“Η “ΛΕΥΤΕΡΙΑ” ΤΟΥ ΑΚΡΩΤΗΡΙΟΥ «Tο Άγαλμα της Ελευθερίας της Κρήτης».

ΤΟ ΑΓΑΛΜΑ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ ΣΤΟΝ ΠΡΟΦΗΤΗ ΗΛΙΑ ΧΑΝΙΩΝ

Η σύλληψη της ιδέας της κατασκευής αυτού του μνημειώδους έργου, του Αγάλματος της Ελευθερίας που οι περισσότεροι από εμάς θυμούνται να δεσπόζει στον λόφο του Προφήτη Ηλία, ατενίζοντας με τα γαλάζια μάτια του την πόλη των Χανίων που απλώνεται ακριβώς από κάτω, φαίνεται ότι γεννήθηκε στη δεκαετία του 1920. Σύμφωνα με δημοσίευμα του 1938[1], η ιδέα αυτή αποκαλύπτεται και περιγράφεται στην πρώτη έκκληση προς τους Ομογενείς και τον Κρητικό Λαό, που πρωτοδημοσιεύθηκε τον Φεβρουάριο του 1927[2] και είχε ως εξής:

“Την 9 Φεβρουαρίου συμπληρούται τριακονταετία από της ημέρας εκείνης, κατά την οποίαν ηνωμένα τα πυρά της συνησπιμένης Ευρώπης και Τουρκίας εστράφησαν κατά των ολίγων επαναστατών του Ακρωτηρίου, οι οποίοι επί των ιερών τούτων βράχων εμάχοντο υπέρ της ελευθερίας της πατρίδος των. Είναι η πρώτη τότε φορά που η δύναμις της ύλης ετέθη τόσον προκλητικώς αντιμέτωπος προς την δύναμιν της ιδέας.

Και η ιδέα ενίκησε. Και από την εκρηγνυομένην οβίδα που κατέρριπτε την σημαίαν μας εις τον Προφήτ’ Ηλίαν, την αναστηλωθείσαν αμέσως υπό των επαναστατών, εξεπήδησε πάνοπλος η Ελευθερία μέσα από τις φλόγες που είχαν ζωσμένην την πατρίδα μας. Και ήτο τόσον ιταμή τότε η πρόκλησις της βίας, ώστε εξώργισε την Ελευθερίαν, η οποία δια τούτο απεφάσισε πάση θυσία να εκδικηθή. Με μάτια θαμπωμένα από την οργήν της χωρίς να βλέπη θυσίας και θύματα, σπά της Κρήτης τα βαρειά σίδερα. Και αναπαυθείσα ολίγον εις τ’ αγαπητό νησί της περιήγαγε μετά ταύτα νικηφόρον την ρομφαίαν της όπου ήσαν σκλαβωμένοι λαοί και έθραυσε και τούτων τα δεσμά. Και όλα τα μετά ταύτα κοσμοϊστορικά γεγονότα αρχήν έχουν τον άδικον του Ακρωτητηρίου βομβαρδισμόν που προεκάλεσε της Ελευθερίας την οργήν. ΄Εκτοτε ο εις μετά τον άλλον ελευθερούνται οι λαοί της γής και καταρρίπτονται το έν μετά το άλλο τα φρούρια του δεσποτισμού.

Τιμή διά τούτο εις την πατρίδα μας, διότι από αυτήν το πρώτον εξωρμήθη η Ελευθερία των λαών. Και η τιμή αυτή πρέπει τώρα να συμβολισθή διά παραστάσεως, η οποία να στηθή επί της θέσεως εκείνης, από την οποίαν το πρώτον εξεπήδησεν η αγαπημένη μας θεά. Ανετέθη ως εκ τούτου η τεχνούργησις της παραστάσεως ταύτης εις επιφανή μύστην του καλού και του ωραίου. Αλλ’ η κατασκευή του μνημείου απαιτεί δαπάνην, η οποία πρέπει να καταβληθή δι’ εράνων από εκείνους που έχουν την τιμήν να καυχώνται, ότι αυτοί έδωκαν το σύνθημα της απελευθερώσεως των λαών. Και πρέπει εξ άλλου το μνημείον τούτο να συμβολίζη τους κοινούς αγώνας του ελληνισμού δια την εθνικήν αυτού αποκατάστασιν και να είναι αντάξιον της ιστορίας του και του προορισμού του.

Κάμνομεν δια τούτο έκκλησιν εις τα πατριωτικά αισθήματα του κρητικού λαού, όπως συνεισφέρη τον οβολόν του διά την διαιώνισιν ενός κοσμοϊστορικού γεγονότος, το οποίον έλαβε χώραν εις την πατρίδα του. Και ζητούμεν επίσης από τους λοιπούς αδελφούς μας, όπως ενώσουν και αυτοί τον οβολόν των με τον ιδικόν μας, διά να ενωθούν οι κοινοί πόθοι μας εις το μνημείον τούτο, το οποίον θα συμβολίζη την λατρείαν μας προς την Ελευθερίαν, την οποίαν μετά μακρούς και χαλεπούς αγώνας απεκτήσαμεν και την οποίαν δια τούτο πρέπει να σεβώμεθα και να περιθάλπωμεν, διά να είναι δυνατόν να την διατηρήσωμεν.

΄Εχομεν την πεποίθησιν, ότι η έκκλησίς μας αύτη θέλει ακουσθή ευμενώς από τους αγαπώντας την ελευθερίαν και την πατρίδα των και διά τούτο θαρρούντως προβαίνομεν εις το έργον μας απεκδεχόμενοι ευγνωμόνως και τον οβολόν της χήρας και του πλουσίου το τάλαντον.

Εν Χανίοις τη 6 Φεβρουαρίου 1927

Η επί των εράνων κεντρική επιτροπή

Ι. Γ. Ηλιάκης , Πρόεδρος, Κ. Μ. Φούμης Αντιπρόεδρος, Χ. Ι. Παπαδάκης, Γεν γραμματεύς, Ν. Σ. Πιστολάκης, Ταμίας, Εμμ. Π. Μουντάκης, Γ. Α. Σήφακας, Ν. Κουτσουρελάκης, Σύμβουλοι.

Υ.Γ. Αι εισφοραί θα κατατίθενται παρά τη εθνική Τραπέζη και θ’ αποσύρωνται κατόπιν αποφάσεως της επιτροπής αναλόγως της προόδου του έργου, η εκτέλεσις του οποίου έχει ανατεθή εις τον γλύπτην κ. Θωμάν Θωμόπουλον, καθηγητήν του πολυτεχνείου Αθηνών.”

Η πραγματοποίηση του ονείρου άρχισε με πρωτοπόρο τον δικηγόρο Ι. Ηλιάκη, που φαίνεται ότι είχε και την έμπνευση για την κατασκευή του Αγάλματος. Και καθώς αναφέρει ο ίδιος[3], το 1926 ζήτησε από τον Καθηγητήτου Πολυτεχνείου Θωμά Θωμόπουλο να του “κάμει παράσταση της Ελευθερίας να εκπηδά από εκρηγνυομένην οβίδα”, που θα στηνόταν στο Ακρωτήρι. Ο καθηγητής ανταποκρίθηκε στο αίτημα και παρά τις διάφορες γνώμες υιοθέτησε με ενθουσιασμό την ιδέα.

Ο “επιφανής μύστης του καλού και του ωραίου” στον οποίο είχε ανατεθεί το έργο, ο γλύπτης Θωμάς Θωμόπουλος είχε γεννηθεί στη Σμύρνη το 1873, από πατέρα Κύπριο που εγκαταστάθηκε στην Αθήνα το 1877. Σπούδασε στη Σχολή Καλών Τεχνών της Αθήνας και απέσπασε το Θωμαϊδειο και το Χρυσοβέργειο βραβείο στη γλυπτική. Το 1898 πήγε στο Μόναχο ως υπότροφος της Κυβέρνησης, ύστερα από διαγωνισμό και συνέχισε στη Φλωρεντία, στη Ρώμη και στη Νάπολη. Το πρώτο του έργο, “Τα μάτια της Ψυχής” βραβεύθηκε το 1900 στην Αθήνα με το βραβείο Μαρασλή από την Εταιρεία Φιλοτέχνων, ενώ το 1907 έλαβε το χρυσό βραβείο στη Διεθνή ΄Εκθεση του Μπορντώ. Το 1911 διορίσθηκε ως Καθηγητής της Γλυπτικής στη Σχολή Καλών Τεχνών. Από τα πλείστα έργα του, τα κυριώτερα είναι ο ανδριάντας του Χαριλάου Τρικούπη μπροστά στη Βουλή, οι προτομές του Παύλου Μελά στην Καστοριά, του Μητροπολίτη Αιμιλιανού στα Γρεβενά, του Διονυσίου Σολωμού στον Εθνικό Κήπο της Αθήνας, του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη στη Σκιάθο, και τα έργα “Ο Νικητής”, “Ταν ή επί Τας”, “Παν”, “Διά την Πατρίδα”, κλπ. Εφάρμοσε με την πυρογραφία την έγχρωμη εναρμόνιση των πλαστικών επιφανειών των γλυπτών. Το 1925 απέσπασε το αργυρό μετάλλιο στη Διεθνή ΄Εκθεση Διακοσητικών Τεχνών στο Παρίσι. ΄Εγραψε κριτικές και καλλιτεχνικές μελέτες για την ΄Εκθεση του Μονάχου, τους ζωγράφους των Βαλκανικών πολέμων και τους ζωγράφους της Αναγέννησης.[4]

Σ’ αυτόν τον γλύπτη με τις τόσες περγαμηνές ανατέθηκε λοιπόν η κατασκευή του γλυπτού, ενώ άρχισε και ο αγώνας εξεύρεσης των πόρων που θα κάλυπταν το τεράστιο κόστος του έργου, που θα είχε ύψος, από το βάθρο μέχρι την κορυφή του δόρατος, 25μ[5]. Με ομιλίες[6], πανελλήνιους έρανους και άλλους που μάζευαν και τη δραχμή των μαθητών της εποχής εκείνης, άρχισε να συγκεντρώνεται το ποσόν. Γενναίος χορηγός ήταν ο ίδιος ο Ι. Ηλιάκης, συνεργάτης του Βενιζέλου, άλλοτε Γεν. Διοικητής Δυτ. Θράκης και πρωτεργάτης της κινήσεως, που λέγεται ότι διέθεσε αρκετά χρήματα από την πλούσια αμοιβή του από δίκες που κέρδισε ως δικηγόρος υπέρ των Μοναστηριών του Αγίου ΄Ορους. Το ποσόν του 1.500.000 προπολεμικών δραχμών που στοίχησε η μελέτη, η κατασκευή, η μεταφορά και η τοποθέτηση του Αγάλματος, δεν μπορούσε να συγκεντρωθεί εύκολα. Τρια χρόνια αργότερα, το 1930,  ο έρανος για την ανέγερση του Αγάλματος της Ελευθερίας είχε αποδώσει το ποσόν των δέκα τεσσάρων χιλιάδων δραχμών.[7]

Τον Μάϊο του 1930 η Γενική Διοίκηση Κρήτης προκηρύσσει πρόχειρο φανερό μειοδοτικό διαγωνισμό για την προμήθεια και μεταφορά επί τόπου των ξεστών λίθων για το υπόβαθρο του Αγάλματος και καλεί τους ενδιαφερόμενους εργολάβους να προσέλθουν στη Γενική Διοίκηση την Δευτέρα 2 Ιουνίου, 11-12 π.μ. προσκομίζοντας και το σχετικό δείγμα, για να μειοδοτήσουν.[8]

Πέντε χρόνια μετά, στα τέλη Ιανουαρίου 1935, στην εφημερίδα “Παρατηρητής”[9] καταχωρείται η παρακάτω είδηση:

“Ηρχισαν, αι εργασίαι διά την ανοικοδόμησιν του βάθρου, εφ’ ού θα στηθή, εις την Ιστορικήν θέσιν του Προφήτ - Ηλία το ΄Αγαλμα της Ελευθερίας, το οποίον κατασκευάζει, ο διακεκριμμένος Γλύπτης μας, κ. Θωμόπουλος.

Θεωρείται βέβαιον, ότι θα καταστή δυνατόν να γίνουν την 21ην Ιουλίου 1935 Εορτήν του Προφήτ - Ηλία, μετά πάσης επισημότητος τα εγκαίνια του Μνημείου τούτου, εις τα οποία θα παραστούν οι Επίσημοι, τα Μέλη των επιτροπειών, της Εκατονταετηρίδος και του εράνου, οι μαθηταί των σχολείων της πόλεως και της Χαλέπας, και άπειρον πλήθος.

Εις τα εγκαίνια ταύτα πιθανώς, θα παραστή και ο Γάλλος Στρατάρχης Ν. Εσπρέ, μία από τας σημερινάς, και μεγάλας Στρατιωτικάς δόξας της Γαλλίας, ο οποίος κατά το 1897 ότε εγένετο ο β΄ βομβαρδισμός της Ελληνικής Σημαίας εις την ιδίαν θέσιν, υπό των ηνωμένων Στόλων των Μεγάλων Δυνάμεων ή ο Αρχηγός των εν Κρήτη, Διεθνών Στρατευμάτων”.

