλη τροπή του t σε θ). Οι φθόγγοι [b], [d] και [g] συχνά προφέρονται χωρίς το έρρινο στοιχείο. Για παράδειγμα, η φράση των πετεινών θα προφερθεί ως εξής: [tobetinό]. Παρατηρούμε παράλληλα την αποσιώπηση του τελικού [n] στη γενική πληθυντικού, τόσο ορθογραφικά όσο και φωνητικά. Τέλος, όσον αφορά τη φωνολογία η κρητική έχει μία τάση να απλοποιεί τα συμφωνικά συμπλέγματα π.χ. αντί για [anθropos] ένας ομιλητής της κρητικής θα προφέρει [aθropos] και [aθos] αντί για [anθos].
Η μορφολογία της κρητικής είναι αρκετά ιδιαίτερη. Το άρθρο της διαλέκτου εμφανίζει τύπους όπως τση (τις) και τσι (τους/τις). Σε ορισμένες περιοχές του νησιού, εμφανίζεται ο τύπος ντως αντί για τους στην κτητική ή προσωπική αντωνυμία. Σε αρκετές λέξεις προστίθεται το πρόθημα α- ή ο- στην αρχή της λέξης: π.χ. αζώντανος (ζωντανός),αμοναχός (μοναχός), οφέτος (φέτος), ογλήγορα (γρήγορα). Απαντά εκτενώς η ρηματική κατάληξη -ομε: π.χ. κάνομε, έχομε, ψάχνομε (κάνουμε, έχουμε, ψάχνουμε). Υπάρχουν και ρήματα με την κατάληξη -εύγω, π.χ. παντρεύγω, χορεύγω (παντρεύω, χορεύω). Ο σχηματισμός του μέλλοντα προδίδει ίχνη της μεσαιωνικής ελληνικής. Ο μέλλοντας στα κρητικά σχηματίζεται συχνά με το μόριο να + ρήμα + θέλω, δηλαδή να πάω θέλω (θα πάω), να φάμε θέλει (θα φάμε). Επίσης, στα περισσότερα ρήματα η συνοπτική όψη δηλώνεται με το δωρικό -ξ-: π.χ. τραγούδηξα, θα τραγουδήξω. Η συλλαβική αύξηση δεν έχει αποβληθεί στην κρητική, π.χ. επάντρεψα, εκάθισα. Κάποιες φορές, εμφανίζεται και η χρονική αύξηση η- (κατάλοιπο της αρχαίας ελληνικής) π.χ. ήκουσα αντί για άκουσα, ήτρεξα αντί για έτρεξα. Η κρητική διάλεκτος, ούσα φυσικά διαμορφωμένη, δεν επιτρέπει χασμωδίες π.χ. τρώγω (αντί τρώω), κλαίγω (αντί κλαίω), τα χωργιά (αντί τα χωριά).
Σε αντίθεση με την κοινή νέα ελληνική, στην κρητική διάλεκτο τα άρθρα, οι αντωνυμίες και τα επιρρήματα παίρνουν τελικό [n] μόνο όταν η λέξη που έπεται αρχίζει από φωνήεν, ανεξάρτητα από το γένος και το είδος της. Π.χ. των ανθρώπω, αλλά τω σπιθιώ, τον αδερφό αλλά το γέρο, δεν αλλάζω αλλά δε θέλω. Επίσης, πολλοί τύποι της γενικής πτώσης εγκαταλείφθηκαν κατά τη μεσαιωνική διαμόρφωση της διαλέκτου, ενώ άλλοι τύποι και άλλες μορφές της, επαναχρησιμοποιήθηκαν. Για παράδειγμα, στην κρητική λέμε “η γεύση από το αίμα” και όχι τόσο “η γεύση του αίματος”.
