Η Κρήτη μεταξύ 1573-1588, σύμφωνα με τις εκθέσεις του Jac. Foscarini.

Η Βενετία, μετά την υπογραφή της συνθήκης της 7 Μαρτίου 1573 με την Τουρκία, αναζητεί ικανό άνδρα, που θα έπαιρνε τα κατάλληλα μέτρα, στρατιωτικά, οικονομικά και κοινωνικά, για την άμυνα του νησιού και για την εισαγωγή ριζικών μεταρρυθμίσεων σ' αυτό. Και τα βλέμματά της έπεσαν στο κατάλληλο πρόσωπο, στον Jac. Foscarini, που τον ονόμασε γενικό προνοητή, εξεταστή και σύνδικο του Βασιλείου.

Ο Foscarini ξεκινώντας για την Κρήτη αναλαμβάνει μία πολύ δύσκολη αποστολή. Έπρεπε να προστατέψη και ν' ανακουφίση τον λαό, που στέναζε από τις καταπιέσεις των Βενετών ευγενών, αλλ' αν στρεφόταν εναντίον τους, θα δημιουργούσε αμέσως γύρω του έναν εχθρικό κύκλο που θα δυσχέραινε αφάνταστα το έργο του. Πως θα συμβίβαζε τ' ασυμβίβαστα; Έπρεπε επίσης ν' αυξήση τα δημόσια έσοδα του Βασιλείου, που εκείνη την εποχή ξόδευε μεγάλα ποσά για την φρούρηση του νησιού εξ αιτίας της απειλής των Τούρκων. Πως θα μπορούσε να ισοσκελίση τον προϋπολογισμό του; Με τις σκέψεις αυτές έφτασε ο Foscarini στην Κρήτη στις 10 Οκτωβρίου 1574. Αμέσως ανακοίνωσε στους διοικητές του νησιού τις εντολές της δημοκρατίας και κάλεσε όσους είχαν παράπονα για καταπιέσεις, αυθαιρεσίες και κακή μεταχείριση να καταγγείλουν τους ενόχους κατώτερους η ανώτερους υπαλλήλους. Και άρχισαν αμέσως οι δίκες: οι καταπιεστές των φτωχών και αδυνάτων τιμωρούνταν με φυλακή η με εξορία, η αναγκάζονταν ν' αποδώσουν πίσω στους ιδιοκτήτες τους τα κτήματα που είχαν αποκτήσει με αδικίες. Επίσης έδειξε μεγάλη σύνεση ως προς την τακτοποίηση των φορολογικών υποχρεώσεων διευκολύνοντας τους φτωχούς και τιμωρώντας τους ισχυρούς. Με τον τρόπο αυτόν κέρδισε την εμπιστοσύνη του κόσμου. 

Ο Foscarini επίσης προσπάθησε να θέση τέρμα στην αστάθεια του νομίσματος. Έτσι όρισε την αξία του χρυσού τσεκινιού σε 22 υπέρπυρα. Με το μέτρο αυτό έμειναν όλοι ευχαριστημένοι. Στην πραγματικότητα ο μόνος κερδισμένος ήταν το κράτος. Επίσης, αποβλέποντας στην αύξηση των εσόδων του νησιού, όρισε νέο δασμολόγιο με την εφαρμογή των άμεσων φόρων, που βάρυναν τους εμπόρους εξαγωγής, και διατίμησε τα προϊόντα. Ως την εποχή εκείνη επιβαρύνονταν με φόρους μόνο τα προϊόντα που εισάγονταν.  

