Οι Μάχες του Κρουσώνα το 1822 και το Ολοκαύτωμα του ΑγίουΧαραλάμπους
Του Γεωργίου Α. Τζωράκη*
Οι Μάχες του Κρουσώνα τον Ιούλιο του 1822 εντάσσονται στο
ευρύτερο πλαίσιο των εχθροπραξιών που σημειώθηκαν κατά το δεύτερο έτος της
Επανάστασης στην Κρήτη.
Ήδη από το Μάιο του 1822 είχε καταφθάσει ο αιγυπτιακός
στρατός στην Κρήτη με επικεφαλής τον Χασάν Πασά, ύστερα από έκκληση του
Σουλτάνου Μαχμούτ του Δ’ ο οποίος αδυνατούσε ν’ αντιμετωπίσει τα ταυτόχρονα
επαναστατικά μέτωπα σε ολόκληρη την Ελλάδα.
Ο Αιγύπτιος Χασάν Πασάς συναντήθηκε με τον Πασά του
Ηρακλείου Σερίφ Πασά αποφασίζοντας να δράσουν ταυτόχρονα σε ολόκληρη την Κρήτη
προκειμένου να καταστείλουν ταχύτερα την Επανάσταση. Ο Χασάν Πασάς κατευθύνθηκε
προς την δυτική Κρήτη, ενώ ο Σερίφ παρέμεινε στην ανατολική.
Στα άμεσα σχέδια του Σερίφ Πασά ήταν να χτυπήσει γι’ άλλη
μία φορά τη Μεσσαρά. Μια τέτοια επίθεση θα ήταν όμως παράτολμη αν δεν είχε από
πριν εξασφαλίσει τα νώτα του από τους Ανωγειανούς και τους Κρουσανιώτες, όπως
χαρακτηριστικά αναφέρει ο Σταυρινίδης.
Έτσι στις αρχές του Ιουνίου του 1822 τουρκικός στρατός 2000
ανδρών ξεκινά για τους ανατολικούς πρόποδες του Ψηλορείτη με τελικό προορισμό
τον Κρουσώνα και τ’ Ανώγεια. Οι Κρουσανιώτες οπλαρχηγοί αντιλαμβανόμενοι
εγκαίρως τον κίνδυνο φυγαδεύουν τα γυναικόπαιδα και λαμβάνουν θέσεις μάχης για
την άμυνα του χωριού. Αναφέρεται πως παρατάχθηκαν 250 Κρουσανιώτες. Η μάχη
ξέσπασε αρχικά μέσα στον Κρουσώνα αλλά πιεζόμενοι οι Κρουσανιώτες υποχώρησαν
τελικά προς το Κρουσανιώτικο φαράγγι και η μάχη γενικεύτηκε εκεί.
Ο επαναστατικός στρατός που αποτελούνταν από Σφακιανούς και
Ανωγειανούς και βρισκόταν εκείνο τον καιρό στο κρουσανιώτικο λιβάδι δεν άργησε
να ειδοποιηθεί για τα συμβάντα και να κατευθυνθεί προς το πεδίο της μάχης,
καθιστώντας δυσκολότερη τη θέση των Τούρκων. Φαίνεται πως οι κρότοι από τις
τουφεκιές, πολλαπλασιαζόμενοι από τον αντίλαλο μέσα στο κλειστό φαράγγι
πανικόβαλαν τους Τούρκους που τράπηκαν σε φυγή, κατευθυνόμενοι προς τον
Κρουσώνα. Άφησαν όμως εκεί πάνω από 400 νεκρούς. Μέσα στο χωριό επιδίδονται σε λεηλασίες
καίγοντας σπίτια και εκκλησίες, γρήγορα όμως καταδιώκονται και πάλι από τους
επαναστάτες και κατευθύνονται προς τα βουνά με τελικό προορισμό τ’ Ανώγεια.