Η σειρά των όρων είναι αρκετά ελεύθερη και η προσωπική αντωνυμία επιτάσσεται, π.χ. ρωτώ σε (σε ρωτώ), ξανοίγω σε (σε κοιτάω), κατέχω το (το ξέρω). Παρατηρείται επίσης πρόταξη της αντωνυμίας στην προστακτική, όταν προηγείται το αντικείμενο: π.χ. έναν καφέ μου κάμε (κάνε μου έναν καφέ). Στο συγκεκριμένο παράδειγμα, έχουμε και αποβολή του [n] στη φωνολογία [enagafe] και όχι [enankafe].
Στο λεξιλογικό επίπεδο, πολλές λέξεις της κρητικής δεν απαντώνται σε καμία άλλη διάλεκτο, ούτε στην κοινή νεοελληνική, είναι δηλαδή “αυτόχθονες” λέξεις, π.χ. κοπέλι (παιδί), κουζουλός (τρελός), κουτσούνα (κούκλα), εδά (τώρα), επαέ (εδώ), γλακώ (τρέχω), ντακάρω (ξεκινώ), ξέτελο (αποτέλεσμα). Άλλες διαθέτουν διαφορετική σημασία στην κρητική απ’ ότι στη νέα ελληνική ή σε άλλες διαλέκτους: π.χ. κατέχω (έχω στην κοινή, ξέρω στα κρητικά), ζυγώνω (πλησιάζω στη νεοελληνική, κυνηγάω στα κρητικά) θέτω (πλαγιάζω στην κοινή, κοιμάμαι στα κρητικά) πράμα (στα κρητικά σημαίνει τίποτα), χτήμα (στα κρητικά σημαίνει γάιδαρος). Στη διάλεκτο υπάρχουν σημαντικά αρχαιοελληνικά, λατινικά, ιταλικά, τουρκικά και μεσαιωνικά στοιχεία. Μερικές λέξεις με αρχαιοελληνική προέλευση είναι το ποδίδω (αποδίδω, καταντώ) από το ἀποδίδωμι, όρνιθα (κότα) από το ὄρνις, ρίφι (κατσικάκι) από το ἐρίφιον. Κάποιες άλλες με λατινική προέλευση είναι η λέξη κάτης (γάτος) από το cattus, ντρέτα (ίσια, ευθεία) από το directa, αλάργο (μακριά) από το largus κλπ.
Είναι άξιο αναφοράς πως η κρητική διάλεκτος, σε αντίθεση με άλλες νεοελληνικές διαλέκτους, δεν κινδυνεύει με αφανισμό, καθώς ακούγεται ευρέως ακόμα και σήμερα σε πολλά μέρη του νησιού. Εκτός από την Κρήτη, η διάλεκτος ομιλείται και στο χωριό Χαμιντιέ της Συρίας και σε παράλια της Μικράς Ασίας, όπου εγκαταστάθηκαν πρόσφυγες από την Κρήτη. Ελληνόφωνοι μουσουλμανικοί πληθυσμοί στο βόρειο Λίβανο και την Τρίπολη της Λιβύης χρησιμοποιούν επίσης τη διάλεκτο. Η διάλεκτος παρουσιάζει αρκετές ομοιότητες με ιδιώματα των Κυκλάδων, των Δωδεκανήσων κλπ. Άλλωστε, μία διάλεκτος με τόσο σημαντική λογοτεχνική υπόσταση (που κορυφώθηκε με τη λογοτεχνία του Καζαντζάκη) δεν είναι δυνατόν να χαθεί τόσο εύκολα. Πρόσφατα, το Πανεπιστήμιο Κρήτης καθιέρωσε τη διδασκαλία της κρητικής σε πανεπιστημιακό επίπεδο.
Πηγές που χρησιμοποιήθηκαν γι’αυτό το άρθρο:
Cretan Greek: ανακτήθηκε από en.wikipedia.org
Κρητική διάλεκτος: ανακτήθηκε από el.wikipedia.org
Κρητική και άλλες νότιες διάλεκτοι: ανακτήθηκε από greek-language-gr.