Έλαβε ακόμη μέτρα, για ν' αντιμετωπίση ορισμένα κοινωνικά προβλήματα, η επίλυση των οποίων θα διευκόλυνε την στρατιωτική οργάνωση και την άμυνα του τόπου. Όπως είναι γνωστό, οι Έλληνες χωρίζονταν σε τρεις τάξεις: 1) στους αρχοντορωμαίους, που χάρη στην δύναμή τους διατηρούσαν τα παλαιά τους προνόμια και κατά την βενετοκρατία• 2) στους παροίκους, που ήταν απελευθερωμένοι δουλοπάροικοι και γι' αντάλλαγμα αυτής της ελευθερίας πλήρωναν κεφαλικό φόρο ένα τσεκίνι• και 3) στους δουλοπαροίκους, που ήταν δεμένοι με την γη, έπαιρναν μικρό μερίδιο των προϊόντων και υποχρεώνονταν να εκτελούν τις αγγαρείες. Καθώς οι δύο τελευταίες τάξεις δεν ήταν καθαρά χωρισμένες, ο Foscarini διέταξε να ξαναγίνουν κατάλογοι, στους οποίους να γραφούν ως πάροικοι, όσοι διέθεταν επίσημα χαρτιά, που πιστοποιούσαν την απελευθέρωσή τους, και ως δουλοπάροικοι οι υπόλοιποι. Στο εξής όποιος δουλοπάροικος αποκτούσε την ελευθερία του μετεγγραφόταν στον κατάλογο της νέας τάξης του. Με τους παροίκους ο Foscarini ίδρυσε πολιτοφυλακή που έφθανε τους 14.000 άνδρες (sernidi). Έτσι ουσιαστικά η υπηρεσία που κρατούσε τους καταλόγους των παροίκων ήταν ένα είδος στρατολογικού γραφείου.  

Ιδιαίτερα φρόντισε για το ναυτικό που βρισκόταν σε κακή κατάσταση. Η δύναμή του ήταν μόνο 4.000 άνδρες, ενώ θα έπρεπε να φθάνη τις 8.000. Αιτία της λειψανδρίας αυτής ήταν η συνήθεια των τιμαριούχων ν' αποκρύπτουν τους στρατευσίμους, για να τους χρησιμοποιούν στα κτήματά τους. Το πολύ πολύ έστελναν ως αντικαταστάτες τους χειρότερους εργάτες. Για ν' αντιμετωπίση τις περιπτώσεις αυτές ο Foscarini, διέταξε να καταρτιστούν στρατολογικοί κατάλογοι και απαγόρευσε την αντικατάσταση όσων ήταν γραμμένοι σ' αυτούς. Ακόμη, επειδή οι 25 γαλέρες που έπρεπε να συντηρή η Κρήτη βρίσκονταν σε ελεεινή κατάσταση, ανέθεσε την διοίκησή τους σε ευγενείς, έναν για κάθε γαλέρα, με το δικαίωμα να διορίζουν τον ύπαρχο και τους άλλους αξιωματικούς της. Η μισθοδοσία των ανδρών αυτών θα γινόταν από τα πλούσια εισοδήματα του νοσοκομείου των Χανιών, που ως τότε τα σπαταλούσαν οι διευθυντές του, από τους δημόσιους μύλους του Χάνδακα και από το 10% του προστίμου των ποινικών υποθέσεων .

Για να πάψουν οι καταχρήσεις στον ναύσταθμο της Κρήτης, διέταξε να γίνη καταγραφή όλου του υλικού και φρόντισε ν' αντικαταστήσει τους ανάξιους αποθηκάριους που χρησιμοποιούσαν μέτρα λειψά, για να κερδίζουν οι ίδιοι. Μάλιστα τους ανάγκασε να επιστρέψουν όσα καταχράστηκαν η να πληρώσουν την αξία τους. Ακόμη για ν' αναστείλει την εξάπλωση της καλλιέργειας του αμπελιού, που ήταν περισσότερο επικερδής από του σταριού, διέταξε να ξεριζωθούν τ' αμπέλια από τις περιοχές, όπου πρώτα καλλιεργούνταν σιτηρά .