Δεκαπέντε μέρες αργότερα ανακοινώνεται στον Τύπο η διενέργεια εράνου. Συγκεκριμένα με απόφαση του Υπουργού Γενικού Διοικητή Κρήτης Αποσκίτη εγκρίνεται πράξη του τοπικού συμβουλίου και η σύσταση δεκαενεαμελούς επιτροπής από τους: Υπουργό Αποσκίτη ως πρόεδρο και Επίσκοπο Κυδωνίας και Αποκορώνου Αγαθάγγελο, Εμμ. Μουντάκη γερουσιαστή, Ιωάννη Μουντάκη Δήμαρχο, Φρούραρχο Χανίων, Κωνσταντίνο Μπάκο διευθυντή του τοπικού Υπ/τος της Εθνικής Τράπεζας της Ελλάδος, Στεφ. Μυλωνάκη Γενικό Επιθεωρητή Εκπαιδεύσεως Κρήτης, Κωνσταντίνο Φούμη δικηγόρο, Αντ. Κατζουράκη δικηγόρο Ιωάννη Ηλιάκη δικηγόρο, Νικ. Πιστολάκη δικηγόρο, Εμ. Γενεράλι τέως Γυμνασιάρχη, Κυριάκο Μητσοτάκη δικηγόρο, Γεωργ. Μανιτάκη ιατρό, Ευάγγελο Βαρούχα ιατρό, Χαραλ. Πολωγιώργη έμπορο, Κυριάκο Ναξάκη έμπορο και Ιωάννη Ανδρονικάκη έμπορο ως μέλη. Στην επιτροπή εχορηγείτο άδεια διενέργειας εράνων σ’ ολόκληρο τον νομό με διπλότυπες αποδείξεις, υπέρ της ανέγερσης μνημείων ελευθερίας στην ιστορική θέση του Ακρωτηρίου Κυδωνίας. Οι εισπράξεις από τους εράνους αυτούς επρόκειτο να κατατεθούν στην Τράπεζα.[10]

΄Ερανοι διενεργούνται όχι μόνο από την επίσημη επιτροπή, αλλά και από ομάδες πολιτών, ευαισθητοποιημένων στην ιδέα της κατασκευής ένός τέτοιου έργου. ΄Ενα παράδειγμα ήταν οι δασκάλες της Α΄και Β΄Εκπαιδευτικής Περιφέρειας που συγκεντρώθηκαν το απόγευμα της 27/2/1935 στο Δημαρχείο και έλαβαν αποφάσεις ως προς την οργάνωση του εράνου υπέρ του αγάλματος της Ελευθερίας, που επρόκειτο να πραγματοποιηθεί το επόμενο Σάββατο.[11]

Αλλά οι έρανοι για το άγαλμα δεν διενεργούνται μόνο στην περιφέρεια των Χανίων. Ακόμη και Σχολεία της Εκαπιδευτικής Περιφέρειας Ηρακλείου είχαν συλλέξει ποσά από εράνους μεταξύ μαθητών και δασκάλων υπέρ του στόλου, της αεροπορίας και του αγάλματος της Ελευθερίας Χανίων κατά το προηγούμενο σχολικό έτος (Αγίου Θωμά δρ. 90, Αγ. Ιωάννου 110, Αγ. Παντελεήμονος 95, Ακρίων 30, Αμουργελών 85, Αρχανών Αον 702, Βον Αρχανών 525, Κάτω Αρχανών 100, Ατσαλένιο 375, Ακεντριά 15280, Βαγιωνάς 50, Βενεράτου 346, Βουτουφούς 90, Γαρύπας 100, Δομανίων 36, Δαφνών 525, Δεμάτι 90, Διονύσι 50, Δραπέτι 100, Εθιάς 100, Βον Ηρακλείου 1000, Γον. Ηρακλείου 40450, Δον. Ηρακλείου 1600, Στ΄ 1050, Η΄41750, Κακού Χωριού 50, Καλυβίων 4350, Κανλί Καστελλίου 708, Καπετανανέ 55, Καρκαδιωτίσσης 100, Κεφαλάδω 40, Κνωσού 50550, Λαρανίου 100).[12]

Ο συγγραφέας Κ. Φουρναράκης, γνωστός από το έργα του “Τουρκοκρήτες”, “Τα Χανιά μας”, “Εξισλαμισμός και Χριστιανισμός”, κ.α. δίνει μια λιτή περιγραφή του αγάλματος, όπως θα είναι μετά την αποπεράτωσή του:

Επί μεγάλης εκ λίθου οβίδος τοποθετημένης επί κλιμακωτού βάθρου και υποβάθρου θα ίσταται από μεγάλης αποστάσεως και από θαλάσσης και από ξηράς ορώμενον το ΄Αγαλμα της Ελευθερίας του Προφήτη Ηλία ύψους είκοσι πέντε περίπου μέτρων εν τω συνόλω. Εφιλοτεχνήθη υπό του Θωμά Θωμοπούλου Καθηγητού της Γλυπτικής εν τη σχολή των Καλών τεχνών του Πολυτεχνείου Αθηνών. Το ΄Αγαλμα θα ήναι έγχρωμον όπως και ένα άλλο του ιδίου “Τα μάτια της ψυχής” εμπνευσμένον από τον στίχον του Σολωμού “Πάντ’ άγρυπνα τα μάτια της ψυχής μου”. Είναι απλούν, αλλ’ εν τη απλότητί του η αρμονία και η φιλοκαλία. Το κεφάλι ήναι έγχρωμον, ο κορμός με λευκό μάρμαρο, η ασπίς και το Κοντάρι από χαλκόν οξειδωμένον με χρώμα υποκύανον, η Περικεφαλαία και ο διπλούς Πέλεκυς που είναι εις το Κοντάρι επίχρυσα, το βάθρον κίτρινον. Το έργον κατασκευάζεται δι’ εισφορών φροντίδι και ενεργεία της επί των εράνων Κεντρικής επιτροπής αποτελουμένης εκ των Ι. Γ. Ηλιάκη, προέδρου, Κ. Μ. Φούμη αντιπροέδρου, Χ.Ι. Παπαδάκη Γεν. Γραμματέως, Ν. Σ. Πιστολάκη Ταμίου, Εμμ. Π. Μουντάκη, Γ. Α. Σήφακα, και Ν. Κουτσουρελάκη Συμβούλων.”[13]

Αντικειμενικός σκοπός της επίση,ης Επιτροπείας που είχε συσταθεί ήταν η συνέχιση του εράνου ανά την Κρήτη για να εξασφαλισθεί το απαιτούμενο ποσό για την κατασκευή του βάθρου και την μεταφορά του Αγάλματος. Με τα χρήματα που είχαν εισπραχθεί τον προηγούμενο χρόνο και είχαν κατατεθεί στην Εθνική Τράπεζα, είχε αρχίσει δύο μήνες πριν η εργασία του βάθρου με την επίβλεψη του Αρχιτέκτονος Σταυρίδη και με τις οδηγίες του καλλιτέχνη που είχε φιλοτεχνήσει το άγαλμα, Καθηγητή του Μετσόβειου Πολυτεχνείου Θωμοπούλου, που ερχόμενος από καιρού εις καιρόν στα Χανιά, επιστατούσε αυτοπροσώπως την πρόοδο της εργασίας.

Το ΄Αγαλμα βρισκόταν περίπου στο τέλος και υπήρχε η βεβαιότητα ότι επρόκειτο να στηθεί στο Ακρωτήρι τον ερχόμενο Μάϊο, σε λαμπρή πατριωτική εορτή, στην οποία θα παρίστατο ο Βασιλιάς, η Κυβέρνηση και αντιπροσωπείες από όλα τα μέρη της Ελλάδας.

Η Επιτροπεία όμως που είχε συσταθεί τον προηγούμενο Φεβρουάριο, υπό την Προεδρία του. Υπουργού Γενικού Διοικητή Κρήτης και η οποία είχε αναλάβει το έργο των εράνων για την αποπεράτωση των απαιτουμένων εργασιών (κατασκευή του βάθρου), για να στηθή το ΄Αγαλμα της Ελευθερίας που εφιλοτεχνείτο στην Αθήνα, είχε διακόψει τις εργασίες της λόγω των ανωμάλων γεγονότων του προηγούμενου Μαρτίου. ΄Ετσι, με πρωτοβουλία του Υπουργού Γεν. Διοικητή και του έγκριτου δικηγόρου Αθηνών Ιωάννη Ηλιάκη, η Επιτροπεία ανασυγκροτείται και την αποτελούν πλέον τα παρακάτω μέλη: 1) Κωνστ. Μπακόπουλος Υπουργός Γενικός Δ/τής Κρήτης, 2) Τοποτηρητής Επισκοπής Κυδωνάς και Αποκορώνου, 3) Στ. Ποθουλάκης Φρούραρχος Χανίων, 4) Ιωάννης Μουντάκης Δήμαρχος, 5) Εμμανουήλ Μουντάκης Πολιτευτής, 6) Νικόλ. Βασιλόπουλος Γεν. Επιθεωρ. Α΄. Εκπαιδ. Περιφερείας, 7) Κωνστ. Μπάκος Δ/ντής Υπ/ματος Εθν. Τραπέζης, 8) Αντ. Κατζουράκης Πολιτευτής, 9) Κωνστ. Φούμης Πολιτευτής, 10) Ιωάννης Ηλιάκης Δικηγόρος, 11) Εμμ. Γενεράλης Γυμνασιάρχης, 12) Γεώργ. Κασιμάτης ΄Εμπορος, 13) Νικόλ. Πιστολάκης Δικηγόρος, 14) Κυριάκος Μητσοτάκης Δικηγόρος, 15) Χαράλαμπος Παπαδάκης Δικηγόρος, 16) Γεώργ. Μανιτάκης Ιατρός, 17) Ευάγγελος Βαρούχας Ιατρός, 18) Χαρ. Πωλογεώργης ΄Εμπορος, 19) Κυριάκος Ναξάκης ΄Εμπορος, 20) Ιωάν. Ανδρονικάκης ΄Εμπορος.[14]

Η Επιτροπεία είχε την πεποίθηση ότι με τα έσοδα του εράνου επρόκειτο να καλυφθεί το απαιτούμενο ποσόν για την αποπεράτωση των παραπάνω εργασιών, που έφθανε περίπου τις 300.000 δραχμές. Την αξία του αγάλματος θα κατέβαλαν επιφανείς πολίτες που είχαν αναλάβει την σχετική υποχρέωση. Στην πατριωτική, μάλιστα, αυτή προσπάθεια εκαλούντο να συνεισφέρουν όλοι, αποστέλλοντας στο Υπ/μα της Εθνικής Τραπέζης Χανίων, όπου και ο λογαριασμός της Επιτροπείας, τις εισφορές τους. Η Επιτροπεία είχε δώσει οδηγίες στους Νομάρχες, τις Κοινότητες τα Σχολεία, τις Στρατιωτικές Μονάδες και τις Δημόσιες Υπηρεσίες για τη διενέργεια του εράνου σ’ όλη την Κρήτη, ενώ είχε απευθύνει και σχετική έκκληση:

“ΕΚΚΛΗΣΙΣ ΔΙΑ ΤΟ ΑΓΑΛΜΑ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ ΕΝ ΑΚΡΩΤΗΡΙΩ

Από πολλών ετών, φιλοτεχνείται, ως γνωστόν υμίν, παρά του γνωστού Καλλιτέχνου και Καθηγητού του Μετσοβείου Πολυτεχνείου κ. Θωμοπούλου, το μεγαλοπρεπές ΄Αγαλμα της Ελευθερίας όπερ θέλει στηθή εις την ιστορικήν θέσιν του “Προφήτη Ηλιού” του Ακρωτηρίου Χανίων.

Το άγαλμα, ευρισκόμενον εν τω τελειούσθαι, θα είχεν ήδη τοποθετηθή εάν τα τελευταία θλιβερά γεγονότα δήν ανέκοπτον το έργον της υπό την Προεδρείαν ημών ερανικής Επιτροπείας.

΄Ηδη όμως, ανσσυγκροτηθείσης της Επιτροπείας ταύτης και εξασφαλισθέντος απολύτως του απαιτουμένου υπολοίπου δια τής πατριωτικής και γενναιοδώρου προσφοράς επιφανών συμπολιτών, η καθ’ ημάς Επιτροπεία επιλαμβάνεται και αύθις του έργου της όπερ και βασίμως ελπίζει ότι θα φέρη εις αίσιον πέρας.

Το ΄Αγαλμα τούτο ύψους 22 εν συνόλω μέτρων, θα αποτελή μνημειώδες έργον τέχνης δια να συμβολίζη τους σκληρούς και μακραίωνας αγώνας της Κρήτης προς απόκτησιν της Ελευθερίας της.

Το έργον τούτο, υψούμενον μάλιστα κατά μοιραίαν ίσως σύμπτωσιν εις εποχήν Εθνικής αναγεννήσεως και πατριωτικής αναδημιουργίας θα αποβή ιερόν σύμβολον της ειλικρινούς συναδελφώσεως απάντων των Ελλήνων, δια να υπενθυμίζη εις μέν τας επερχομένας γενεάς τας υπέρ Πατρίδος θυσίας δια τα ιδανικά της Ελευθερίας, εις ημάς δε τους συγχρόνους την Εθνικήν Ενότητα εις την οποίαν η Πατρίς μας εστήριξε πάντοτε την Μεγαλουργίαν της.

Εις το έργον τούτο δέον να συμβάλλουν όλοι οι ΄Ελληνες και προ παντός πάντες οι Κρήτες.

Πρός τούτο δέον εις άπαντας τους Δήμους και τας Κοινότητας της Κρήτης πρωτοβουλία των κ. Δημάρχων και Προέδρων Κοινοτήτων, και τη ευγενεί συμπράξει των Διδασκάλων και Εφημερίων, να ενεργηθή Παγκρήτιος έρανος προς ενίσχυσιν του έργου.

Ο αυτός έρανος δέον να διενεργηθή εις απάσας τας Δημοσίας υπηρεσίας, άπαντα τα εκπαιδευτήρια Μέσης και Δημοτικής Εκπαιδεύσεως της Νήσου, Στρατιωτικάς Μονάδας και Μονάδας Χωροφυλακής κατά τας ορισθησομένας λεπτομερίας παρ’ ημών των κ.κ. Νομαρχών, Επιθεωρητών των Σχολείων, Διοικητών Μεραρχίας και Συνταγμάτων, Ανωτέρας Διοικήσεως και Διοικήσεως Χωροφυλακής.

Τα σχετικά εμβάσματα θα αποστέλλωνται διά ταχ. Επιταγής προς την Δ/σιν του Υπ/ματος Εθν.

Τραπέζης Χανίων παρά τω οποίω ευρίσκεται και ο λ/σμός της καθ’ ημάς Επιτροπείας. Μετά των μβασμάτων δέον να απευθύνωνται απαραιτήτως “προς την παρά τη Γεν. Διοικήσει Ερανικήν Επιτροπήν Αναγέρσεως μνημείου Ελευθερίας” και σχετικαί αναφοραί περί του συλλεγέντος ποσού.