Κρητική διάλεκτος και κρητικό γλωσσάρι: ανακτήθηκε από alfavita.gr
Fromkin V., Rodman R., Hyams N. “Εισαγωγή στη Μελέτη της Γλώσσας” Πατάκη σελ. 600
Γιάννης Καραγιωργάκης
Γεννημένος στο Ηράκλειο της Κρήτης, το ανήσυχο πνεύμα μου με έφερε στη Θεσσαλονίκη και η αγάπη μου για τις ανθρωπιστικές επιστήμες στη Φιλοσοφική Σχολή του ΑΠΘ. Αγαπώ την ποίηση και τη λογοτεχνία αλλά και τη γλωσσολογία, την ιστορία, την ανθρωπολογία και τη μεταφυσική. Δε μένω όμως μόνο εκεί καθώς καταπιάνομαι καμία φορά και με ξένα "χωράφια" όπως είναι η βιολογία, η χημεία και η ζωολογία. Πιστεύω πολύ στον άνθρωπο και σε αυτά που μπορεί να καταφέρει. Όταν δε διαβάζω, ασχολούμαι με τα ζώα, βλέπω τους φίλους μου και προσπαθώ να λύσω τον αιώνιο εθισμό μου στον καφέ.
Αναδημοσίευση απo
https://www.maxmag.gr/politismos/glossa/kritiki-dialektos/.
Φωτο ταμπελας
https://www.alfavita.gr/koinonia/179623_kritiki-dialektos-kai-kritiko-glossari
Η κρητική έχει διαμορφώσει τις δικές τις ιδιαιτερότητες όσον αφορά τον φωνολογικό τομέα. Οι ομιλητές αυτής της διαλέκτου τείνουν να προφέρουν με δασύ τρόπο (δηλαδή λίγο πιο βαριά) τους φθόγγους [k], [γ], [x] και [g] πριν από τα φωνήεντα [i] και [e]. Το [s] τείνει να προφέρεται με συριστικό τρόπο (δηλαδή πιο παρατεταμένα). Οι φατνιακοί φθόγγοι [t] και [d] προφέρονται οδοντικά, δηλαδή ως [θ] και [ð] αντίστοιχα όταν ακολουθεί ημίφωνο [j] π.χ. [máθça] (μάθια = μάτια) ή [arxoðjá] (αρχοδιά = αρχοντιά). Επίσης, το τελικό [n] στη γενική του πληθυντικού αποσιωπάται π.χ. τω Γερμανώ (των Γερμανών), τω σπιθιώ (των σπιτιών, με παράλληλη τροπή του t σε θ). Οι φθόγγοι [b], [d] και [g] συχνά προφέρονται χωρίς το έρρινο στοιχείο. Για παράδειγμα, η φράση των πετεινών θα προφερθεί ως εξής: [tobetinό]. Παρατηρούμε παράλληλα την αποσιώπηση του τελικού [n] στη γενική πληθυντικού, τόσο ορθογραφικά όσο και φωνητικά. Τέλος, όσον αφορά τη φωνολογία η κρητική έχει μία τάση να απλοποιεί τα συμφωνικά συμπλέγματα π.χ. αντί για [anθropos] ένας ομιλητής της κρητικής θα προφέρει [aθropos] και [aθos] αντί για [anθos].