Ο Foscarini δεν απασχολήθηκε πολύ με το θέμα της οχύρωσης της Κρήτης, γιατί δεν ήταν και τόσο σοβαρό. Τα μόνα ασθενή σημεία ήταν η Σούδα και η Σπιναλόγγα. Συνάντησε όμως δυσκολίες στην προσπάθειά του να εξασφαλίσει τον απαραίτητο στρατό, γιατί οι εντόπιοι, από παλαιά συνήθεια, φρόντιζαν ν' αποφεύγουν με κάθε τρόπο την στρατολογία Αλλά και οι παλαιοί Βενετοί τιμαριούχοι που ήταν υποχρεωμένοι να έχουν πάντοτε έτοιμα δύο άλογα πολεμικά, κάθε φορά που καλούνταν για επιθεώρηση έστελναν στην θέση τους δουλοπάροικους με όποια άλογα είχαν στην διάθεσή τους. Οι διοικητές της Κρήτης έκαναν τα στραβά μάτια, γιατί δεν ήθελαν να δημιουργήσουν εχθρούς και ανάμεσα στους Βενετούς ευγενείς. Ο Foscarini τα έλαβε όλ' αυτά υπ' όψη του και προσπάθησε με καλό τρόπο ν' αναγκάσει τους τιμαριούχους να δείξουν συνέπεια στις υποχρεώσεις τους. Τους κάλεσε λοιπόν όλους και τους έδωσε να καταλάβουν, πως με αυστηρότητα θα εφαρμόσει τους παλαιούς νόμους, καθώς και τους νέους που θέσπισε σύμφωνα με το πνεύμα της εποχής. Έδωσε μάλιστα και πανηγυρικό χαρακτήρα στην ετήσια επιθεώρηση, που ως τότε ήταν αληθινή αγγαρεία, οργανώνοντας κονταρομαχίες και άλλους αγώνες και θεσπίζοντας βραβεία.

Επίσης, επειδή με το πέρασμα των χρόνων οι τιμαριούχοι είχαν πολλαπλασιαστή και τα τιμάρια η είχαν κατατμηθεί σε μικρότερα κτήματα, παρά τους τιμαριωτικούς κανονισμούς, η ανταλλαχθεί με άλλα και επομένως είχε παρατηρηθεί κάποια ανωμαλία στην τάξη των τιμαριούχων, διέταξε να γίνει νέα καταγραφή η μάλλον αναγραφή (anagrafi), όπως λεγόταν τότε, των κτημάτων τους και καθορισμός των ανάλογων υποχρεώσεων τους, που συνήθως ήταν πολεμικές: οι καβαλαρίες (φέουδα) έπρεπε να συντηρούν ένα η δύο άλογα πολεμικά η ένα πολεμικό και να μεταγωγικό, και οι σερβενταρίες (το 1/6 της καβαλλαρίας) πεζούς, σε αριθμό ανάλογο με την έκτασή τους. Σε τοπικές επιθεωρήσεις, που γίνονταν τρεις φορές τον χρόνο και στην γενική, που γινόταν μια φορά στα δύο χρόνια, οι τιμαριούχοι έπρεπε οπωσδήποτε να παρουσιάζουν τα άλογα και τους πεζού που συντηρούσαν. Η παράλειψη η απουσία θα τιμωρούνταν πολύ αυστηρά, ακόμη και με στέρηση του τιμαρίου. Έτσι πέτυχε ο Foscarini ν' αυξηθούν από 600 σε 1.200 τα πολεμικά άλογα, που αποτελούσαν και την μόνη δύναμη του βενετικού ιππικού, γιατί δεν επιτρεπόταν στους Έλληνες να διατρέφουν τέτοια εξ αιτίας του φόβου των επαναστάσεων. 

Το ιππικό το διαίρεσε σε 24 ίλες με 50 αλόγα την κάθε μία και με επικεφαλής ίλαρχους και αξιωματικούς που τους διάλεξε από όλα τα μέρη της Κρήτης. Έτσι ο Foscarini με το να αναγκάσει τους τιμαριούχους να γυμνάζονται και να είναι έτοιμοι για κάθε απρόοπτο κατόρθωσε, ώστε να οργανώσει την άμυνα της Κρήτης.