Καλούμεν πάντας τους ΄Ελληνας να βοηθήσουν εις το Πατριωτικόν ΄Εργον της Επιτροπείας.[15]

Αλλά το οδυνηρό μαντάτο για την Ελλάδα και περισσότερο για την Κρήτη φθάνει και βυθίζει στα μαύρα το Νησί. Ο μεγάλος Κρητικός, ο Ελευθέριος Βενιζέλος επιστρέφει στον τόπο που τον γέννησε - αλλοίμονο, νεκρός. Ανάμεσα στα ολοσέλιδα σχετικά δημοσιεύματα των ημερών, καταχωρείται και μια μικρή είδηση:

“Κατόπιν αποφάσεως των οικείων του η ταφή του νεκρού θα γίνη σήμερον Κυριακήν και ώραν 10 ½ π.μ. εις ανοιχθέντα προσωρινόν Τάφον, απέχοντα περί τα 50 μέτρα από του μέρους όπου θα στηθή το άγαλμα της Ελευθερίας εις Προφήτην Ηλίαν Ακρωτηρίου. Αργότερον ο νεκρός θα εναποτεθή εις την κρύπτην του βάθρου επί του οποίου θα στηθή το άγαλμα της Ελευθερίας. Μετά την ταφήν η κ. ΄Ελενα Βενιζέλου θα αναχωρήση εκ Χανίων”.[16]

Αλλά η Ερανική επιτροπή δεν μεριμνά μόνο για την εξεύρεση των απαιτουμένων ποσών για την ολοκλήρωση του έργου. Ενδιαφέρεται για τη διάσωση των δασωδών εκτάσεων του Ακρωτηρίου και ανησυχεί για τον περιβάλλοντα χώρο του μνημείου. Αποστέλλει λοιπόν στον Διοικητή της 5ης Μεραρχίας Κρήτης ένα μακροσκελές έγγραφο σχετικά με την ανάγκη αναδάσωσης του ιστορικού τόπου, αλλά και την επικίνδυνη κατάσταση που επικρατούσε στα δένδρα της περιοχής με την εμφάνιση της κάμπης του πεύκου, που κυριολεκτικά απειλούσε να καταστρέψει ανεπανόρθωτα το πράσινο. ΄Υστερα από επικοινωνία με τη Δασική Υπηρεσία, η τελευταία είχε διαθέσει τα εργαλεία για την καταπολέμηση της κάμπης, ενώ η Επιτροπή είχε αναλάβειε τα έξοδα αγοράς του αναγκαιούντος ακάθαρτου πετρελαίου και τη δαπάνη των ημερομισθίων των εργατών, για την καύση των εντόμων της περιοχής του Προφήτη Ηλία. ΄Επρεπε όμως να γίνει καθάρισμα και στην περιοχή του Αγίου Ματθαίου και της Μόντε Βάρδιας, γι αυτό και η Επιτροπή απευθυνόταν στον Διοικητή, ζητώντας να διαθέσει άνδρες της Μεραρχίας για το σκοπό αυτό, με τη επισήμανση ότι η Επιτροπή θα διέθετε και πάλι το ακάθαρτο πετρέλαιο, η Δασική Υπηρεσία και η Γεωργική Περιφέρεια Κρήτης τα εργαλεία, ενώ η εργασία θα γινόταν με την εποπτεία Γεωργικού υπαλλήλου.[17]

Τον Ιούλιο του 1936, η κατασκευή των τμημάτων του Αγάλματος έχει πια τελειώσει και επρόκειτο να μεταφερθούν στα Χανιά. Αλλά οι οικονομικές δυσκολίες αναγκάζουν την Ερανική Επιτροπή να εκδώσει την παρακάτω ανακοίνωση:

“ΔΙΑ ΤΗΝ ΑΝΕΓΕΡΣΙΝ ΤΟΥ ΜΝΗΜΕΙΟΥ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ

Το ΄Αγαλμα της Ελευθερίας όπερ πρόκειται να στηθή εις την ιστορικήν θέσιν του Ακρωτηρίου διά να συμβολίζη τους μακραίωνας αγώνας της Κρήτης, περατωθέν μεταφέρεται εντός του μηνός διά του επί τω σκοπώ τούτω ναυλωθέντος Βενζινοπλοίου.

Διά να δυνηθή η Επιτροπεία να αντεπεξέλθη εις τας σοβαράς δαπάνας της μεταφοράς και τοποθετήσεως έχει ανάγκην μικράς εισέτι ενισχύσεως. Πρός τον σκοπόν τούτον απεφάσισε όπως την προσεχή Δευτέραν 20 Ιουλίου περιερχομένη την πόλιν ζητήση τον οβολόν των πολιτών ίνα δυνηθή και φέρη εις πέρας το έργον όπερ ανέλαβεν. Η Επιτροπεία καλεί τους συμπολίτας να συνεισφέρωσιν υπέρ του σκοπού τούτου τον οβολόν των.[18]

(Η Ερανική Επιτροπεία Ανεγέρσεως Μνημείου Ελευθερίας εν Ακρωτηρίω)[19].

Και πράγματι στις 9 Αυγούστου 1936, φθάνει στο λιμάνι το βενζινόπλοιο “Θεόδωρος” με το οποίο μετεφέρεται από την Αθήνα το άγαλμα της Ελευθερίας. Μεταφέρθηκαν 75 κομμάτια, βάρους από 30 οκάδες μέχρι 4 τόννους το κάθε ένα. Η μεταφορά των διαφόρων κομματιών στον Προφήτη Ηλία θα άρχιζε την επόμενη μέρα και η συναρμολόγησή τους θα γινόταν προσεχώς, μόλις ερχόταν επί τούτω ο γλύπτης Θωμόπουλος.[20]

Το τελευταίο δεκαήμερο του Αυγούστου είχε τελειώσει η μεταφορά των κομματιών και ο Θωμόπουλος θα άρχιζε την τοποθέτηση του αγάλματος.[21] Ο Δήμος Χανίων αποφασίζει να επιβαρυνθεί τον Δημοτικό φόρο του Αγάλματος της Ελευθερίας, κύριο και πρόσθετο, ο οποίος θα εξέπιπτε από το μίσθωμα του ενοικιαστή του φόρου.[22] Επεξηγηματικά θα πρέπει να αναφερθεί ότι την εποχή εκείνη (1937-1938), είχαν καθιερωθεί τα λεγόμενα “διαπύλια τέλη”, φορολογία δηλαδή υπέρ των πόλεων επί των εισαγομένων σ’ αυτές αγαθών ανάλογα με την αξία τους. Οι αρμόδιοι φοροεισπράκτορες σταματούσαν στις εισόδους των πόλεων[23] τα αυτοκίνητα ή τα ζώα με τους αγωγιάτες, εξέταζαν τί έμπαινε στην πόλη, υπολόγιζαν την αξία του και εισέπρατταν κάποιο ποσοστό. Η φορολογία νοικιαζόταν για ορισμένο χρονικό διάστημα σε ορισμένους επιχειρηματίες. Ο τότε ενοικιαστής του φόρου των Χανίων Μανούσος Μανούσακας ζήτησε για την εισαγωγή του Αγάλματος 90.000 δρχ. Ο Δήμος Χανίων, εκτιμώντας το σκοπό και τη σημασία του έργου προσπάθησε να βρει λύση. Το ΄Αγαλμα προοριζόταν να στηθεί στα “Φρούδια” του Προφήτη Ηλία, περιοχή όμως που τότε υπαγόταν στην Κοινότητα Κουνουπιδιανών.[24] Επειδή δε στις Κοινότητες δεν καταβάλλονταν “διαπύλια τέλη”, ο Δήμος Χανίων και η Επιτροπή δεν κατέβαλαν τις 90.000 δρχ. στον ενοικιαστή του φόρου. Ο Δήμος Χανίων με την 217/7-9-36 απόφασή του “απαλλάσσει του δημοτικού φόρου το μέλλον να στηθεί εν Ακρωτηρίω ΄Αγαλμα της Ελευθερίας”. Και με το αριθμ. 55/28-2-37 έγγραφό του “παραπέμπει έγγραφον της Γεν. Διοικήσεως περί χορηγίας πιστώσεως δρχ. 50.000 δια την αποπεράτωσιν του Αγάλματος της Ελευθερίας εις την Δημοτικήν Επιτροπήν με την σύστασιν όπως αναγράψει τούτο εν τω προϋπολογισμώ χρήσεως 1937 - 38.” Τέλος με την αριθμ. 205/10-8-1937 απόφασή του “χορηγεί το ποσόν των 20.000 δρχ. υπέρ της Επιτροπής Αγάλματος της Ελευθερίας.[25]

΄Ενα χρόνο περίπου αργότερα, τον Ιούνιο 1937, είχαν έλθει με το ιστιοφόρο του πλοιοκτήτη Ανδρούλακα και τα υπόλοιπα κομμάτια του Αγάλματος και μετά την τοποθέτησή τους θα οριζόταν η ημέρα της τέλεσης των αποκαλυπτηρίων.[26] Σύμφωνα με δημοσίευμα μερικούς μήνες αργότερα, τον Ιανουάριο 1938, τα κομμάτια του αγάλματος ήταν τελικά ενενήντα και ζύγιζαν συνολικά περίπου εκατό τόνους.[27]

Αλλά οι εργασίες δεν τελειώνουν. Τα συνεργεία εργάζονται βέβαια κανονικά και υπολογιζόταν ότι θα τελείωναν μέσα στο μήνα, αλλά η οικονομική στενότητα εξακολουθεί και η Ερανική Επιτροπή απευθύνει και πάλι εγκύκλιο προς τα σωματεία, τους συλλόγους και τα νομικά πρόσωπα της Κρήτης για την οικονομική συμβολή τους.[28]

Στις 17 Ιουλίου 1937 τελειώνουν οι εργασίες της συναρμολόγησης και τοποθέτησης του Αγάλματος στον Προφήτη Ηλία που είχε ύψος συνολικά 17μ. ΄Οπως αναφέρει ο Ι. Ηλιάκης,[29] η συμφωνία με τον Θωμόπουλο προέβλεπε ύψος 8μ. για το σώμα του Αγάλματος, που όμως έγινε 10,60μ. ενώ το βάθρο είχε ύψος 14 ή 15μ. Θα ήταν βέβαια ευχάριστο να ήταν το γλυπτό 50 μ., αλλά τέτοιο μέγεθος θα απαιτούσε δαπάνη 50 εκατομμυρίων και χρόνο κατασκευής περίπου 30 χρόνια - δεδομένα εκτός πραγματικότητας για την εποχή.

 Κατά τις εργασίες της τοποθέτησης ο Θωμόπουλος με τη γυναίκα του διέμενε στον Προφήτη Ηλία, στο σπίτι της οικογενείας Κουτσάκη, ενώ το “στρατηγείο” του είχε στήσει κάτω από μια ελιά από όπου και παρακολουθούσε τις εργασίες. Αμέσως μετά την συναρμολόγηση και τοποθέτηση θα άρχιζε η επεξεργασία της εξωτερικής εμφάνισης του Αγάλματος, προβλεπόταν μάλιστα ότι το πολύ εντός του μηνός θα ήταν καθ’ όλα έτοιμο για να εορτασθούν τα αποκαλυπτήριά του.[30] Σε μεγάλη από πώρινο λίθο οβίδα που σκάζει, τοποθετημένη σε κλιμακωτό βάθρο και υπόβαθρο, στεκόταν πια το άγαλμα της Ελευθερίας, θυμίζοντας τεράστιο κούρο, στραμμένο προς δυσμάς, “αριστερά τω εισπλέοντι τον κόλπον των Χανίων”, ατενίζοντας την πόλη. Στη βάση υπήρχε κρύπτη για να τοποθετηθούν οστά των αγωνιστών του Ακρωτηριού.

Αλλά βέβαια σε ένα τέτοιο μνημειώδες έργο, έπρεπε να οδηγεί και ένας ανάλογος δρόμος. Και σ’ αυτό συνέβαλαν αποφασιστικά με ζήλο και προσωπική εργασία οι κάτοικοι της Χαλέπας, παρά το γεγονός ότι αργότερα ο δρόμος που κατασκεύασαν θεωρήθηκε χαραγμένος λανθασμένα. Χαρακτηριστικό είναι το σχετικό δημοσίευμα:

                “ΟΔΟΣ ΧΑΛΕΠΑΣ - ΑΓΑΛΜΑΤΟΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ

Με τη θέλησι την επιμονή και τη δραστηριότητα που τους διακρίνει - όπλα με τα οποία πολλά κανείς κατορθώνει και υπερπηδά όλα τα εμπόδια - οι Χαλεπιανοί της συνοικίας Φακωθιανών έδωσαν προχθές ένα ακόμα υπέροχο παράδειγμα του ζήλου και της αποφασιστικότητός των εις το ζήτημα της κατασκευής της νέας οδού Χαλέπας - Ακρωτηρίου, αποσπάσαντες τα συγχαρητήρια και αυτού του Γενικού Διοικητού Κρήτης κ. Μ. Σφακιανάκη ο οποίος και υπεσχέθη την συνδρομήν και υποστήριξιν του εις το έργον των.

Ενωμένοι όλοι απεφάσισαν να ενισχύσουν καθένας κατά δύναμιν το έργον. Και οι μέν εργάται προσέφεραν τα ημερομίσθιά των, οι δε άλλοι έμποροι και λοιποί ένα σεβαστόν ποσόν.

΄Ενας από τους παλαιοτέρους κατοίκους των Φακωθιανών ο κ. Ματθαίος Σεληνιωτάκης άξιος των θερμοτέρων συγχαρητηρίων ο οποίος και τόσο συνετέλεσε εις την ανοικοδόμησιν της θαυμασίας εκκλησίας της Ευαγγελιστρίας μετά του κ. Ιδομ. Πλανά και επιτροπής αποτελουμένης εκ των κ.κ. Εμμ. Τσισκάκη προέδρου, Αντ. Νίκα γραμματέως, Κ. Γιανουλάκη ταμείου και των Δημ. Ανδριανάκη, Γεωργ. Λούρου, Γεργ. Μαλινάκη, Παν. Λούβαρη, Γεωργ. Κουράκη, Εμμ. Σουβλάκη, Εμμ. Μπαρνιά και Γεωργ. Μπλαζουδάκη ανέλαβαν την πρωτοβουλία. ΄Ολοι τους είναι άξιοι παντός επαίνου.

΄Ηδη η νέα οδός εχαράχθη και την Κυριακήν 22αν τρέχοντος παρισταμένου του Δημάρχου Χανίων, κ. Σκουλά μετά του υιού και αδελφού του, πλήθους κόσμου ως και της νεοσυσταθείσης ομάδος Προσκόπων Χαλέπας τηρούσης την τάξιν και χοροστατούντων των εφημερίδων Εμμ. Τσούχλαρη και Αντ. Σιδερή ετελέσθη αγιασμός για τα εγκαίνια και η εργασία άρχισε.

Μετά το τέλος του αγιασμού επιτροπή αποτελουμένη από ευγενικές κυρίες και νεαρές δ/δες των Φακωθιανών προσέφερε εις τους παρισταμένους άνθη και αναψυκτικά ευχηθείσα την επιτυχίαν του έργου.