Η μορφολογία της κρητικής είναι αρκετά ιδιαίτερη. Το άρθρο της διαλέκτου εμφανίζει τύπους όπως τση (τις) και τσι (τους/τις). Σε ορισμένες περιοχές του νησιού, εμφανίζεται ο τύπος ντως αντί για τους στην κτητική ή προσωπική αντωνυμία. Σε αρκετές λέξεις προστίθεται το πρόθημα α- ή ο- στην αρχή της λέξης: π.χ. αζώντανος (ζωντανός),αμοναχός (μοναχός), οφέτος (φέτος), ογλήγορα (γρήγορα). Απαντά εκτενώς η ρηματική κατάληξη -ομε: π.χ. κάνομε, έχομε, ψάχνομε (κάνουμε, έχουμε, ψάχνουμε). Υπάρχουν και ρήματα με την κατάληξη -εύγω, π.χ. παντρεύγω, χορεύγω (παντρεύω, χορεύω). Ο σχηματισμός του μέλλοντα προδίδει ίχνη της μεσαιωνικής ελληνικής. Ο μέλλοντας στα κρητικά σχηματίζεται συχνά με το μόριο να + ρήμα + θέλω, δηλαδή να πάω θέλω (θα πάω), να φάμε θέλει (θα φάμε). Επίσης, στα περισσότερα ρήματα η συνοπτική όψη δηλώνεται με το δωρικό -ξ-: π.χ. τραγούδηξα, θα τραγουδήξω. Η συλλαβική αύξηση δεν έχει αποβληθεί στην κρητική, π.χ. επάντρεψα, εκάθισα. Κάποιες φορές, εμφανίζεται και η χρονική αύξηση η- (κατάλοιπο της αρχαίας ελληνικής) π.χ. ήκουσα αντί για άκουσα, ήτρεξα αντί για έτρεξα. Η κρητική διάλεκτος, ούσα φυσικά διαμορφωμένη, δεν επιτρέπει χασμωδίες π.χ. τρώγω (αντί τρώω), κλαίγω (αντί κλαίω), τα χωργιά (αντί τα χωριά).
Σε αντίθεση με την κοινή νέα ελληνική, στην κρητική διάλεκτο τα άρθρα, οι αντωνυμίες και τα επιρρήματα παίρνουν τελικό [n] μόνο όταν η λέξη που έπεται αρχίζει από φωνήεν, ανεξάρτητα από το γένος και το είδος της. Π.χ. των ανθρώπω, αλλά τω σπιθιώ, τον αδερφό αλλά το γέρο, δεν αλλάζω αλλά δε θέλω. Επίσης, πολλοί τύποι της γενικής πτώσης εγκαταλείφθηκαν κατά τη μεσαιωνική διαμόρφωση της διαλέκτου, ενώ άλλοι τύποι και άλλες μορφές της, επαναχρησιμοποιήθηκαν. Για παράδειγμα, στην κρητική λέμε “η γεύση από το αίμα” και όχι τόσο “η γεύση του αίματος”.
Η σειρά των όρων είναι αρκετά ελεύθερη και η προσωπική αντωνυμία επιτάσσεται, π.χ. ρωτώ σε (σε ρωτώ), ξανοίγω σε (σε κοιτάω), κατέχω το (το ξέρω). Παρατηρείται επίσης πρόταξη της αντωνυμίας στην προστακτική, όταν προηγείται το αντικείμενο: π.χ. έναν καφέ μου κάμε (κάνε μου έναν καφέ). Στο συγκεκριμένο παράδειγμα, έχουμε και αποβολή του [n] στη φωνολογία [enagafe] και όχι [enankafe].
Στο λεξιλογικό επίπεδο, πολλές λέξεις της κρητικής δεν απαντώνται σε καμία άλλη διάλεκτο, ούτε στην κοινή νεοελληνική, είναι δηλαδή “αυτόχθονες” λέξεις, π.χ. κοπέλι (παιδί), κουζουλός (τρελός), κουτσούνα (κούκλα), εδά (τώρα), επαέ (εδώ), γλακώ (τρέχω), ντακάρω (ξεκινώ), ξέτελο (αποτέλεσμα). Άλλες διαθέτουν διαφορετική σημασία στην κρητική απ’ ότι στη νέα ελληνική ή σε άλλες διαλέκτους: π.χ. κατέχω (έχω στην κοινή, ξέρω στα κρητικά), ζυγώνω (πλησιάζω στη νεοελληνική, κυνηγάω στα κρητικά) θέτω (πλαγιάζω στην κοινή, κοιμάμαι στα κρητικά) πράμα (στα κρητικά σημαίνει τίποτα), χτήμα (στα κρητικά σημαίνει γάιδαρος). Στη διάλεκτο υπάρχουν σημαντικά αρχαιοελληνικά, λατινικά, ιταλικά, τουρκικά και μεσαιωνικά στοιχεία. Μερικές λέξεις με αρχαιοελληνική προέλευση είναι το ποδίδω (αποδίδω, καταντώ) από το ἀποδίδωμι, όρνιθα (κότα) από το ὄρνις, ρίφι (κατσικάκι) από το ἐρίφιον. Κάποιες άλλες με λατινική προέλευση είναι η λέξη κάτης (γάτος) από το cattus, ντρέτα (ίσια, ευθεία) από το directa, αλάργο (μακριά) από το largus κλπ.