Με την τάξη όμως που μπήκε στα στρατιωτικά ζητήματα και με την αύξηση του τακτικού στρατού έγινε αισθητή η έλλειψη στρατώνων. Ως τότε οι στρατιώτες, που στέλνονταν από την Βενετία, κατέλυαν σε σπίτια ιδιωτών, κυρίως φτωχών - οι πλούσιοι κατάφερναν να ξεφεύγουν - και αναστάτωναν την ζωή τους. Τα παράπονα των νοικοκυραίων ενισχύονταν και από το ότι οι ταμίες δεν τους πλήρωναν το νοίκι. Ο Foscarini διέταξε να πληρωθούν τα νοίκια. Κατόπιν, ύστερ' από κοινή συνέλευση του λαού, αποφάσισε να επιβάλει έκτακτη φορολογία των ιδιοκτητών σπιτιών, ανάλογη με την αξία τους, ώστε με τα χρήματα που θα συγκέντρωνε να κτίση στρατώνες. Έτσι, με την επιβολή και πολλών αγγαρειών, κτίστηκαν στρατώνες για 4.000 άνδρες με χωριστά δωμάτια για τους αξιωματικούς. Το μέτρο αυτό εφαρμόστηκε σε πολλές πόλεις της Κρήτης. 

Ύστερ' από την επίλυση των ζητημάτων αυτών, ο Foscarini έκανε περιοδεία στο νησί και βρήκε εγκαταλελειμμένες τις αλυκές της Κρήτης και τα γύρω τους κτίρια ερειπωμένα. Αμέσως έβαλε αγγαρείες και άρχισε την παραγωγή το αλατιού. Όλα πήγαν πολύ καλά, και η Κρήτη, που πρώτα έπαιρνε αλάτι από την Μήλο και άλλα νησιά, έφθασε στο σημείο τώρα να κάνη εξαγωγή.

Ονομαστές έγιναν μάλιστα οι αλυκές της Ελούντας.

Επειδή ακόμη παρατήρησε ότι μεγάλες εκτάσεις της Κρήτης έμεναν ακαλλιέργητες από έλλειψη βοδιών - όσοι είχαν τέτοια ζώα τα πουλούσαν στο σφαγείο, γιατί ήταν πολύ υψηλή η τιμή του κρέατος και κέρδιζαν έτσι περισσότερα -διατίμησε το κρέας σε ένα σολδί την λίτρα και απείλησε τους παραβάτες με αυστηρές ποινές και εξορία. Μ' αυτόν τον τρόπο εξασφάλιζε πλήθος βόδια για την καλλιέργεια των χέρσων εκτάσεων . 

Ο Foscarini έλαβε αυστηρά μέτρα και για ορισμένα ζητήματα που αφορούσαν την ιδιωτική ζωή των κατοίκων: δεν είδε με καλό μάτι την επιμειξία χριστιανών με Εβραίες, που ασκούσαν συνήθως το επάγγελμα της πόρνης, και απαγόρευσε αυστηρά τις μεταξύ τους σχέσεις. Για τους παραβάτες ορίστηκαν αυστηρές ποινές: ο χριστιανός, ανεξάρτητα σε ποια κοινωνική τάξη ανήκε, καταδικαζόταν να τραβά κουπιά 10 χρόνια στις γαλέρες η - αν ήταν ανίκανος να πληρώση 500 λίρες - σε ισόβια εξορία, ενώ η Εβραία που ερχόταν σ' επαφή με χριστιανό θα θανατωνόταν αμέσως και το σώμα της θα ριχνόταν στην πυρά. Δύο τέτοιες δυστυχισμένες που κάηκαν σαν λαμπάδες έδειξαν την ωμή αποφασιστικότητα του νέου γενικού προνοητή και νέκρωσαν τις αμαρτωλές εκείνες επικοινωνίες.

Ο Foscarini επενέβηκε ακόμη και στα θρησκευτικά ζητήματα. Απαντώντας σε σχετικό ερώτημα της Γερουσίας για την ανασύσταση των ορθόδοξων μητροπόλεων και επισκοπών της Κρήτης έκρινε ότι δεν συνέφερε κάτι τέτοιο στην Βενετία• τι μάλλον έπρεπε να καταργηθεί η ορθόδοξη εκκλησία της Κρήτης.