Η οδός αύτη άγουσα εις το Μνημείον της Ελευθερίας θ’ αποτελέση για τα Χανιά μία νέα εθνική οδό, η οποία θα είναι καύχημα για τους συντελέσαντας εις την κατασκευήν της φιλοπροόδους κατοίκους ολοκλήρου της συνοικίας Φακωθιανών. Εκφράζω και τη γνώμη όπως η νέα αυτή οδός, η θαυμασία και από απόψεως τοποθεσίας - άγουσα εις τα δύο προαναφερθέντα ηρωϊκά μνημεία ονομασθή : Οδός Ελευθερίας.

Μ.[31]

Μετά την περάτωση και των υπολοίπων συμπληρωματικών εργασιών, θα γινόταν τα αποκαλυπτήρια του Αγάλματος της Ελευθερίας.Την Επιτροπή ανεγέρσεως του Μνημείου μάλιστα απασχολούσε το θέμα της τοποθέτησης της κεραίας του αλεξικέραυνου.

Αλλά ήταν γραφτό ο καλλιτέχνης Θωμάς Θωμόπουλος, μετά το τελευταίο αυτό έργο του, με το οποίο είχε συνδέσει το όνομά του με την Κρήτη, να πεθάνει στην Αθήνα τον Σεπτέμβριο του 1937.[32] Η είδηση καταχωρείται με θλίψη και στον τοπικό Τύπο,[33] όπου δίδεται και σύντομο βιογραφικό του σημείωμα:

“ΘΩΜΑΣ ΘΩΜΟΠΟΥΛΟΣ

Το απόγευμα της παρελθούσης Πέμπτης απέθανεν εις το Νοσοκομείον του Ερυθρού Σταυρού Αθηνών και εκηδεύθη την πρωϊαν της Παρασκευής εκ του Ναού Αγίου Γεωργίου Καρύτση ο γλύπτης και καθηγητής του Σχολείου Καλών Τεχνών Θωμάς Θωμόπουλος.

Κύπριος την καταγωγήν, γεννηθείς την Σμύρνην το 1873 εσπούδασεν εν Αθήναις και Μονάχω συμπληρώσας την καλλιτεχνικήν του μόρφωσιν εις την Ρώμην, την Νεάπολιν και την Φλωρεντίαν. Μεταξύ των έργων του περιλαμβάνονται ο ανδριάς του Χαριλάου Τρικούπη προ της παλαιάς Βουλής , το άγαλμα της Ελευθερίας του Ακρωτηρίου Χανίων Κρήτης (ύψ. 17μ.) αι προτομαί του Παύλου Μελά εν Καστορία, του Μητροπολίτου Αιμιλιανού εις Γρεβενά, του Σολωμού, του Παπαδιαμάντη, του Κρυστάλλη κ.ά.

Καλλιτέχνης ρωμαλέας εμπνεύσεως ιδιοφυίας του εις τα δημιουργήματά του, τα οποία φέρουν έκδηλον τον Ελληνικόν χαρακτήρα. Ο θάνατός του αποτελεί αισθητήν απώλειαν δια την Ελληνικήν Τέχνην.”

Η αγωνία για την αποπεράτωση του μνημείου κορυφώνεται, αλλά οι ελπίδες αναπτερώνονται ότσν ο Υπουργός της Παιδείας Γεωργακόπουλος αποστέλλει στην Επιτροπή του Μνημείου 100.000 δρχ.[34]

Η Επιτροπή του Αγάλματος βρίσκει θερμό συμπαραστάτη της τον τοπικό Τύπο,[35] που με συγκινητικά δημοσιεύματα παροτρύνει τους πολίτες να βοηθήσουν οικονομικά, ώστε κάποια στιγμή να το δουν να υψώνεται αγέρωχο και τεράστιο, γνήσιο σύμβολο αγώνων και Ελευθερίας:

“ΤΟ ΑΓΑΛΜΑ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ

Εις προγενέστερον φύλλον μας εγράφομεν ότι είναι καθήκον όλων των Κρητών να συμβάλωμεν εις την ταχυτέραν αποπεράτωσιν του Αγάλματος της Ελευθερίας το οποίον εστήθη εις Προφήτ’ Ηλία Ακρωτηρίου, εις το μέρος εκείνο ένθα εξετυλίχθη η τελευταία και αποφασιστική σκηνή του πολυπράκτου και αιματηροτάτου Κρητικού Δράματος, ήτις απέδωσεν εις την αιματοβαφή νήσον μας την περιπόθητον ελευθερίαν. Οι πρόγονοί μας προσέφερον το αίμα των κατά καιρούς κατά την μακραίωνα δουλείαν σταγόνα προς σταγόνα και εσχημάτισαν τον εθνικόν Ιορδάνην, εις όν εβαπτίζοντο οι μεταγενόμενοι και διετήρουν άσβεστον τον πόθον της ελευθερίας και της Εθνικής αποκαταστάσεως. Ημείς απόγονοι τούτων, απολαμβάνοντες τα αγαθά της ελευθέρας ζωής, δι ήν εκείνοι εθυσιάσθησαν, καθήκον έχομεν να συντρέξωμεν και ηρωϊκής ιστορίας δια του στηνομένου αγάλματος της Ελευθερίας προσκομίζοντες λίθον με λίθον όλοι τον ελάχιστον φόρον τιμής προς τους ενδόξους προπάτορας. Η Κυβέρνησις έπραξε το καθήκον της διαθέσασα ένα ποσόν δια την αποπεράτωσιν του μνημείου αλλά και οι δυνάμενοι Κρήτες πρέπει να συνεισφέρουν δια την ταχυτέραν τελείωσιν του μνημείου εκείνου, το οποίον θα διακηρύττη εις τους αιώνας τα κλέη και τους αφθάστους ηρωϊσμούς των προγόνων μας υπέρ του υπερτάτου ανθρωπίνου αγαθού, της Ελευθερίας.”

Αλλά μετά το θάνατο του Θωμόπουλου το έργο μένει ημιτελές και γι αυτό το Υπουργείο Παιδείας συγκροτεί επιτροπή για την περαιτέρω μελέτη και αποπεράτωση του μνημείου. Τα μέλη της Επιτροπής, κορυφαίοι στο είδος τους και καταξιωμένοι καλλιτέχνες είναι: ο Διευθυντής Καλών Τεχνών του Υπουργείου Παιδείας Παντελής Πρεβελάκης, ο αντιπρόσωπος της Ενώσεως Σωματείων Εικαστικών Τεχνών, γλύπτης Μιχ. Τόμπρος και ο νομικός σύμβουλος της οικογενείας του Θωμόπουλου, Αγγελος Προκοπίου. Οι προσωπικότηtες αυτές δεν χρειάζονται βέβαια συστάσεις, για τον Προκοπίου όμως θα πρέπει να αναφερθεί ότι ήταν και τεχνοκριτικός. Είχε γεννηθεί το 1909 στην Αλεξάνδρεια, είχε σπουδάσει νομικά στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, αλλά και στη Σχολή Καλών Τεχνών και στη Φιλοσοφική Σχολή των Παρισίων. Καθηγητής της Γεν. Ιστορίας της Τέχνης στην Ανώτατη Σχολή Αρχιτεκτόνων του Ε.Μ.Π. (1939 - 1941, αλλά και από το 1955 και μετά), είχε αξιόλογο συγγραφικό έργο, ενώ από το 1962 και εξής εξέδωσε το καλλιτεχνικό περιοδικό “Νέες Μορφές”.[36]

Η Επιτροπή αυτή φθάνει στα Χανιά, μελετά επί τόπου το εκτελεσθέν μέχρι τότε έργο και τις συνθήκες της εκτελούμενης εργασίας, καταρτίζει λεπτομερές πρόγραμμα για την αποπεράτωση του Αγάλματος, το οποίο και αναπτύσσει στην αρμόδια Ερανική Επιτροπή, που συγκλήθηκε υπό την προεδρία του αναπληρωτή του Γεν. Διοικητή Κρήτης Π. Ιππολύτου. Το πρόγραμμα προέβλεπε την ολοκλήρωση του Αγάλματος σύμφωνα με το αρχικό σχέδιο και με τρόπο που εγγυάτο την ακεραιότητα της έμπνευσης του καλλιτέχνη Θωμά Θωμόπουλου.[37]

Το γεγονός της άφιξης της Αθηναϊκής Επιτροπής δεν περνά βέβαια απαρατήρητο:

“ΤΟ ΑΓΑΛΜΑ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ

Παρεπιδημεί εις Χανιά ο διευθυντής Καλών Τεχνών κ. Πρεβελάκης διακεκριμένος ανώτερος υπάλληλος του Κράτους μετά ομάδος ειδικών, προκειμένου να εξετάση το ημιτελές άγαλμα της Ελευθερίας , το οποίον είχεν αναλάβει ο εκλιπών εσχάτως γλύπτης αείμνηστος Θ. Θωμόπουλος. Το υπουργείον της Παιδείας διέθεσεν ήδη διά την αποπεράτωσιν του αγάλματος εκατόν χιλιάδας δραχμών.”[38]

Καθώς φαίνεται ο τελικός προϋπολογισμός ήταν αρκετά υψηλός, αφού εκτός από τα ήδη διατεθέντα ποσά, χρειαζόταν τουλάχιστον άλλες 500.000 δρχ για να τελειώσει το έργο,[39] το μνημειώδες και μοναδικό για τα Ελληνικά δεδομένα της εποχής. Ο ΄Αγγελος Προκοπίου, νομικός σύμβουλος - όπως προαναφέρθηκε - της οικογένειας του Θωμόπουλου και μέλος της Επιτροπής του Υπουργείου Παιδείας σε ένα σύντομο δημοσίευμά του[40] δίνει ανάγλυφα και παραστατικά το πάθος του καλλιτέχνη, το όραμά του, την ελπίδα του όταν το σμίλευε και έπλαθε μαζί του και την ψυχή του:

“Η “ΛΕΥΤΕΡΙΑ” Τ΄ΑΚΡΩΤΗΡΙΟΥ ΚΑΙ Ο ΘΩΜΑΣ ΘΩΜΟΠΟΥΛΟΣ

Πέντε χρόνια πάλευε ο Θωμάς Θωμόπουλος να υποτάξη τις πέτρινες ύλες στην ιδέα του. Δεν ζητούσε μόνο να δώση στο μνημείο της Κρήτης το σύμβολο της “Λευτεριάς” που τινάζεται μέσα από το βλήμα αλύγιστο με το κοντάρι και την ασπίδα με μιάν ανάταση ανίκητη και ακατάβλητη στη βία, μα μοχθούσε να οργανώσει όλο εκείνο το φυσικό τοπίο σ’ ένα σύνολο αισθητικό, εξυπηρετικό της σύλληψής του. Το μάτι του σαϊτευε τον ορίζοντα, το μυαλό λογάριαζε τις σχέσεις των όγκων, η φαντασία έπλεκε το μνημείο σαν ένα κόμπο που θάσφιγγε εντός του τις γύρω γραμμές. Η “Λευτεριά” θα πρόβαλλε σαν ανάγκη από το ιστορικό περιστατικό του 97 και από το φυσικό της περίγυρο. Το έργο στήθηκε, η Ιδέα έγινε πράγμα κι ο καλλιτέχνης έπεσε πριν ακόμα σβύσει στο διάστημα ο αντίλαλος της τελευταίας σφυριάς του. Ο Θωμόπουλος βρίσκεται ολόκληρος σ’ αυτό το μνημείο. Αυτός ο πόνος του να νικήση με το έργο του το ύπαιθρο, να το υψώσει αδρότατο στον ορίζοντα ήταν από τους πιό επίπονους της ζωής του. Ποτέ δεν δούλευε με προοπτική το ατελιέ του. Η φαντασία του έπλαθε κόσμους ανοιχτούς και πλήθη να προσκυνούν τα έργα που θάστηνε. “Αυτό το έργο - σούλεγε - προορίζεται για μια μεγάλη πλατεία της Ειρήνης που θα προσέρχωνται οι λαοί για να διδάσκονται την αγάπη της (Πόλεμος). Αυτό θα στηθή σε μια νέα πολιτεία που θα χτίσουν οι πρόσφυγες για να θυμούνται το δράμα της Μικρασίας. (Σιβύλλα). Αυτό το μνημείο που συμβολίζει την “Ελευθερία” έχει το ρυθμό της Ελληνικής τέχνης δύο χιλιάδων χρόνων πίσω. ΄Εκανε αυτό το βήμα για να προωθήση την ανθρωπότητα από την κοιτίδα του Αιγαίου πολιτισμού δυό χιλιάδες χρόνια μπροστά. Θα το βλέπουν οι ταξιδιώτες από πολλά μίλλια μακριά και θα προσκυνάνε”. ΄Ετσι ένοιωθε ο ποιητής και καλλιτέχνης την αποστολή του. Με μια καθολικότητα που σε ξάφνιαζε για την τόλμη της στη σύλληψη και στην εκτέλεση. ΄Οταν σου μιλούσε δεν τούφταναν τα χέρια. βαστούσε συνεχώς ένα μπαστούνι για να διαγράφει μεγαλύτερα σχήματα στον ορίζοντα. Θύμιζε μαέστρο που διηύθυνε ορχήστρα σκορπισμένη στο διάστημα. Απ’ αυτήν την πλατειά διάθεση που έσπαζε το ατελιέ για ν’ αναπνεύσει μόναχα στον ελεύθερο αέρα, πήγαζε και η καινοτομία του στη νέα Ελληνική γλυπτική με το χρωμάτισμα του μαρμάρου. Είχε καταλήξει στο ίδιο συμπέρασμα με τους ΄Ελληνες γλύπτες της αρχαϊκής και κλασσικής εποχής να εξυπηρετούν την όραση με το χρώμα του γλυπτού στο ύπαιθρο.

Η τεχνική αυτή ροπή δεν είχε μόνο τη δικαιολογία της στην κληρονομιά της Αιγυπτιακής και Κρητομινωϊκής τέχνης, μα και σε τοπικούς Ελλαδικούς όρους όπως στο εκτυφλωτικό φώς που σκοτώνει το λευκό μάρμαρο και το μάτι που το αντικρύζει. Στην εποχή βέβαια της γλυπτικής του σαλονιού η αντίληψη τούτη στάθηκε παράδοξη. Ο καλλιτέχνης δεν άκουσε παρά τις πικρόχολες κριτικές και στο τελευταίο του έργο έδωσε την εφαρμογή της χρωματιστής του ιδιοτεχνίας.

