Κουζουλάδες : Tell el-Dab‘a οι μινωικές τοιχογραφίες στην Αυάρις.

25 Ιουνίου 2016

Tell el-Dab‘a οι μινωικές τοιχογραφίες στην Αυάρις.

Οι "μινωικές" τοιχογραφίες της Αυάριδος (Tell el-Dab'a) ήλθαν στο φως σε τρία διαφορετικά σημεία της ακρόπολης στην περιοχή 'Ezbet Helmi. Η σημαντικότερη μέχρι τώρα ομάδα αυτών των τοιχογραφιών (τομέας Η/Ι) συνδέεται με ένα "ανακτορικό" κτήριο, χτισμένο πάνω σε μια μνημειώδη, πλίνθινη πλατφόρμα. Ο τύπος αυτού του πυργοειδούς κτηρίου είναι εντελώς ασυνήθιστος στην Αίγυπτο. Χιλιάδες θραύσματα τοιχογραφιών βρέθηκαν στην επίχωση αμέσως βόρεια και νότια της πλατφόρμας. Ο ανασκαφέας Manfred Bietak αναφέρει ωστόσο ότι ορισμένα κομμάτια βρέθηκαν και in situ πάνω σε τμήματα τοίχων του κτηρίου.

Μια μεγάλη συγκέντρωση θραυσμάτων τοιχογραφιών αποκαλύφθηκε κάτω από μία κεκλιμένη άνοδο (ράμπα) στην είσοδο του πυργοειδούς κτηρίου. Είναι πιθανόν ότι αυτό το σύνολο αδιακοσμούσε αρχικά τις δύο πλευρές της συγκεκριμένης ανόδου. Ένα από τα θέματά τους (ανάγλυφοι ταύροι) θυμίζει τους ανάγλυφους ταύρους που βρέθηκαν σε ένα ανάλογο σημείο του ανακτόρου της Κνωσού, όπου διακοσμούσαν τις πλευρές της βόρειας εισόδου. Από τα υπόλοιπα θραύσματα που δεν αποκαλύφθηκαν σε κάποια αρχιτεκτονική συνάφεια διακρίνονται ορισμένα με ερυθρό βάθος, ανάλογο με της κνωσιακής τοιχογραφίας του "Κροκοσυλλέκτη", ένα τεχνοτροπικό χαρακτηριστικό το οποίο χρονολογείται κατά κανόνα στην πρωιμότερη φάση των μινωικών τοιχογραφιών με εικονιστικά θέματα. Τα πιο χαρακτηριστικά εικονογραφικά θέματα αποτελούν οι ταύροι, τα ταυροκαθάψια, μία άλλη σκηνή ταυροκαθαψίων συνδυασμένη με το θέμα του λαβύρινθου, ένας ακροβάτης πίσω από ένα φοίνικα σε μια στάση γνωστή από τη μινωική εικονογραφία, οι ανθρώπινες μορφές, ορισμένες από τις οποίες φέρουν περίτεχνα ενδύματα και απεικονίζονται σε ποικίλες δραστηριότητες, μία λεοπάρδαλη, ένας γρύπας και τα φυτικά θέματα.

Οι τοιχογραφίες της Αυάριδος βρίσκουν σε όλα τα εικονογραφικά τους θέματα στενά παράλληλα στην Κνωσό. Στενές σχέσεις διαπιστώνονται ωστόσο και με τις τοιχογραφίες της Θήρας, κυρίως στις μορφές με ξυρισμένο το άνω μέρος του κεφαλιού -που αποδίδεται με κυανό χρώμα και με μακριούς βοστρύχους-, στα φυτικά θέματα και στο γρύπα.