Μέσα στα σχέδιά τους είναι και η καταστροφή της Ιστορικής Μονής της Αγίας
Ειρήνης του Κρουσώνα (ανέκαθεν κρησφύγετο των επαναστατών) την οποία και
κατερήμωσαν αφού λιθοβόλησαν τους μοναχούς της.
Ο επαναστατικός στρατός των Κρητών, αποτελούμενος από
Μαλεβιζιώτες και Μυλοποταμίτες, συγκεντρώνεται στο μεταξύ στο κρουσανιώτικο
λιβάδι προκειμένου να προστατέψουν τα γυναικόπαιδα από ολόκληρη την επαρχία
Μαλεβιζίου που είχαν βρει καταφύγιο στην περιοχή κατά την τουρκική επιδρομή.
Τελικά η μάχη γενικεύεται στη θέση Κασσός που βρίσκεται στο δρόμο προς τ’
Ανώγεια. Η μάχη αναφέρεται ως πεισματώδης και πολύωρη. Σε μία γενική όμως
επίθεση των πολυπληθέστερων Τούρκων οι επαναστάτες υποχωρούν. Τριάντα
γυναικόπαιδα που εντοπίζονται από τους Τούρκους σφαγιάζονται με απίστευτη
αγριότητα. Δέκα επαναστάτες - κυρίως Κρουσανιώτες - που προσπάθησαν να τους
εμποδίσουν σφαγιάζονται κι αυτοί. Οι Τούρκοι προχωρούν τώρα ανενόχλητοι προς τ’
Ανώγεια τα οποία όμως εν τω μεταξύ είχαν εκκενωθεί. Λίγοι άμαχοι που
εντοπίζονται εκεί σφάζονται αμέσως και το χωριό καταστρέφεται ολοσχερώς. Ο
τουρκικός στρατός παρέμεινε στ’ Ανώγεια 6 ή 7 ημέρες προκειμένου να εξοντώσει
τους διαφεύγοντες Ανωγειανούς.
Εν τω μεταξύ ο επαναστατικός στρατός σχεδίαζε αντεπίθεση.
Στα μέσα Ιουλίου συγκεντρώνονται στις Γωνιές Μαλεβιζίου Σφακιανοί, Ρεθυμνιώτες,
Αμαριώτες, το επικουρικό Σώμα υπό το Νικόλαο Ζερβό και οι Μυλοποταμίτες όλοι,
όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Κριτοβουλίδης. Εκεί σχεδιάζεται επίθεση κατά των
Τούρκων μέσα στ’ Ανώγεια. Όταν έφθασαν όμως εκεί, ο τουρκικός στρατός προφανώς
ειδοποιημένος είχε ήδη υποχωρήσει. Αποφασίστηκε τότε να συγκεντρωθούν στον Κρουσώνα
και να δράσουν από κει.
Κατά μία άλλη εκδοχή μέσα στους κόλπους των επαναστατών
εκδηλώθηκε διαφωνία για τις μετέπειτα κινήσεις τους. Χωρίστηκαν λοιπόν σε τρία
σώματα. Το ένα προχώρησε προς τη Μεσαρά, το άλλο προς τις Γωνιές και το τρίτο
προς τον Κρουσώνα με σκοπό να χτυπήσει το Σερίφ Πασά που βρισκόταν με
πολυάριθμο στρατό στον Άγιο Μύρωνα. Στις δυνάμεις του είχαν προστεθεί και 500
επίλεκτοι Αλβανοί που είχαν αποσταλεί στην Κρήτη ως ειδικά εκπαιδευμένο σώμα.