Το άγαλμα της “Λευτεριάς” στο Ακρωτήρι, με τα χρυσά, κόκκινα, χαλκά και υπόλευκα χρώματα, θα χτυπιέται με το φώς το μεσημβρινό δίχως να χάνεται και ν’ αδικιέται. Αντίθετα θα επιβάλλεται στην συνείδηση σαν τεχνικός άθλος, σαν καλλιτεχνικό αίσθημα, σαν φιλοσοφικός στοχασμός.

Αθήνα

ΑΓΓΕΛΟΣ Γ. ΠΡΟΚΟΠΙΟΥ”

Με εξαιρετικό ενδιαφέρον ο λαός της Κρήτης παρακολουθεί την κατασκευήν του μνημείου που επρόκειτο να συμβολίζει τους αγώνες για την ανεξαρτησία του και του οποίου η αξία εκτιμάτο πλέον στα 30 εκατομμύρια δρχ.

Πολλοί είναι αυτοί που διαφωνούν με τη μορφή του έργου και την καλλιτεχνική αξία του και ακούγονται αρκετά συχνά φωνές διαμαρτυρίας και πολλά και ποικίλα σχόλια για την έκφραση κσι το αισθητικό αποτέλεσμα που αυτό παρουσίαζε. Ακόμη και ο Δήμαρχος Ηρακλείου Μηνάς Γεωργιάδης είχε εκφράσει δημόσια τη γνώμη ότι το ΄Αγαλμα δεν άξιζε ως καλλιτέχνημα[41], έφθανε μάλιστα στο σημείο να προτείνει να μην πραγματοποιηθεί τελετή αποκαλυπτηρίων, αφού το ΄Αγαλμα ίσως ήθελε να παραστήσει όχι την Ελευθερία, αλλά τη δουλεία.[42] Δημοσιεύονται πλείστα κείμενα από ειδικούς και μη ως προς το ίδιο το γλυπτό, το χώρο που στήθηκε και τη θέση του σ’ αυτό, τα συναισθήματα που προκαλούσε, ακόμη και γνώμες για το πώς αυτό θα έπρεπε να ήταν, κλπ. Σε δημοσίευμα σχετικό με την αισθητική του Αγάλματος, ο Κ. Λ. Κωνσταντινίδης σημειώνει: “.. Είναι προφανές ότι το άγαλμα τούτο κατεσκεύασεν ο ο μακαρίτης Θωμόπουλος στηριζόμενος εις τους ελευθέρους κανόνας της Ξοανικής λεγομένης Τέχνης, της οποίας ο ρυθμός διακρίνεται ιδιαίτερα από το υπερφυσικόν και την παραστατικήν αδρότητα. Εις την εκλογήν του αυτήν είχεν απολύτως δίκαιον ο καλλιτέχνης, διότι ένα άγαλμα που παριστά την ιδέα της Ελευθερίας της Κρήτης, Ελευθερίας η οποία ξεπετάχθηκε από τας φλόγας και τα αίματα θυσιών τόσων αιώνων, δεν ήτο δυνατόν να νοηθή παρά υπερφυσικόν εις την παράστασιν και άγριον εις την έκφρασιν!” [43]

Συνεχίζουν να διατυπώνονται αντιρρήσεις αφού καθώς φαίνεται ο τεράστιος όγκος του και οι αδρές γραμμές του, που θύμιζαν αρχαϊκό κούρο σε μεγέθυνση και η ξοανική τεχνοτροπία του Θωμόπουλου, δεν ικανοποιούσε το καλλιτεχνικό αίσθημα όσων το έβλεπαν. Διέφευγε από τους ανθρώπους αυτούς ότι το άγαλμα είχε κατασκευασθεί όχι για να το βλέπουν οι θεατές που θα προσκυνούσαν τον Προφήτ’ Ηλία, αλλά εκείνοι που θα κατέπλεαν στο λιμάνι των Χανίων με τα πλοία της γραμμής. Γι αυτό και το πρόσωπο ήταν στραμμένο δυτικά. Γι αυτό και το ύψος και ο όγκος του. Με τον θάνατο του Θωμόπουλου, και την ανησυχία για την πορεία της αποπεράτωσης του έργου, οι Χανιώτες διαβάζουν με προβληματισμό το πόρισμα της τριμελούς Επιτροπής για την τελειοποίηση του μνημείου που δίδεται στη δημοσιότητα[44] τον Νοέμβριο του 1937. Στο πόρισμα γινόταν περιγραφή των - αρκετών - τμημάτων του αγάλματος που παρουσίαζαν προβλήματα και ατέλειες, πιστοποιούσε ότι το έργο είχε ανάγκη συμπληρώσεως, ότι διεπράχθηκαν σφάλματα, τα οποία όμως ήταν δυνατόν να διορθωθούν και δινόταν οι προτάσεις για τους τρόπους της διόρθωσης και τελειοποίησης του έργου.

Σε συντομία, και ως προς την συμπλήρωση η πρόταση ήταν α) να γίνεται χρήση από το συνεργείο της συμπληρώσεως του αγάλματος ενός και του αυτού οργάνου και ως τέτοιο προτείνει τον “κόπανο” β) με πολλή επιμέλεια γίνη η επεξεργασία του ενδύματος της Ελευθερίας, ώστε για να αποκτήση δύναμη και ακρίβεια στις λεπτομέρειες γ) Να επενδυθεί η περικεφαλαία και το δόρυ με φύλλα χαλκού δ) Να επιχρυσωθεί η περικεφαλαία, όπως είχε υπ’ όψιν του ο Θωμόπουλος (τα υλικά είχαν αγορασθεί και βρισκόταν επί τόπου) ε) Να χρωματισθεί η κόμη με ξανθόχρυση βαφή, το πρόσωπον με ώχρα και οι φλόγες της θραυσμένης οβίδας με κόκκινη βαφή (και αυτά τα υλικά είχαν αγορασθεί και βρισκόταν επί τόπου) και στ) να γίνει κυκλική η οδός που έφθανε στο άγαλμα, ώστε να επιτρέπει στον θεατή να απολαμβάνει το έργο από μακρυά και να το περικαλύπτει με το βλέμμα.

Ως σφάλματα η Επιτροπή είχε πιστοποιήσει ότι α) Το δεξιό χέρι που κρατούσε το δόρυ ήταν κάπως στρεβλό και πρότεινε να αντικατασταθεί ολόκληρο β) Ο αριστερός βραχίονας σχεδόν δεν υφίστατο. Ο Θωμόπουλος τον είχε παραλείψει, διότι συγκαλύπτονταν το σχετικό μέρος από την ασπίδα και η επιτροπή πρότεινε να συμπληρωθεί γ) Η ασπίδα έπρεπε να χυθεί σε συμπαγή ύλη, γιά να καταστεί ισχυρότερη στον χρόνο και τις δυσμενείς καιρικές συνθήκες δ) Η ασπίδα επίσης θα έπρεπε να τοποθετηθεί καταλληλώτερα, ώστε να παρεκκλίνει ελαφρά από τον άξονα του αγάλματος ε) Ο λαιμός του αγάλματος ήταν βραχύτερος του δέοντος και έτσι το άγαλμα ήταν κοντόλαιμο και η επιτροπή πρότεινε την διόρθωσή του στ) Το σύρμα του αλεξικέραυνου δεν είχε τοποθετήθη σωστά και επροτείνετο η μετατόπισή του ζ) Οι περί την οβίδα εκτινασσόμενες φλόγες ήταν μεγαλύτερες απ’ ότι έπρεπε και πρότεινε να περιορισθούν η) Τα ένθετα μάτια δεν ήταν καλά στερεωμένα και προτεινόταν να στερεωθούν καλύτερα στις κόγχες[45] θ) Το δόρυ ήταν πολύ ψηλό και προτεινόταν να περιορισθή κάπως.

Αλλά αξίζει πραγματικά να παρατεθεί ολοκληρωμένο το πόρισμα της Καλλιτεχνικής επιτροπής, στο οποίο αναλύονται ένα προς ένα τα παραπάνω θέματα και προτείνονται οι ανάλογες λύσεις, αλλά υπάρχει και παραστατική περιγραφή του Αγάλματος:

“Η Επιτροπή θεωρεί εαυτήν δικαιουμένην να εκφράση γνώμην δι’ ότι αφορά την ολοκλήρωσιν του αγάλματος βάσει του αρχικού προγράμματος, ουχί δε και να εισέλθει εις κρίσεις, αναφερομένας εις την αρχικήν σύλληψιν του έργου, η έγκρισις του οποίου εγένετο υπό αρμοδίας επιτροπής προ της ενάρξεως της εκτελέσεως αυτού.

Η Επιτροπή ούχ’ ήττον φρονεί ότι οφείλει να καθορίσει την αισθητικήν αρχήν του εγκριθέντος προγράμματος και τους σκοπούς του αναλαβόντος το έργον καλλιτέχνου διά να προβή ακολούθως εις τας αναγκαίας υποδείξεις, αίτινες τηρούμεναι υπό των συνεχιστών της εργασίας θα υπαγάγωσι το σύνολον εις ενιαίαν αρχήν.

Υπό την έννοιαν ταύτην, η Επιτροπή καθορίζει ότι ο καλλιτέχνης ηθέλησε να παραστήση την Ελευθερίαν υπό μορφήν Αθηνάς αρχαϊκού τύπου εις υπερφυσικόν μέγεθος, συμβολικήν εκ του συνόλου και των λεπτομερειών (ζώνη του βάθρου εξ ερυθρού μαρμάρου συμβολίζουσα το χυθέν εν Κρήτη αίμα, διπλούς πέλεκυς κλπ.), εκτινασσομένην εξ εκρηγνυομένης οβίδος.

Εις την εκτέλεσιν της αρχαϊκής αυτής Αθηνάς, ο καλλιτέχνης εμφανίζεται υποτάσσων το γραφικόν ενδιαφέρον εις την αρχιτεκτονικήν και την ποικιλίαν των όγκων εις απλάς γραμμάς. εκ του ακάμπτου δε και μονολιθικού ούτως ειπείν σώματος φαίνεται επιζητών να προκαλέση αίσθημα αδαμάστου ανατάσεως. Η συμβολική αύτη πρόθεσις ενισχύεται εκ της ανατεινομένης δεξιάς χειρός, ήτις κρατεί υψηλόν δόρυ καταλήγον εις διπλούν πέλεκυν και εκ της επί της ασπίδος αποτυπωμένης Γοργείας κεφαλής, ήτις σαρκάζει με την γλώσσαν κρεμασμένον έξω του χείλους.[46] Και τον μεν ηθελημένον συμβολισμόν η Επιτροπή περιορίζεται να διαπιστώση, εκκινώσα δ’ εκ της αρχής ότι η καλλιτεχνική μορφή αυτοσημαίνεται, ερευνά ποίον δέον να είνε το ακολουθητέον εφεξής πρόγραμμα ώστε το σύνολον του έργου να καταστήση εμφανή την αισθητικήν αυτού αρχήν και ν’ αποκτήση ίδιον καλλιτεχνικόν ενδιαφέρον, ανεξαρτήτως αλληγορίας.

Προς τον σκοπόν τούτον η Επιτροπή ανακεφαλαιώνει την συντελεσθείσαν εργασίαν διά να προβή ακολούθως εις τας υποδείξεις προς συνέχισιν ταύτης. Ο εκλιπών γλύπτης Θωμάς Θωμόπουλος επρόλαβε να στήση το άγαλμα της Ελευθερίας και να συνδέση προς το κύριον σώμα τούτου τα εκ του προγράμματος παρακόλουθα, ήτοι την ασπίδα, το δόρυ κλπ. Το υπολειπόμενον προς εκτέλεσιν έργον αφορά την επεξεργασίαν του ήδη ανεγερθέντος αγάλματος, όπερ ο καλλιτέχνης επεφυλάχθη να συμπληρώση επιτοπίως, την επιμελεστέραν σύνδεσιν των ως είρηται παρακολουθών και, τέλος, τον χρωματισμόν ενίων μελών του σώματος, συμφώνως προς το αρχικόν πρόγραμμα.

Την υπολειπομένην ταύτην εργασίαν, η Επιτροπή καθορίζει ως ακολούθως:

α) Διά να καταστή η επιφάνεια του υπερμεγέθους αγάλματος ενιαία, οφείλει κατά την επεξεργασίαν ταύτης να χρησιμοποιηθή εν και το αυτό όργανον παρά των μελών του συνεργείου επί τω τέλει όπως η εκ της θέας του αγάλματος εντύπωσις, και δή τα απτικά αισθήματα τα γεννώμενα εκ της θέας καταστώσι ταυτόσημα. Εφ’ όλης της επιφανείας, εξαιρέσει των γυμνών μελών και του προσώπου, το χρησιμοποιητέον όργανον είνε ο “κόπανος”.

β) Διά την ενοποίησιν του συνόλου και την ανάδειξιν του αναστήματος του αγάλματος, η Επιτροπή συνιστά την επιμελή επεξεργασίαν και την ορθολογιστικήν γεωμέτρησιν των γλυφών της πτυχολογίας εις τρόπον ώστε το καθέτως πίπτον ένδυμα επί του ακάμπτου κορμού ν’ αποκτήση δύναμιν και ακρίβειαν εις τας λεπτομερείας του. Η Επιτροπή προσθέτει εν παρενθέσει ότι ανεπιφυλάκτως συνεπάγεται εκ των πραγμάτων και εκ των μαρτυριών των συνεργατών του εκλιπόντος γλύπτου ότι προυτίθετο ούτος να προβή εις την τοιαύτην επεξεργασίαν, η οποία ήτο ανέφικτος εις τον στενόν χώρον του εργαστηρίου και προτού στηθή το άγαλμα εις τον οικείον αυτού χώρον και μελετηθή επακριβώς η σύμπτωσις των λεπτομερειών των υπερτεθειμένων σπονδύλων.

γ) Συμφώνως προς το αρχικόν πρόγραμμα η Επιτροπή προτείνει την επένδυσιν της περικεφαλαίας του αγάλματος και του δόρατος διά φύλλων χαλκού και την επιχρύσωσιν της περικεφαλαίας. Ομοίως θεωρεί ως ολοκληρωτικόν στοιχείον του έργου αρχήθεν προβλεπόμενον τον χρωματισμόν της κόμης διά ξανθοχρύσου βαφής, του προσώπου διά ώχρας και των φλογών της θρυομένης οβίδος δι’ ερυθράς βαφής.