Το context αυτών των τοιχογραφιών είχε χρονολογηθεί αρχικά από τον ανασκαφέα της Αυάριδος Manfred Bietak στην εποχή των Υκσώς. Ωστόσο, μετά τα αποτελέσματα των ανασκαφών του 1994 και 1995, ο Bietak ααναθεώρησε την αρχική του άποψη χρονολογώντας την πλίνθινη πλατφόρμα και τις τοιχογραφίες της στην αρχή της 18ης Δυναστείας, μετά δηλαδή την καταστροφή της Αυάριδος από τον ’χμωσι και την εκδίωξη των Υκσώς το 1530 π.Χ. Η νέα χρονολόγηση της πλατφόρμας βασίστηκε σε αρχιτεκτονικά δεδομένα. Από τη μια πλευρά φαίνεται πως η πλατφόρμα αυτή είναι μεταγενέστερη από ένα τείχος της εποχής των Υκσώς, ενώ από την άλλη έχει τον ίδιο προσανατολισμό με το ανακτορικό συγκρότημα της πρώιμης 18ης Δυναστείας. Με βάση την αναθεωρημένη χρονολόγηση των τοιχογραφιών ο Bietak υποστηρίζει ότι είναι περίπου σύγχρονες με τις τοιχογραφίες της Θήρας. Αυτή η υπόθεση επιβεβαιώνεται σύμφωνα με τον ανασκαφέα και από την εύρεση κυπριακής κεραμικής του Λευκόχριστου Ι ρυθμού στο Ακρωτήρι αλλά και στην Αύαρι, στο στρώμα της 18ης Δυναστείας. Στο πλαίσιο της απόλυτης χρονολογίας η διαφορά μεταξύ παλαιάς και νέας χρονολόγησης δεν είναι μεγάλη. Ωστόσο για την ιστορική ερμηνεία και την αξιολόγηση της παρουσίας μινωικών τοιχογραφιών στην Αίγυπτο ή χρονολόγησή τους στην εποχή των Υκσώς ή στην εποχή του Νέου Βασιλείου, αμέσως μετά την εκδίωξη των ξενόφερτων ηγεμόνων, παίζει καθοριστικό ρόλο.

Η δεύτερη ομάδα τοιχογραφιών βρέθηκε στον τομέα Η/ΙΙ, σε μια απόσταση 150 μ. περίπου από την προηγούμενη ομάδα, και συνδέεται πιθανότατα με ένα τμήμα του ανακτορικού συγκροτήματος που εκτείνεται γύρω από αυτή την περιοχή. Το ανακτορικό συγκρότημα έχει δύο φάσεις. Η πρώτη ανήκει στην ύστερη εποχή των Υκσώς και η δεύτερη στην πρώιμη 18η Δυναστεία. Ο Bietak απέδωσε και αυτή την ομάδα τοιχογραφιών στη δεύτερη φάση του κτηρίου. Ανάμεσα στα θραύσματα διακρίνονται κάποια ανάγλυφα παραδείγματα με παραστάσεις ανθρώπινων μορφών.

Η τρίτη ομάδα (από τον τομέα Η/ΙΙΙ) βρίσκεται αμέσως βόρεια του Τομέα Η/ΙΙ. Το πιο σημαντικό στοιχείο σχετικά με αυτά τα θραύσματα είναι ότι ένα μέρος τους βρέθηκε in situ στις δύο πλευρές ενός περιμετρικού τοίχου της 18ης Δυναστείας. Στην ίδια ωστόσο θέση είχε σημειωθεί νωρίτερα από τον Bietak και ένα κτήριο της εποχής των Υκσώς, στο κατώτερο τμήμα της πρόσοψης του οποίου σωζόταν ασβεστολιθικό κονίαμα, όμοιο με αυτό που χρησιμοποιήθηκε και για τις άλλες "μινωικές" τοιχογραφίες της Αυάριδος. Ενώ σε γενικές γραμμές οφείλει κανείς να ακολουθήσει τη χρονολόγηση του ανασκαφέα, είναι πιθανόν από το παραπάνω στοιχείο ότι "μινωικές" τοιχογραφίες υπήρχαν και στις δύο κύριες φάσεις κατοίκησης της Αυάριδος, τόσο δηλαδή στην ύστερη εποχή των Υκσώς όσο και στην αρχή της 18ης Δυναστείας.