Στον Κρουσώνα αποφασίζεται να κινηθούν βάσει συγκεκριμένου
σχεδιασμού που θα οδηγούσε τον εχθρό σε παγίδα μέσα στο χωριό. Αποστέλλεται
λοιπόν απόσπασμα 80 επαναστατών στον Άγιο Μύρωνα, Κρουσανιώτες και Ανωγειανοί,
ή κυρίως Ανωγειανοί, και αποσπούν αιγοπρόβατα από το κοπάδι του Σερίφ Πασά για
να τον παρασύρουν στον Κρουσώνα όπου θα τους περίμεναν οι υπόλοιποι
επαναστάτες. Πράγματι ο Σερίφ Πασάς εξαπολύει εναντίον τους 370 άνδρες απ’ το
στρατό του, από τους οποίους οι περισσότεροι ήταν επίλεκτοι Αλβανοί, μ’
επικεφαλής το Μαλεβιζιώτη συνεργάτη του Μακρυμπογιατζή. Οι επαναστάτες
καταδιωκόμενοι παρασύρουν τους Τουρκαλβανούς στον Κρουσώνα από την ανατολική
πρόσβαση που είχε επί τούτου αφεθεί αφύλακτη, ενώ τα υπόλοιπα περάσματα
φρουρούνταν επαρκώς. Οι 370 Τουρκαλβανοί εισβάλλουν στον Κρουσώνα. Ήταν 18 Ιουλίου
του 1822. Η μάχη που ξέσπασε στα σοκάκια του χωριού ήταν σφοδρότατη και
διήρκεσε μέχρι αργά το βράδυ ενώ είχε ξεκινήσει νωρίς το πρωί. Οι ενισχύσεις
που περίμεναν οι Τουρκαλβανοί δεν έφθασαν ποτέ γιατί ο Σερίφ Πασάς ακούγοντας
από τον Άγιο Μύρωνα τους πυροβολισμούς πίστευε πως ο στρατός του θριάμβευε. Σε
μία πράξη απελπισίας προφανώς, οι Τουρκαλβανοί καταφεύγουν στην εκκλησία του
Αγίου Χαραλάμπους. Πρόλαβαν μάλιστα να πάρουν μαζί τους ένα νεαρό Κρουσανιώτη
που θα χρησιμοποιούσαν ως όμηρο για την ελευθερία τους.
Η παλαιότερη δημοσιευμένη μαρτυρία που υπάρχει για την
ταυτότητα του παιδιού αναφέρεται στο γιο του γνωστού Κρουσανιώτη οπλαρχηγού
Κοκολοζάχαρη. Αλλού αναφέρεται το επίθετο Τζουνιάς ή Κριτσωτάκης. Οι
περισσότερες πηγές, αν και πολύ μεταγενέστερες από τα γεγονότα, φαίνεται να
συγκλίνουν στο επίθετο Κριτσωτάκη.
Ο πατέρας του παιδιού που ενημερώθηκε αμέσως για τη θλιβερή
εξέλιξη δίνει δραματικά τη συγκατάθεσή του για τη θυσία του γιου του. Πολλοί
επαναστάτες τότε εξ αυτών μάλιστα των Κρουσανιωτών, όπως αναφέρει ο
Κριτοβουλίδης, ανοίγοντας τρύπες στην οροφή της εκκλησίας ρίχνουν μέσα εύλεκτες
ύλες και βάζουν φωτιά. Όσοι από τους έγκλειστους γλιτώνουν από τη φωτιά και
τους καπνούς πέφτουν από τις σφαίρες των επαναστατών. Από τους 370 Τουρκαλβανούς
επιζούν μόνο 2 προσποιούμενοι τους νεκρούς. Μεταξύ αυτών και ο Μακρυμπογιατζής
ο οποίος και μεταφέρει τα νέα στο Σερίφ Πασά. Αργότερα σκοτώνεται κι αυτός
κατηγορούμενος ότι οδήγησε τους Τουρκαλβανούς σε παγίδα στον Κρουσώνα. Από τους
Έλληνες σκοτώθηκαν περίπου 25. Μεταξύ αυτών και ο νεαρός Κρουσανιώτης που
βρέθηκε νεκρός μέσα στην εκκλησία.
Μετά την εξόντωση των Τουρκαλβανών, οι επαναστάτες
επιδίδονται σε λαφυραγωγία των όπλων και των χρημάτων του εχθρού, χάνοντας έτσι
μία πρώτης τάξεως ευκαιρία να συντρίψουν και τις υπόλοιπες δυνάμεις του Σερίφ
Πασά στον Άγιο Μύρωνα.