δ) Εξετάζουσα ακολούθως η Επιτροπή τα επί μέρους διορθωτέα προτείνει την πλήρη αντικατάστασιν του ανατεινομένου δεξιού βραχίονος αιτιολογούσα ως εξής την πρότασιν ταύτην: Το υπερμέγεθες του μέλους τούτου δεν επέτρεψε την ακριβή αυτού διαμόρφωσιν εν τω εργαστηρίω του καλλιτέχνου επιφυλαχθέντος ίνα

επί τόπου προβή εις την δέουσαν επεξεργασίαν, οφειλομένη και εις τον ακατάλληλον τεμαχισμόν του κύβου ου μαρμάρου, ωδήγησε το συνεργείον κατά την συναρμογήν των αποτελούντων τον βραχίονα μερών εις σοβαρόν σφάλμα, το οποίον συνίσταται εις το ότι ο άκρος βραχίων ετοποθετήθη με την εξωτερικήν αυτού επιφάνειαν εστραμμένην προς τα έσω. Υπό τας συνθήκας ταύτας, η ορθή ανατομικώς πλάσις είνε αδύνατος λόγω της ισχνότητος του τοποθετηθέντος μαρμάρου, το οποίον δεν δύναται να περιλάβη τον νοητόν όγκον του βραχίονος. Η ακολουθητέα μέθοδος διά την προτεινομένην αντικατάστασιν είνε η εξής: Λόγω του μεγέθους του μέλους, εξικνουμένου εις τρία μέτρα και πλέον, και της συναφούς δυσκολίας όπως πελεκηθή απ’ ευθείας εις το μάρμαρον, οφείλει πρώτον να πλασθή τούτο επί πηλού, να μεταφερθή κατόπιν εις τον γύψον, να δοκιμασθή επί τόπου και τέλος να εκτελεσθή επί της μονίμου ύλης.

ε) Αναλόγου εκτάσεως επιδιόρθωσιν προτείνει η Επιτροπή και διά τον αριστερόν βραχίονα. Ατυχώς, η υπέρβασις της προϋπολογισθείσης δαπάνης ηνάγκασε τον καλλιτέχνην να καταφύγη εν προκειμένω εις λύσιν μή επιτρεπομένην εκ του προγράμματος και εξ αυτής ταύτης της εννοίας της ακεραιότητος του έργου.΄Εχων να παραστήση την αριστεράν χείρα κρατούσαν την ασπίδα προ του στήθους της Αθηνάς και στερούμενος των υλικών μέσων ίνα προβή εις την λογικώς αναγκαίαν διάπλασιν του βραχίονος, ηναγκάσθη να παραλείψη το μέλος τούτο, συγκαλύπτων την έλλειψιν ταύτην υπό την ασπίδα, ήτις διά σιδηρών ράβδων συνεδέθη προς το σώμα του αγάλματος. Παρά την οπτικήν πλάνην, ήτις καθιστά εν μέρει συγγνωστήν την λύσιν ταύτην, η Επιτροπή προτείνει την πλήρη επανόρθωσιν του γενομένου και προσθέτως θεωρεί αναγκαίον όπως η εκ του λεπτού σφυρηλάτου ελάσματος ασπίς χυθή εις συμπαγή ύλην και καταστή ισχυροτέρα εις τον χρόνον και τας εναντιότητας του καιρού. Η τοιαύτη καλλιτέρευσις της ύλης θα επιτρέψη και την καταλληλοτέραν τοποθέτησιν της ασπίδος ώστε να παρεκκλίνη αύτη ελαφρώς του άξονος του αγάλματος, όπως αρχικώς είχε καθορισθή επί του προπλάσματος.

στ) Εν από τα σπουδαιότερα ζητήματα, επί του οποίου η Επιτροπή έλαβε την απόφασίν της μειοψηφούντος του εκ των μελών αυτής κ. Α. Προκοπίου, είνε το ζήτημα της ανυψώσεως της κεφαλής. Ο λαιμός ως έχει σήμερον είνε κατά κοινήν ομολογίαν βραχύτερος του δέοντος. Είνε αληθές ότι η ανυψουμένη χείρ παρασύρει προς τα άνω και τον ώμον και καθιστά το άγαλμα κοντόλαιμον εκ φυσικής αναγκαιότητος. Ούχ’ ήττον η εξήγησις αύτη δεν δύναται να θεωρηθή επαρκής και η Επιτροπή μολονότι παραδεχομένη τας εξαιρετικάς δυσχερείας της διορθώσεως του ατόπου, δεν διστάζει να προτείνη αυτήν.

ζ) Η Επιτροπή προτείνει προσθέστως: 1) ΄Οπως το σύρμα του αλεξικεραύνου, το οποίον ως σήμερον έχει τοποθετηθή διαθέσει την ράχιν του αγάλματος και εμφανίζεται μακρόθεν ως μία μελανή ρωγμή επί της επιφανείας, ακολουθήση την κάθετον γραμμήν του δόρατος και συμπιεσθή μετ’ αυτού ώστε να καταστή αθέατον, 2) ΄Οπως αι περί την οβίδα εκτινασσόμεναι φλόγες περιορισθώσι κατά τας διαστάσεις, κατεργαζομένου καταλλήλως του μαρμάρου. 3) ΄Οπως οι ένθετοι οφθαλμοί στερεωθώσιν επιμελέστερον επί των κογχών. 4) ΄Οπως το δόρυ περικοπή και καταστή βραχύτερον προς όφελος των αναλογιών. Επί του σημείου τούτου μειοψηφεί ο κ. Προκοπίου, υποχρεωμένος κατά την δήλωσίν του, να υιοθετήση την πλέον συντηρητικήν άποψιν καθ’ όλας τας συζητήσεις ως εκ της ιδιότητάς του ως εκπροσώπου της οικογενείας του θανόντος γλύπτου.

η) Επί του ζητήματος της οριστικής διαμορφώσεως του περί το άγαλμα χώρου, η Επιτροπή επιφυλάσσεται να εκφέρη γνώμην μετά την πλήρη αποπεράτωσιν του έργου. Γνωμοδοτεί εν τοσούτω από της σήμερον ότι η οδός η άγουσα προ του αγάλματος πρέπει να καταστή κυκλοτερής περί το Μνημείον ώστε να επιτρέπη εις τον θεατήν να απολαμβάνη το έργον εκ του μακρόθεν και να το περικαλύπτη ούτως ειπείν διά του βλέμματος. Η Επιτροπή καταδικάζει την σημερινήν διαμόρφωσιν της οδού, ήτις άγει ακριβώς εις την ρίζαν του αγάλματος, καθιστώσα αδύνατον την πανοραματικήν θέαν τούτου. Συνιστά προσέτι όπως ο πέριξ χώρος διατηρηθή εις την φυσικήν αυτού κατάστασιν, αποφευγομένου του δήθεν ευπρεπισμού αυτού διά επιστρώσεως τσιμέντου κλπ.

θ) Εν τέλει η Επιτροπή θεωρεί απαραίτητον την πραγματοποίησιν ή την εποπτείασν της πραγματοποιήσεως του καθοριζομένου ενταύθα προγράμματος υπό πεπειραμένου καλλιτέχνου, εκλέγοντος ελευθέρως τους συνεργάτες του, ως τοιούτον δε υποδεικνύει, απέχοντος της ψηφοφορίας του τεχνικού αυτής μέλους, τον κ. Μιχ. Τόμπρον.

Κατά την σύνταξιν του παρόντος προγράμματος η Επιτροπή θεωρεί περαιωμένον το έργον, το οποίον της ανετέθη παρά του υπουργού των Θρησκευμάτων και Εθνικής Παιδείας και λαμβάνει το θάρρος να συστήση όπως δι’ αρμοδίας Επιτροπής το υπουργείον ελέγξη εν καιρώ την ακριβή τήρησιν των εν τω παρόντι υποδείξεων και πιθανώς προβή εις την συμπλήρωσιν αυτών συμφώνως προς την αποκτηθησομένην πείραν εκ της πραγματοποιήσεως του πρώτου τούτου προγράμματος.”

Ο πρωτοπόρος για την κατασκευή του έργου Γ. Ηλιάκης που είχε αναθέσει στον Θωμόπουλο την κατασκευή του Αγάλματος αλλά και είχε συνεισφέρει μεγάλα ποσά, είτε από ίδιους πόρους είτε από εράνους, δημοσιεύει πλείστα κείμενα για το ιστορικό ανεγέρσεως αλλά και το ίδιο το ΄Αγαλμα. Το 1937, μεταξύ άλλων έγραφε:

“.. .. .. Δυστυχώς δεν δύναμαι να αποκρύψω ότι, αν από απόψεως ιστορικής και μορφωτικής επέτυχε το ΄Αγαλμα της Ελευθερίας, από απόψεως καλλιτεχνικής παρουσιάζει πολλάς ελλείψεις. Ο πρώτος καλλιτέχνης δεν ειμπορούσε δυστυχώς να του δώση την καλλιτεχνικήν μορφήν που του ήξιζε, μολονότι εφ’ όσον έζη,διεκήρυττε εις όλους, ότι το έργον θα ήτο υπέροχον από καλλιτεχνικής απόψεως. Τώρα όμως που εστήθη εφάνησαν τα λάθη του και πρέπει εξ άλλου να ομολογηθή ότι ήτο δύσκολον να φανούν πρότερον. Εν πάση περιπτώσει και τα καλλιτεχνικά λάθη θα διορθωθούν και το έργον, ελπίζω, θα γίνη καλλιτεχνικόν αριοστούργημα. Δυστυχώς οι συμπολίται μας δεν συνεισφέρουν τον οβολόν των, ου’ οι πρωχοί, ουδ’ οι πολυτάλαντοι. Και όμως ελπίζω ότι, όπως και αν έχη το πράγμα, το έργον θα συμπληρωθή, διότι αυτό είναι το θέλημα του Θεού, ο οποίος μας εβοήθησεν να φθάσωμεν εκεί που εφθάσαμεν. Βέβαια δεν είναι δυνατόν να μεγεθυνθή, διότι θα ήθελε εκατομμύρια, τα οποί, με όλην την αισιοδοξίαν μου, η πείρα με διδάσκει ότι είναι αδύνατον να εξευρεθούν. Αλλά το ποσόν που χρειάζεται διά να διορθωθούν τα λάθη, θα εξευρεθή....” [47]

Σε σειρά δημοσιευμάτων[48] με τη μορφή συνέντευξης, ο Ηλιάκης δίνει αξιόλογα και σημαντικά στοιχεία για το ιστορικό κατασκευής αλλά και για ο ίδιο το ΄Αγαλμα, παραθέτοντας συγχρόνως και τη δική του γνώμη. Σημειώνει ότι ο Θωμόπουλος, όταν υπέγραφε το σχετικό συμφωνητικό μεταξύ αυτού και την πρώτης Ερανικής Επιτροπής, ύστερα μάλιστα και από γνωμοδότηση του Καθηγητή Καλών Τεχνών στο Πολυτεχνείο Ιακωβίδη, αναλάμβανε ένα έργο υπέρτερο των δυνάμεών του. ΄Ενα έργο τέτοιου μεγέθους ήταν αδύνατον να μην έχει λάθη στην κατασκευή του, αφού δεν ήταν ένα μονοκόμματο κομμάτι μάρμαρο ώστε να υπολογισθούν τα μέτρα και οι αναλογίες από την αρχή. Ο καλλιτέχνης ήταν υποχρεωμένος να εργάζεται σε κάθε κομμάτι μαρμάρου ξεχωριστά με τη φαντασία του, τα δε κομάτια έπρεπε μετά το τέλος της επεξεργασίας τους να συναρμολογηθούν μέ τέτοιο τρόπο ώστε να φαίνεται ότι αποτελούσαν ένα ενιαίο σύνολο - πράγμα εξαιρετικά δύσκολο αν αναλογισθεί κανείς το μέγεθος του γλυπτού. Μετά το τέλος της συναρμολόγησης ο Θωμόπουλος θα έβλεπε και θα διόρθωνε τις ατέλειες, έλεγε μάλιστα στον Ηλιάκη ότι εντός έξι μηνών το Άγαλμα θα ήταν τελείως έτοιμο και ήταν τόσο σίγουρος για την επιτυχία του, που ισχυριζότανότι σε δέκα μέρες από την συναρμολόγηση θα γινόταν τα αποκαλυπτήριά του, αφού δεν είχε τίποτε άλλο να κάνει παρά μόνο να επιχρυσώσει την περικεφαλαία επί τόπου και να χρωματίσει τα μαλλιά και το πρόσωπο της Ελευθερίας. Ο Θωμόπουλος βέβαια - αν και δεν το ομολογούσε - κατάλαβε, μετά την τοποθέτηση του γλυπτού, τις ατέλειές του και τα λάθη, αλλά αντί να ζητήσει τη συνδρομή και άλλων συναδέλφων του, θέλησε μόνος του να διορθώσει το έργο, αφοσιώθηκε με επιμονή στην εργασία του, επιβάρυνε τον εαυτό του και υπέκυψε στο τέλος από τον υπερβολικό κόπο που κατέβαλε για να καλύψει σφάλματα που ούτε ο ίδιος φανταζόταν, αφού νόμιζε ότι το ΄Αγαλμα ήταν τέλειο ακόμη πριν στηθεί στο Ακρωτήρι.

Ο Ηλιάκης αναλαμβάνει και να υπερασπίσει τη μορφή του Αγάλματος, δίνοντας συγχρόνως και τη δική του ερμηνεία για τον τρόπο κατασκευής του:

“ Είδαμε λοιπόν ποία είνε τα πορίσματα της καλλιτεχνικής Επιτροπής. Και αι μεν συμπληρώσεις είναι εύκολοι και ολιγοδάπανοι, αι δε περισσότεραι επιδιορθώσεις δεν είναι σπουδαίαι. Σπουδαία είναι τα ελαττώματα των χειρών, της κεφαλής, της ασπίδος και του δόρατος. Αλλ’ αν τα ελαττώματα ταύτα είναι σοβαρώτατα από καλλιτεχνικής απόψεως, από ιδεολογικής απόψεως αποτελούν τα προτερήματα του αγάλματος και κατά την ιδικήν μου φιλοσοφίαν φοβούμαι πως θα φθάσω εις το σημείον να είπω, ότι τέτοιο έπρεπε να βγή το άγαλμα. Η Ελευθερία δεν έρχεται, καθώς είπα, από κανένα χορόν. ΄Ηταν αλυσοδεμένη χειροπόδαρα και αγωνιζότανε επί αιώνας να σπάση τα βαρειά της σίδερα χρησιμοποιούσα προ πάντων τα χέρια της. Γι αυτό τα χέρια της έπαθαν την μεγαλυτέραν φθοράν και γι’ αυτό παρουσιάζουν τα χάλια που παρουσιάζουν σήμερον. Τραυματίας είναι η δυστυχής θεά και εφόσον και σήμερον εξακολουθεί να αγωνίζεται, δεν της έμεινε καιρός να επουλώση τα τραύματά της και να επισκευάση τα χέρια της.