Ένα βήμα μάλιστα για την επιτυχία του σκοπού αυτού θα ήταν να περιοριστεί ο αισθητά αυξημένος από την αμέλεια των διοικητών αριθμός των παπάδων, που βρίσκονταν κάτω από μην επιρροή του Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως, ο οποίος με την σειρά του εξυπηρετούσε τα σχέδια των Τούρκων. Η Κρήτη έπρεπε ν' απαλλαγή από τέτοιου είδους επικίνδυνες επιδράσεις. Η Γερουσία συμμορφώθηκε με την υπόδειξή του και έδωσε διαταγή να πλυθούν παπάδες που δεν είχαν δική τους ενορία. 

Στα θρησκευτικά ζητήματα παρασύρεται από τον φανατισμό του καθολικού και κατορθώνει να πείσει το Συμβούλιο των Δέκα, ώστε να μην επιτρέψη στον Γαβριήλ Σεβήρο, αρχιεπίσκοπο Φιλαδελφείας, και σε άλλους ορθοδόξους επισκόπους να παραμείνουν στην Κρήτη για την εξυπηρέτηση των πνευματικών αναγκών του λαού και του κατώτερου κλήρου. Με την ευκαιρία αυτή - για να πείση τις προϊστάμενες αρχές - κάνει με την έκθεσή του 1584 μια ιστορική αναδρομή στο παρελθόν, για να δείξει ότι δεν υπήρχε ποτέ στην Κρήτη επί Βενετοκρατίας ορθόδοξος επίσκοπος και ότι καλά θα ήταν να έλειπαν και οι παπάδες, γιατί αυτοί ήταν οι αίτιοι των επαναστάσεων και των σκανδάλων. Την δυσάρεστη αυτή για τον Γαβριήλ απόφαση την χρυσώνει το Συμβούλιο με τα 200 σκούδα, που αποφασίζει να του δίνη κάθε χρόνο έφ' όρου ζωής. Το ίδιο άλλωστε είχε κάνει και για τον Μάξιμο Μαργούνιο, επίσκοπο Κυθήρων. Γι' αυτό ακόμη δεν έκαναν δεκτό το αίτημα των Ζακυνθινών και Κερκυραίων να ‘χουν δικούς των επισκόπους. Ο Foscarini γράφει: «Είναι βέβαιον ότι οι Έλληνες επίσκοποι δεν θα διδάξωσι ποτέ ούτε και θα συστήσωσιν εις τους ορθοδόξους να αναγνωρίσωσι τον ποντίφηκα ως ανωτέραν κεφαλήν της Εκκλησίας. Δεν θα διδάξωσι τους λαούς τούτους να πιστεύωσι ότι εις την άλλην ζωήν υπάρχει το Καθαρτήριον, ότι το Άγιον Πνεύμα εκπορεύεται εκ του Πατρός και εκ του Υιού, ότι εις τον Ουρανόν δεν υπάρχουσι Άγιοι η ότι δύνανται να υπάρξωσι προ της εσχάτης Κρίσεως, ότι δεν επιτρέπονται τα διαζύγια, ούτε ο γάμος των παπάδων, ούτε η πώλησις των

εκκλησιών η παραχώρησις αυτών ως προίκα εις τας θυγατέρας των, και εν γένει τόσα άλλα, τα οποία είναι ακριβώς τα πρώτα κεφάλαια της διδασκαλίας και διαπαιδαγωγήσεως του λαού». 

Τώρα περισσότερο από κάθε άλλη φορά δεν είναι ανεκτή η παραμονή επισκόπων στην Κρήτη, γιατί είναι ενδεχόμενο οι Τούρκοι να υποδαυλίσουν εξεγέρσεις στο νησί προβάλλοντας κάποιον Έλληνα πρίγκιπα και μαζί με τους Μολδαβούς, Βλάχους και Καταλάνους στην ανάγκη και με μόνο τους αρχοντοπούλους, που είναι τώρα ταπεινωμένοι και εξαθλιωμένοι οικονομικά, να κυριέψουν τον τόπο και να δημιουργήσουν ένα ελεύθερο κράτος υποτελές στον σουλτάνο, του τύπου της Βλαχίας και Μολδαβίας.