Ο μινωικός χαρακτήρας των τοιχογραφιών της Αυάριδος

Οι τοιχογραφίες της Αυάριδος ανήκουν ως προς την τεχνική, το θεματολόγιο και την τεχνοτροπία στην παράδοση των μινωικών τοιχογραφιών, όντας παράλληλα εντελώς ξένες σε σύγκριση με τις αντίστοιχες αιγυπτιακές. Εδώ χρησιμοποιήθηκε το τυπικό στο Αιγαίο ασβεστολιθικό κονίαμα, σε αντίθεση με το κονίαμα γύψου ή λάσπης των αιγυπτιακών τοιχογραφιών. Μινωικά χαρακτηριστικά αποτελούν επίσης η χρήση σπάγκων ως μαρτύρων για τη αχάραξη των περιθωρίων της εικόνας αλλά και το έγχρωμο βάθος. Το πιο σημαντικό ωστόσο στοιχείο της μινωικής καταγωγής τους είναι ότι πρόκειται για νωπογραφίες (fresco). Οι παραστάσεις εκτελούνταν πάνω στο νωπό ακόμα ασβεστολιθικό κονίαμα, με αποτέλεσμα τα χρώματά τους να παραμένουν ανεξίτηλα. Οι αιγυπτιακές τοιχογραφίες αντίθετα εκτελούνταν με την τεχνική secco, πάνω δηλαδή σε ένα στεγνό υπόστρωμα.

Ένα τεχνικό χαρακτηριστικό που διαφοροποιεί τις τοιχογραφίες της Αυάριδος από τις αιγαιακές είναι το μέγεθός τους. Είναι σαφώς μικρότερες από τις αντίστοιχες κρητικές ή θηραϊκές, χωρίς ωστόσο να φθάνουν στην κλίμακα των "μικρογραφικών τοιχογραφιών". Υπάρχουν επίσης κάποιες ελαφρές τεχνοτροπικές διαφορές σε σύγκριση με τις τοιχογραφίες της Κνωσού, ωστόσο μια ανάλογη διαφορά παρατηρείται και μεταξύ των τοιχογραφιών της Κνωσού και της Θήρας. Ιδιαίτερα σημαντικό είναι ότι στις τοιχογραφίες της Αυάριδος το μινωικό ρεπερτόριο εμφανίζεται πλήρως εξελιγμένο και σε ένα εντυπωσιακό θεματικό πλούτο που δεν έχει τίποτα να ζηλέψει από αντίστοιχες τοιχογραφίες στην Κρήτη και τη Θήρα. Οι πρώτες εικονιστικές τοιχογραφίες στην Κρήτη εμφανίζονται στη Μεσομινωική ΙΙΙ / Υστερομινωική Ι Α περίοδο, δηλαδή λίγο πριν από αυτές της Αυάριδος, με πρωιμότερο θεωρούμενο παράδειγμα τον "Κροκοσυλλέκτη". Αξίζει να σημειωθεί τέλος ότι νωπογραφίες μινωικής τεχνοτροπίας εκτός των αιγαιακών συνόρων έχουν βρεθεί όχι μόνο στην Αύαρι αλλά και στις συροπαλαιστινιακές θέσεις Tell Kabri, Qatna και Alalah, κάνοντας έτσι πιθανή την ύπαρξη "πλανόδιων" μινωικών συνεργείων στην ανατολική Μεσόγειο.

Συνοψίζοντας, οι τοιχογραφίες της Αυάριδος αποτελούν την πιο σαφή μαρτυρία για την επίδραση ή καλύτερα απήχηση της αιγαιακής τέχνης στην Αίγυπτο. Σε μια προσπάθεια αναπαράστασης του ιστορικού τους πλαισίου, είναι σαφές ότι κάποια κτήρια ενός σημαντικού αιγυπτιακού λιμανιού και διοικητικού κέντρου στο Δέλτα του Νείλου -που μέχρι πριν από λίγα χρόνια αποτελούσε την πρωτεύουσα των ξενόφερτων ηγεμόνων- διακοσμήθηκαν με ένα πλούσιο πρόγραμμα μινωικών τοιχογραφιών, που ως προς την εικονογραφία, την τεχνοτροπία και την τεχνική τους ήταν ισότιμες με τα σύγχρονά τους έργα στο ανάκτορο της Κνωσού. Δίχως άλλο το μοναδικό αυτό εύρημα μαρτυρά την αναγνώριση από αιγυπτιακής πλευράς, έστω και σε αυτή τη μοναδική περίπτωση, της αισθητικής και ίσως της συμβολικής αξίας της μινωικής τέχνης.

Welcome to the Tell el-Dabca-Homepage