Εξ΄ άλλου ως φαίνεται από την πρώτην έκκλησιν άμα έσπασε τα δεσμά της εξωργίσθη κατά των ισχυρών που την εβομβάρδισαν, εσήκωσε την ρομφαίαν της και εξώρμησε διά να ελευθερώση και άλλους λαούς. Διά τούτο έχει σηκώσει ψηλά το δεξί της χέρι με το οποίον κρατεί το δόρυ και δι’ αυτό εσηκώθησαν οι ώμοι της, ως συμβαίνει εις τέτοιες περιστάσεις, και επλησίασαν την κεφαλήν της ώστε να φαίνωνται οι ώμοι κολλημένοι με την κεφαλήν της, πράγμα που συμβαίνει άλλως τε, γιατί τα μαλλιά της είναι πεσμένα και σκεπάζουν τον σβέρκο της. Γι’ αυτό και το δόρυ φαίνεται μεγαλύτερον του δέοντος, διότι η Ελευθερία ευρίσκεται εις την στιγμήν που εξεπήδησεν από φλόγες και ητοιμάζετο δια την εξόρμησίν της έχουσα αναπεπταμένον το δόρυ της. Εξάλλου άν η Ελευθερία είναι κοντόλαιμος, τούτο είναι το προσόν της, διότι η Ελευθερία είναι ευερέθιστος και όλοι οι ευερέθιστοι είναι κοντόλαιμοι. ΄Οσον αφορά την ασπίδα ετοποθετήθη εκεί που ετοποθετήθη, γιατί το άγαλμα εστήθη υψηλά. Είναι δε φοβερά ο ορμητικός ο άνεμος εκεί και άν η ασπίς ετοποθετείτο πλαγιώτερον, υπήρχε φόβος ο σφοδρός άνεμος να εύρη κάποτε μεγαλυτέρα αντίστασιν και θα εκινδύνευεν η κατάρριψις της ασπίδος. Αν δε η ασπίς κρύπτει πολύ μέρος του σώματος τούτο συμβαίνει, διότι η Ελευθερία θέλει να προφυλάσσεται περισσότερον, διά να αμύνεται κατά των επιθέσεων των εχθρών της, που δεν ειμπορούν να χωνέψουν τον θρίαμβόν της.

Αυτά είναι τα ελαφρυντικά των καλλιτεχνικών παραπτωμάτων του αγάλματος της Ελευθερίας και κατά την ιδικήν μου φιλοσοφίαν, όταν τα πράγματα δεν γίνονται ώς πρέπει, πρέπει να τα δεχώμεθα ως γίνονται, διά να τα έχωμεν με αισιοδοξίαν εις την εξουσίαν μας, ότι και μόνον θα τα καταστήσωμεν, ως έπρεπε να έχουν. Και είμεθα μεν βέβαιοι ότι όλα τα παραπτώματα σύντομα θα διορθωθούν, διότι την πρωτοβουλίαν έχει από τώρα και πέρα ο ενθουσιώδης συμπατριώτης μας Υπουργός - Γεν. Διοικητής κ. Σφακιανάκης, του οποίου η οικογένεια από αιώνας προσέφερε ανεκτίμητους υπηρεσίας υπέρ της ελευθερίας της πατρίδος μας. Αλλ’ άν το άγαλμα έμενεν και εις την σημερινήν του κατάστασιν, αυτό θα εσυμβόλιζε την σημερινήν κατάστασιν της ιδέας της ελευθερίας που τόσον παρεμορφώθη, ώστε να καταντά να μη γνωρίζεται, αφού ακόμη εις πολλά μέρη εν ονόματι της εγκαθιδρύεται η αναρχία και ο αλληλοσπαραγμός.

Διά τούτο αν εγνωρίζαμεν, ότι τοιαύτη εν τω κόσμω θα εδημιουργείτο κατάστασις εν ονόματι της Ελευθερίας θα επροτείνομεν να κατασκευασθή μεν το άγαλμα της Ελευθερίας εν Προφήτ’ Ηλία αλλ’ εχούσης στάσιν θρηνούσης διά τον σημερινόν κατάντημα του κόσμου που είναι ανάστατος εν ονόματί της. Ελπίζομεν εν τούτοις, ότι η κατάστασις αυτή δεν ειμπορεί να παραταθή και ότι δεν είναι δυνατόν να εξαλειφθή ο σημερινός πολιτισμός, ότε θα επανηρχόμεθα εις τον μεσαίωνα και διά τούτο είμεθα βέβαιοι, ότι το άγαλμα της Ελευθερίας θα λάβη οριστικώς την καλλιτεχνικήν του μορφήν, ότε θα θριαμβεύση ο πολιτισμός που έχει μαζύ του την αγάπην, την ομόνοιαν και την τάξιν, ότε και μόνον θα δικαιολογείται να καταστή καλλιτέχνημα η παράστασις της Θεάς, η οποία μας υπέσχετο ότι θα μας φέρη όλα τα αγαθά, ως πράγματι τα εψαύσαμεν κατά τα δύο πρώτα χρόνια της απελευθερώσεως της Κρήτης από του τουρκικού ζυγού.”[49]

Το 1936 επισκέφθηκε την Κρήτη ο Βασιλιάς και ο Ιωάννης Μεταξάς. Στο περιθώριο της παραμονής τους στα Χανιά και χωρίς καμμιά προειδοποίηση, επισκέφθηκαν, όπως αναφέρεται, το ανεγειρόμενο ΄Αγαλμα στο Ακρωτήρι και προσκύνησαν τον τάφο του Ελ. Βενιζέλου.[50] Πιθανώς ήταν μια κίνηση εντυπωσιαμού και αντιπερισπασμού του Μεταξά, αφού η επίσκεψή του στα Χανιά προκάλεσε δυναμικές αντιδράσεις και έντονες απροκάλυπτες διαμαρτυρίες κατά της δικτατορίας. Ας μην παραβλέπεται μάλιστα το γεγονός ότι δύο χρόνια αργότερα, το 1938, σημειώθηκε στην πόλη ένοπλο κίνημα κατά του καθεστώτος.

Παραδόξως ημερομηνία επίσημων αποκαλυπτηρίων του Αγάλματος ή αναγγελλία σχετικής τελετής δεν φαίνεται να απαντάται σε αναφορές στον Τύπο. Στο έγγραφο της Ερανικής Επιτροπής προς την 5η Μεραχία για την αναδάσωση και προστασία του περιβάλλοντος χώρου, αναφέρεται ότι προγραμματιζόταν τα αποκαλυπτήρια για τις 20 Ιουλίου 1936, με πιθανή παρουσία του Βασιλιά, εκπροσώπων των Μεγάλων Δυνάμεων και τη βέβαιη παρουσία χιλιάδων κόσμου. Αλλά ως είναι γνωστό το 1936 δεν είχε τελειώσει το έργο. ΄Αλλη αναφορά το 1937[51] σημειώνει ότι με την ευκαιρία των αποκαλυπτηρίων του Αγάλματος, ο Κ. Φουρναράκης, συγγραφέας του βιβλίου “Ο Βομβαρδισμός” θα εξέθετε μια μεγάλη εικόνα που αναπαριστούσε τον βομβαρδισμό του Ακρωτηρίου από τον Διεθνή Στόλο το 1897, τον οποίο είχε παρακολουθήσει ο ίδιος.

Κατά τη διάρκεια του πολέμου το ΄Αγαλμα κινδύνευε από τους βομβαρδισμούς και τις εχθροπραξίες και ήταν απόλυτη ανάγκη να αποκρυβεί με το ανάλογο καμουφλάζ. Στις 23 Σεπτεμβρίου του 1941 ο τότε Νομομηχανικός Ι. Γενεράλις, σε εκτέλεση της υπ’ αριθμ. 1161/1941 σχετικής διαταγής, ζητά από τον Γενικό Γραμματέα της Γενικής Διοικήσεως Κρήτης, τη χορήγηση 60 τ.μ. δικτύου ή αναλόγων αντισκήνων, γιατί μόνο με αυτά τα υλικά θα ήταν δυνατή η έντεχνη και μόνιμη απόκρυψη του γλυπτού. Σημειωνόταν μάλιστα η χρησιμοποίηση δένδρων ή θάμνων δεν συνιστάτο, δεδομένου ότι θα υπήρχε ταχύτατη φθορά τους και επομένως το αποτέλεσμα δεν θα ήταν το επιθυμητό.[52] Σε Γερμανικά έγγραφα στα τέλη του Σεπτέμβρίου και στις αρχές του Οκτωβρίου 1941 γίνεται λόγος και πάλι για την ανάγκη προφύλαξης του Αγάλματος[53] και τη μη δυνατότητα απομάκρυνσής του αφού οι συνδέσεις κατά τη συναρμολόγηση των τμημάτων του είχαν γίνει με μολύβι και το τεράστιο γλυπτό δεν μπορούσε να μετακινηθεί. Την 1η Οκτωβρίου 1941 ο Γεν. Γραμματέας της Γενικής Διοικήσεως Κρήτης Γεώργιος Δασκαλάκης ενημερώνει γραπτώς τον Επιθεωρητή Δημοσίων ΄Εργων Κρήτης, ύστερα από διαταγή των Γερμανικών Αρχών και σε απάντηση σχετικού του εγγράφου, ότι οι Γερμανική Διοίκηση δεν μπορούσε να παραχωρήσει τα δίκτυα που είχαν ζητηθεί για το καμουφλάζ του Αγάλματος της Ελευθερίας, δινόταν όμως η εντολή να προχωρήσει η Επιθεώρηση των Δημοσίων ΄Εργων στο έργο αυτό και μάλιστα μέχρι τις 6 Οκτωβρίου.[54] Και πράγματι το ΄Αγαλμα καλύφθηκε κατά τρόπο τεχνικά άψογο, όπως αναφέρεται σε σχετικό έγγραφοι τις 14 Οκτωβρίου.[55] Αργότερα υπάρχει η πληροφορία ότι οι Γερμανοί, κατά τη διάρκεια της Κατοχής, αφαίρεσαν τον διπλό πέλεκυ.[56]

Το γλυπτό παρέμεινε για δεκαετίες στη θέση του, φύλακας της πόλης, ακοίμητος φρουρός πάνω από το γαλανό πέλαγο που αντιφέγγιζε στα τεράστια μάτια του, κρατώντας στιβαρά την ασπίδα και το δόρυ ενάντια στους αγέρηδες των καιρών. Κι οι Χανιώτες, απ’ τα μπαλκόνια τους, τα σοκάκια, το λιμάνι, γύριζαν τα μάτια κατά το λόφο του Προφήτη Ηλία, αγνάντευαν το θεόρατο αλλά τόσο ορατό από την πόλη ΄Αγαλμα κι ένοιωθαν πως είχαν εκεί πάνω ένα κομμάτι απ’ τον εαυτό τους, πως η θεά, η άγρια και φοβερή από κοντά, γλύκαινε τη ματιά, θυμόταν τα ποτάμια αίμα που είχαν χυθεί και είχαν ποτίσει την Κρήτη κι αγρυπνούσε, προστατεύοντας τον ευλογημένο τόπο του τη γέννησε.

Το 1967 ο Ε.Ο.Τ. εκτελούσε εργασίες διαμόρφωσης του χώρου στον Προφήτη Ηλία και ζήτησε από το Νομάρχη Χανίων Γ. Μαρκόπουλο[57] την απομάκρυνση του αγάλματος και την αντικατάστασή του με άλλο γλυπτό έργο. Το έγγραφο κοινοποιήθηκε και στο Δήμο, επί δημαρχίας Στεφάνου Λεκανίδη, ο οποίος όμως απάντησε[58] ότι “ανεξαρτήτως της καλλιτεχνικής αξίας του αγάλματος φρονεί ότι δεν είναι σκόπιμον να αποξηλωθεί τούτο”. [59]

Τον Ιανουάριο του 1968 επικρατούσε τρομακτική κακοκαιρία στην περιοχή των Χανίων, που διήρκεσε τρεις μέρες και προκάλεσε φοβερές καταστροφές τόσο στην πόλη όσο και στην ύπαιθρο.[60]. Η εφημερίδα “Εθνική Φωνή”[61] κυκλοφορεί με πρωτοδέλιδο μια θλιβερή φωτογραφία ένος Αγάλματος κουτσουρεμένου και μιας ελπίδας νεκρής. Συγκλονίζει τους Χανιώτες η είδηση: “Η ενσκήψασα πρωτοφανής διά τον νομόν μας κακοκαιρία είχε ένα ακόμη θύμα. Το εις Ακρωτήρι ευρισκόμενον ΄Αγαλμα της ελευθερίας. Κεραυνός έπεσε τας πρωινάς ώρας της χθες (Σ.Σ. Σάββατο 13/1/1968) επί της κεφαλής του την οποία και απέκοψε καθώς και μέρος του δεξιού βραχίονος διά του οποίου άλλοτε εκράτει δόρυ. Η είδησις, γνωσθείσα αμέσως εις την πόλιν μας, προεκάλεσε εις όλους εύλογον συγκίνησιν, διότι, παρά την υπό αμφισβήτησιν κακοτεχνίαν του αγάλματος, τούτο εσυμβόλιζε μία από τας λαμπροτέρας σελίδας του μακραίωνος αγώνος των Κρητών διά την Ελευθερίαν των”.

 Τα γαλάζια τεράστια μάτια, λοιπόν, δεν αγνάνευαν πια την πόλη, το σηκωμένο στον ουρανό, χέρι, που κάποτε κράταγε περήφανα το διπλό πέλεκυ, κείτονταν στο χώμα. Η Λευτεριά, η τόσο πληγωμένη στους χρόνους εκείνους, είχε λαβωθεί και στην κυριολεξία. Η επεξήγηση της φωτογραφίας της πρώτης σελίδας, ανέφερε:

“ Εκ πτώσεως κεραυνού χθές την πρωίαν εις Ακρωτήρι:

ΕΠΛΗΓΗ ΤΟ ΑΓΑΛΜΑ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ

Το άγαλμα της Ελευθερίας εις το Ακρωτήρι μετά το πλήγμα το οποίον υπέστη εκ του κεραυνού χθές τας πρωινάς ώρας. Φαίνεται καθαρά η αποκοπή της κεφαλής και του δεξιού βραχίονός του.