Είναι άξιο αναφοράς πως η κρητική διάλεκτος, σε αντίθεση με άλλες νεοελληνικές διαλέκτους, δεν κινδυνεύει με αφανισμό, καθώς ακούγεται ευρέως ακόμα και σήμερα σε πολλά μέρη του νησιού. Εκτός από την Κρήτη, η διάλεκτος ομιλείται και στο χωριό Χαμιντιέ της Συρίας και σε παράλια της Μικράς Ασίας, όπου εγκαταστάθηκαν πρόσφυγες από την Κρήτη. Ελληνόφωνοι μουσουλμανικοί πληθυσμοί στο βόρειο Λίβανο και την Τρίπολη της Λιβύης χρησιμοποιούν επίσης τη διάλεκτο. Η διάλεκτος παρουσιάζει αρκετές ομοιότητες με ιδιώματα των Κυκλάδων, των Δωδεκανήσων κλπ. Άλλωστε, μία διάλεκτος με τόσο σημαντική λογοτεχνική υπόσταση (που κορυφώθηκε με τη λογοτεχνία του Καζαντζάκη) δεν είναι δυνατόν να χαθεί τόσο εύκολα. Πρόσφατα, το Πανεπιστήμιο Κρήτης καθιέρωσε τη διδασκαλία της κρητικής σε πανεπιστημιακό επίπεδο.
Πηγές που χρησιμοποιήθηκαν γι’αυτό το άρθρο:
Cretan Greek: ανακτήθηκε από en.wikipedia.org
Κρητική διάλεκτος: ανακτήθηκε από el.wikipedia.org
Κρητική και άλλες νότιες διάλεκτοι: ανακτήθηκε από greek-language-gr.
Κρητική διάλεκτος και κρητικό γλωσσάρι: ανακτήθηκε από alfavita.gr
Fromkin V., Rodman R., Hyams N. “Εισαγωγή στη Μελέτη της Γλώσσας” Πατάκη σελ. 600
Γιάννης Καραγιωργάκης
Γεννημένος στο Ηράκλειο της Κρήτης, το ανήσυχο πνεύμα μου με έφερε στη Θεσσαλονίκη και η αγάπη μου για τις ανθρωπιστικές επιστήμες στη Φιλοσοφική Σχολή του ΑΠΘ. Αγαπώ την ποίηση και τη λογοτεχνία αλλά και τη γλωσσολογία, την ιστορία, την ανθρωπολογία και τη μεταφυσική. Δε μένω όμως μόνο εκεί καθώς καταπιάνομαι καμία φορά και με ξένα "χωράφια" όπως είναι η βιολογία, η χημεία και η ζωολογία. Πιστεύω πολύ στον άνθρωπο και σε αυτά που μπορεί να καταφέρει. Όταν δε διαβάζω, ασχολούμαι με τα ζώα, βλέπω τους φίλους μου και προσπαθώ να λύσω τον αιώνιο εθισμό μου στον καφέ.
Αναδημοσίευση απo
https://www.maxmag.gr/politismos/glossa/kritiki-dialektos/.
Φωτο ταμπελας
https://www.alfavita.gr/koinonia/179623_kritiki-dialektos-kai-kritiko-glossari
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου
Μην πυροβολείτε ασκόπως