Κατόπιν συνεχίζοντας τις σκέψεις του λέει πως, αν γίνει δεχτός κάποιος Έλληνας επίσκοπος στο νησί, σε λίγο χρόνο θα καταφθάσουν και άλλοι. Για να σχηματίσει κανείς μια ιδέα για το τι είναι δυνατόν να επιτελέσουν οι ευπαίδευτοι και ευφραδείς αυτοί ανώτεροι ορθόδοξοι κληρικοί, ας σκεφθεί ότι οι απαίδευτοι και αμαθείς παπάδες κατόρθωσαν να προσηλυτίσουν στο παρελθόν 20.000 καθολικούς, οι παπάδες αυτοί που δεν θέλουν να συμμορφώνονται προς τις διαταγές του Λατίνου επισκόπου και οι οποίοι μόνο με την βία και με τις απειλές διαβάζουν το ευαγγέλιο στις λιτανείες και στις γιορτές του δόγη. Και έχοντας υπ' όψη τους σύγχρονους θρησκευτικούς πολέμους της Δυτικής Ευρώπης συμπεραίνει: «Ακριβώς τα θρησκευτικά ζητήματα είναι εκείνα, τα οποία ανέκαθεν διαταράττουσι τας χώρας και τα βασίλεια, διότι η θρησκεία έχει την δύναμιν να καθιστά τους λαούς απειθείς προς τους ηγεμόνας των και υπό το θρησκευτικόν ένδυμα να καλύπτη επαναστάσεις»  

Το ζήτημα της παραμονής ορθοδόξων επισκόπων στην Κρήτη επανέρχεται ύστερ' από λίγα χρόνια, στα 1593. Ο γενικός προνοητής Franc. Mocenigo προτείνει να στέλλονται με έξοδα των ορθόδοξων μοναστηριών και του κλήρου κάθε 5 - 6 μήνες επίσκοποι στο νησί, για να συμβουλεύουν τους παπάδες και τον λαό να πειθαρχούν στην κρατούσα δύναμη, αλλά η πρότασή του απορρίπτεται.

Στα 1632 ο γενικός προνοητής Molino, έχοντας υπ' όψη του την τότε κατάσταση, θέτει το ζήτημα γενικότερα και εκφράζει την γνώμη να εκλέγονται από κοινού με τον οικουμενικό πατριάρχη ορθόδοξοι επίσκοποι - όχι μόνο στην Κρήτη, αλλά και στα άλλα βενετοκρατούμενα νησιά -Έλληνες κληρικοί πιστοί και αφοσιωμένοι στην Βενετία, αλλά και η πρόταση αυτή απορρίπτεται με την δικαιολογία ότι οι επίσκοποι αυτοί θα είναι όργανα ενός πατριάρχη που θα διατελή κάτω από την επιρροή του σουλτάνου. 