(Φωτό - ΄Ικαρος)

Και παρακάτω δινόταν ένα σύντομο ιστορικό του Αγάλματος:

ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟΝ

Συγκεκριμένως το άγαλμα της Ελευθερίας εστήθη εις ανάμνησιν του βομβαρδισμού του 1897 υπό μοίρας ξένων πολεμικόν σκαφών ναυλοχούσης εις τον κόλπον Χανίων, και ο ποίος βομβαρδισμός είχεν ως σκοπόν την διάλυσιν των εις την τοποθεσίαν του Προφήτου Ηλιού στρατοπεδευμένων κρητών πατριωτών. Είναι γνωστή εις όλους η πλήρης αυταπαρνήσεως και μεγαλείου απάντησις των βομβαρδισθέντων. Ευθύς ως εθραύσθη ο κοντός της σημαίας, ο πανύψηλος και μεγαλοπρεπής Καγιαλές ήρπασε αυτήν και εστάθη όρθιος εν μέσω των εκρηγνυομένων βομβών, ανθρώπινος κοντός, της σημαίας της Κρητικής Επαναστάσεως. Οι ναύαρχοι αντιληφθέντες την ηρωϊκήν πράξιν του Καγιαλέ, διέκοψαν τον βομβαρδισμόν.

ΤΟ ΑΓΑΛΜΑ

ΤΟ ΑΓΑΛΜΑ εφιλοτεχνήθη υπό του αειμνήστου γλύπτου Θωμοπούλου με χρήματα συλεγέντα διά πανελληνίου εράνου, πρόεδρος δε της Επιτροπής Εράνου ήτο ο συμπολιτης Ι. Ηλιάκης, τέως Γενικός Διοικητής Μακεδονίας. Εις την θέσιν όπου ευρίσκετο ετοποθετήθη το άγαλμα το έτος 1938, επεκρίθη δε δριμύτατα η τεχνοτροπία του από διαφόρους ειδικούς και μή, με αποτέλεσμα να αποθάνη, ως λέγεται από την στενοχωρίαν του ο γλύπτης Θωμόπουλος.”[62]

Μετά αυτό το γεγονός ο ΕΟΤ κατεδάφισε τελικά το ΄Αγαλμα, γεγονός που προκάλεσε τη γενική δυσαρέσκεια των Χανιωτών, τα κομμάτια του έμεναν σε παραπλήσιο χώρο στον Προφήτη Ηλία για χρόνια, πολλά από αυτά χάθηκαν, άγνωστο πώς και κάποιες προσπάθειες αργότερα για φιλοτέχνηση νέου αγάλματος δεν είχαν αποτέλεσμα. Συγκεκριμένα, στις 29 Μαϊου 1970 ο γλύπτης Γιάννης Κανακάκης ζητά από τον Δήμο Χανίων να αναλάβει τη φιλοτέχνηση νέου αγάλματος για να τοποθετηθεί στη θέση του παλαιού. Αλλά ενώ διεξάγονταν οι συνεννοήσεις, ο Ε.Ο.Τ. γνωρίζει στο Δήμο ότι στη θέση του Αγάλματος πρέπει να κατασκευασθεί σημαιοστάσιο και να προκηρυχθεί καλλιτεχνικός διαγωνισμός. Ο διαγωνισμός προκηρύσσεται (3/1/72), αλλά αποβαίνει άκαρπος. Ο Δήμος σύμφωνα με τις προτάσεις του Καλλιτεχνικού Επιμελητηρίου Ελλάδος, τροποποιεί τη διακήρυξη και τάσσει νέα προθεσμία, καμμιά όμως από τις δύο συμμετοχές στον διαγωνισμό δεν θεωρείται άξια για βράβευση. Ο Ε.Ο.Τ. είχε δεχθεί να χρηματοδοτήσει με 2.800.000 δρχ. το έργο, ο δε Δήμος να συμμετάσχει συμβολικά με 200.000 δρχ.[63] Το θέμα περιέπεσε σε αδράνεια.

Το 1984 με ομόφωνη απόφαση του Δημοτικού Συμβουλίου Χανίων[64] δρομολογήθηκαν οι διαδικασίες για την επανατοποθέτηση Αγάλματος της Ελευθερίας στο χώρο που βρισκόταν το παλιό. Η έρευνα που έγινε απέδειξε ότι δεν ήταν δυνατόν να βρεθούν τα κομμάτια του και να γίνει ανασύνθεση. ΄Ετσι το Δημοτικό Συμβούλιο αποφάσισε την συγκρότηση Ερανικής Επιτροπής, ώστε να εξασφαλισθούν τα απαιτούμενα κεφάλαια για την κατασκευή νέου αγάλματος. Η σύσταση της Ερανικής Επιτροπής εγκρίθηκε τελικά από το Υπουργείο Υγείας Πρόνοιας και Κοινωνικών Ασφαλίσεων και η σχετική απόφαση δημοσιεύθηκε στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως.[65] Το θέμα όμως και πάλι παρέμεινε στάσιμο.

Σήμερα όσα, ελάχιστα, κομμάτια απέμειναν, παραμένουν σε μια άκρη του χώρου του Προφήτη Ηλία. Ανάμεσά τους ξεχωρίζουν τμήματα του κορμού με τις ταλαιπωρημένες πτυχές της εσθήτας, τα πόδια του Αγάλματος με τα λεπτά σανδάλια, το πρόσωπο με τα αδειανά, τυφλά, μάτια να κοιτάζουν το άπειρο. Η ασπίδα δεν υπάρχει για να προστατεύει την πόλη και το γαλάζιο βλέμμα δεν αγναντεύει πια το πέλαγο. Δεν κρυφομιλά πια η “Λευτεριά” με τους μεγάλους νεκρούς μπροστά από το εκκλησάκι, το μεγάλο “Ελευθερωτή” και το γιο του κι ούτε υπάρχει το βάθρο με την κρύπτη για τα άγια οστά των πεσόντων. Το ΄Αγαλμα της Ελευθερίας, αυτό που υπέστη τα δριμύτατα σχόλια, τις αντιρρήσεις και επικρίσεις για την ξοανική μορφή και το μέγεθός του, αλλά και είχε κατακτήσει την αγάπη και την τρυφερότητα των περισσότερων Χανιωτών, σαν θλιβερό απομεινάρι αρχαίας εποχής, συνεχίζει να κείτεται μισερό και κομματιασμένο μέσα στα χόρτα και στα λουλούδια - κάποτε σύμβολο ιερών αγώνων και θυσιών, τώρα σύμβολο και δείγμα αδιαφορίας και λησμονιάς...

[1]  Εφημ. “Κρητικός Κόσμος”, φ. 11/17-1-1938

[2]  Βλ. “Ο Βομβαρδισμός του Ακρωτηρίου κατά το έτος 1897”, Χανιά 1927, έκδοσις “Ηρώου Πολεμιστών”, Συνδ.

Εφ. Αξιωματικών Χανίων και Επιτροπής Μνημείου Ελευθερίας, κεφ. Α΄ : “Διά την αποθανάτισιν (sic) μιας δόξης

΄Εκκλησις της Επιτροπής του Μνημείου Ελευθερίας”, σελ. 3 - 6.

[3]  Ι. Ηλιάκη: “Η Νεολαία, στη Νεολαία, για τη Νεολαία”, Αθήναι 1937

[4]  Εγκυκλοπαίδεια Ελευθερουδάκη, τ. 6ος.

[5]  Το ύψος τελικά δεν ήταν 25μ. αλλά 17μ.

[6]  Εφημ. “Φωνή του Λαού”, 20/1/1935

[7] Εφημ. “Εσπερ. Ταχυδρόμος” φ. 3833/28-3-1930

[8] Εφημ. Εσπερ. Ταχυδρόμος φ. 3883/31-5-1930

[9] Eφημ. “Παρατηρητής” φ. 2334/31-1-1935

[10] Εφημ. “Παρατηρητής” φ.2345/16-2-1935

[11] Εφημ. “Παρατηρητής” φ. 2353/28-2-1935

[12] Εφημ. “Παρατηρητής” φ. 2405/25-7-1935

[13] Κων. Γ. Φουρναράκη: “Ο Βομβαρδισμός” Χανιά 1936

[14] Εφημ. “Η ΄Ερευνα” φ. 729/16-2-1936

[15] Εφημ. “΄Ερευνα” φ. 729/16-2-1936

[16] Εφημ. “΄Ερευνα” φ. 756/29-3-1936

[17] Εφημ. “΄Ερευνα”, φ. 754/25-3-1936.

[18] Θα πρέπει να αναφερθεί ότι οι έρανοι είχαν πολύ πενιχρά αποτελέσματα.

[19] Εφημ. “Έρευνα” φ. 819/17-7-1936

[20] Εφημ. “Εσπερ. Ταχυδρόμος” φ.5464/9-8-1936

[21] Εφημ. “΄Ερευνα” φ. 835/20-8-1936

[22] Εφημ. “Βήμα του Λαού”, φ. 362/9-9-1936

[23]  Η περιοχή των Χανίων στη συμβολή των οδών Αποκορώνου (λεωφ. Σούδας ) και Νεάρχου, στο άγαλμα του

“Αγριμιού” λέγεται ακόμη “Φόρος” εξ αιτίας ακριβώς της είπραξης της φορολογίας αυτής.

[24] Αργότερα ενσωματώθηκε στο Δήμο Χανίων.

[25] Πρακτικά Δημοτικού Συμβουλίου Χανίων 1936, 1937, 1938.

[26] Εφημ. “Κρητ. Ενότης”, φ. 1418/1-6-1937

[27] Εφημ. “Κρητικός Κόσμος”, φ. 12/24-1-1938

[28] Εφημ. “΄Ερευνα”, φ. 980/25-6-1937

[29]  Εφημ. “Κρητικός Κόσμος”, φ. 7/20-12-1937

[30] Εφημ. “΄Ερευνα”, φ. 994/18-7-1937

[31] Εφημ. “Βήμα του Λαού” φ.516/25-8-1937

[32] Εφημ. “Η ΄Ερευνα”, φ. 1013/5-9-1937

[33] Εφημ. “Εσπερ. Ταχυδρόμος”, φ. 5646/6-9-1937

[34] Εφημ. “Η ΄Ερευνα”, φ. 1016/15-9-1937

[35] Εφημ. “Βήμα του Λαού”, φ. 529/17-9-1937

[36] Εγκυκλοπαίδεια Ελευθερουδάκη, τ. 10ος.

[37] Εφημ. “Βήμα του Λαού”, φ. 543/12-10-1937

[38] Εφημ. “Κρητική Ενότης”, φ. 1428/23-10-1937

[39] Εφημ. “Κρητική Ενότης”, φ. 1429/8-11-1937

[40] Εφημ. “Εσπερινός Ταχυδρόμος”, φ. 5681/22-11-1937

[41]  Εφημ. “Κρητικός Κόσμος”, φ. 6/13-12-1937

[42]  Εφημ. “Κρητικός Κόσμος”, φ. 7/20-12-1937

[43]  Εφημ. Βήμα του Λαού”, 8/12/1937

[44] Εφημ. “Η Φωνή της Κρήτης” φ. 3/20-11-1937

[45] Τα μάτια επρόκειτο να τα τοποθετήσει και να τα στερεώσει ο Θωμόπουλος, αλλά δεν επρόλαβε.

[46]  Η ασπίδα είχε διάμετρο 2,5 μ. και ήταν από σφυρηλατημένο χαλκό.

[47]  Εφημ. “Φωνή της Κρήτης”, φ. 4/27-11-1937.

[48]  Εφημ. ¨”Κρητικός Κόσμος”, φ. 12/1/1938

[49] Εφημ. “Κρητ. Κόσμος”, φ. 13/31-1-1938

[50] Εφημ. ΄Ερευνα”, φ. 754/25-3-1936

[51]  Εφημ. “Κρητική Ενότης”, φ. 1425/10-9-1937

[52]  Αρ. Εγγρ. 1206/23-89-1941, Ιστορικό Αρχείο Κρήτης, αρχείο Γερμ. Κατοχής, φ. Γ΄ δέσμη 23ο΄.

[53]  Ας σημειωθεί ότι στα γερμανικά έγγραφα το γλυπτό αναφέρεται ως άγαλμα της Αθηνάς.

[54]  Αρ. Εγγρ. 2487/1-10-1941, Ιστορικό Αρχείο Κρήτης, αρχείο Γερμ. Κατοχής, φ. Γ΄ δέσμη 23ο΄.

[55]  Θερμές ευχαριστίες οφείλονται στο Ινστιτούτο Γκαίτε Χανίων και τον Διευθυντή του κ. Τσουρουνάκη, για τη

βοήθεια στη μετάφραση των Γερμανικών εγγράφων.

[56]  Λεξικό Ηλίου, τ. ΙΗ΄, λήμμα “Χανιά”, σ. 540

[57] Αρ. Εγγρ. 16746/ 2737/20-3-1967)

[58] Αρ. Εγγρ. 3844/ 26-6-1967

[59]  Βλ. Στυλ. Πανυγηράκη: “ Το Στρατόπεδο του Ακρωτηρίου, ο Βομβαρδισμός της Σημαίας και το ΄Αγαλμα της Ελευθερίας”,“Χανιά” ετήσια έκδοση Δήμου Χανίων 1984.

[60]  Εφημερίδες της 13 και 14/1/1968.

[61] Εφημ. “Εθνική Φωνή”, 14/1/1968

[62]  Ο Θωμόπουλος πέθανε στην Αθήνα, αφήνοντας ημιτελές το έργο του.

[63]  Αναφορά του Δημοτικού Υπαλλήλου Μ. Ξανθουδάκη προς τον Δήμο Χανίων (4/6/1973)

[64]  Βλ. Πηνελόπης Ντουντουλάκη : “Το ΄Αγαλμα της Ελευθερίας στ’ Ακρωτήρι”, “Χανιά 1988 “, ετήσια έκδοση

Δήμου Χανίων.

[65]  ΦΕΚ 127/Β/3-3-88.

ΠΗΓΗ

Αναδημοσίευση από

http://web.archive.org/web/20071018011731/www.geocities.com/kallistii/text/03.htm