Θετικές και ενδιαφέρουσες ειδήσεις μας δίνει ο Foscarini για την σύνθεση της κοινωνίας της Κρήτης, για την κατάσταση, στην οποία είχαν περιέλθει οι αρχοντόπουλοι η αρχοντορωμαίοι, για την πολιτική του απέναντι των Σφακιανών, για την παρακμή και αποσύνθεση του τιμαριωτικού συστήματος, που είχαν εγκαινιάσει οι Βενετοί μετά την κατάληψη της Κρήτης στα 1211, για την βαθμιαία γλωσσική και θρησκευτική αφομοίωση, για τον εξελληνισμό και την οικονομική κατάπτωση των παλαιών μεγάλων τιμαριωτικών οικογενειών της υπαίθρου, όπως των Venieri, Contarini, Barbarigi, Morosini, Dandoli, Boni, Foscarini κ. λ., για την καλύτερη βέβαια θέση των εξελληνισμένων Βενετών εγγενών μέσα στις πόλεις που είχαν ενστερνιστεί τα ελληνικά ήθη και είχαν αρχίσει να ντύνονται με ελληνικά ρούχα και να μιλούν ελληνικά για τις γυναίκες που - μολονότι φανατικά αφοσιωμένες στο καθολικό τους δόγμα ακολουθούσαν τις Ελληνίδες στις συνήθειές τους, για την πτώση του πνευματικού επιπέδου, ιδίως στον Χάνδακα (αισθητή είναι η υπεροχή των Χανιών), για τον κατατεμαχισμό των τιμαρίων και τις συνέπειές του, ιδίως για την κάμψη του μαχητικού πνεύματος των εγγενών, για την αποξένωση πολλών από τα τιμάριά τους και τις σχετικές καταχρήσεις κ. λ., για τις προσπάθειές του να επαναφέρει σε ισχύ τις παλαιές υποχρεώσεις των Τιμαριούχων κ. λ., να δώση επίσης πνοή - με αλλεπάλληλα ρυθμιστικά διατάγματα - στους παλαιούς θεσμούς, που ενσάρκωναν το πνεύμα των εντοπίων ευγενών της Κρήτης (nobili Gretensi), να καθορίσει τους προνομιούχους, αυτούς δηλαδή που είχαν απαλλαγή από την αναγκαστική υπηρεσία τις γαλέρες και την συμμετοχή στις οχυρωματικές εργασίες, για την διαφοροποίηση της σύνθεσης της κοινωνίας, και ειδικά για την βελτίωση της θέσης των παροίκων. 

Αν εξαιρέσουμε την σκληρή θρησκευτική πολιτική του Foscarini, τα όσα άλλα έκανε για ν' ανακουφίσει τον Κρητικό λαό και να οργανώσει το νησί, ήταν αρκετά και αισθητά. Έτσι, όταν ύστερ' από τους 40 μήνες της δικτατορικής του διοίκησης βγήκε σε νέα περιοδεία, έγινε δεκτός παντού με θερμά αισθήματα φιλίας και αγάπης. Με τον ίδιο ενθουσιασμό έδειξε την ευγνωμοσύνη του ο Κρητικός λαός και όταν ύστερ' από λίγους μήνες αναχωρούσε από την Κρήτη για την πατρίδα του. Αντίθετα, οι Βενετοί ευγενείς αισθάνθηκαν μεγάλη ανακούφιση, γιατί γλίτωναν από έναν τιμωρό των αδικιών τους. Επίσης και οι Εβραίοι, γιατί απαλλάσσονταν από έναν σκληρό καταπιεστή. Το έργο του Foscarini για πολλές δεκάδες χρόνια έπειτα έμεινε ανεξάλειπτο στην μνήμη των μεταγενεστέρων. 

Είναι αλήθεια ότι οι μεταρρυθμίσεις του προκάλεσαν ευεργετικές ζυμώσεις μέσα στον λαό και επέδρασαν στην εξέλιξη και διαμόρφωση της Κρητικής κοινωνίας, αλλά δεν σταθεροποιήθηκαν παρά μόνο για το μικρό χρονικό διάστημα που έμεινε στην Κρήτη. Μετά την αναχώρησή του σημειώνεται βαθμιαία παλινδρόμηση προς την παλαιά κακή παράδοση, ιδίως στον κοινωνικό τομέα. Άλλωστε τα θεσπίσματα του Foscarini δεν ήταν δυνατόν ν' αλλάξουν την μορφή της κοινωνίας και να την επαναφέρουν στο παλαιό αυστηρό σχήμα της, προς το οποίο έτεινε με νοσταλγία ο μεταρρυθμιστής. Οι νέες συνθήκες είχαν προκαλέσει την βαθμιαία διάβρωση του παλαιού εκείνου καθεστώτος που έβαινε προς την αποσύνθεση και δεν ήταν δυνατόν πια ν' ανασυστηθεί. Την σήψη αυτή θα την ιδούμε κυρίως στην έκθεση του Zuanne Mocenigo.

 ΠΗΓΗ
Το καταπληκτικό έργο του Απόστολου Βακαλόπουλου Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, Γ' τομ., Θεσσαλονίκη 1968.

 http://www.egolpion.com/F145B310.el.aspx