Σε γενικές γραμμές έτσι διαδραματίστηκαν τα γεγονότα στον
Κρουσώνα, η σημασία των οποίων είναι αναμφισβήτητα μεγάλη. Πέρα από την
εξόντωση περισσότερων από 700 ανδρών του εχθρού, οι μάχες του Κρουσώνα είχαν
και πιο έμμεσες συνέπειες. Πρώτος ο Κριτοβουλίδης αναφέρει πως ο Σερίφ Πασάς
εγκατέλειψε τον Άγιο Μύρωνα μετά την πυρπόληση του Αγίου Χαραλάμπους, ενώ τον
αντέγραψαν και οι Τούρκοι της Μεσσαράς που κατευθύνθηκαν κι αυτοί προς το
Ηράκλειο φοβούμενοι επίθεση από τους νικητές του Κρουσώνα. Επιπλέον, οι
επαναστάτες εμψυχωμένοι από τις επιτυχίες του Κρουσώνα, ρίχνονται με
περισσότερη θέρμη στην επανάσταση πολλαπλασιάζοντας τις μάχες, τις ενέδρες και
τις δολιοφθορές εις βάρος των Τούρκων γύρω απ’ το Ηράκλειο με αποκορύφωμα την
καταστροφή του υδραγωγείου που προμήθευε με νερό το Ηράκλειο από τις Αρχάνες.
Εξάλλου, ο απόηχος μίας τόσο μεγάλης νίκης ανύψωσε το ηθικό όλων των Κρητών και
συμπαρέσυρε στην επανάσταση και τις ανατολικές επαρχίες της Κρήτης που δεν
είχαν ξεσηκωθεί από την αρχή. Και ήταν τότε που οργανώθηκαν επαναστατικά οι
Λασιθιώτες, οι Πεδιαδίτες, οι Μεραμπελιώτες, οι Βιαννίτες, οι Ιεραπετρίτες και
οι Στειακοί.
Αναμφισβήτητα η τιμή για τις ηρωικές αυτές μάχες στον
Κρουσώνα ανήκει σε ολόκληρη την Κρήτη. Όπως είδαμε άλλωστε, σ’ αυτή πήραν μέρος
επαναστάτες από διάφορες περιοχές. Ίσως περισσότερο περήφανοι μπορούν να
αισθάνονται οι Κρουσανιώτες και οι Ανωγειανοί εναντίον των οποίων είχε
προετοιμαστεί άλλωστε και η τουρκική επίθεση. Εξάλλου, Κρουσανιώτες και
Ανωγειανοί απεστάλησαν στον Άγιο Μύρωνα για να προκαλέσουν τον εχθρό, ενώ οι
Κρουσανιώτες ήταν αυτοί που σχεδίασαν και εκτέλεσαν το σχέδιο της εξόντωσης των
Τουρκαλβανών μέσα στο ναό. Αν συνεκτιμηθεί μάλιστα και η επιλογή της περιοχής
του Κρουσώνα για τη συγκέντρωση των επαναστατών και την παγίδευση του εχθρού,
διαφαίνεται καθαρά ο ρόλος των Κρουσανιωτών και δεν δικαιολογούνται τα
πορίσματα του Θ. Δετοράκη, στην κατά τ’ άλλα έξοχη Ιστορία του, όπου αποδίδει
το σύνολο των γεγονότων στους κατοίκους των Ανωγείων.
Ως επίμετρο, αξίζει νομίζω να προστεθεί εδώ μία παράδοση από
εκείνες που διασώζει υπέροχα ο Γ. Ξυλούρης στο βιβλίο του. Πρόκειται για μία
παράδοση που δικαιολογεί κάπως τη μάλλον αβίαστη απόφαση των Κρουσανιωτών να
εξοντώσουν τον εχθρό μέσα στην ίδια την εκκλησία τους, χωρίς ιδιαίτερους
ενδοιασμούς.
Πηγαίνουμε λοιπόν πίσω στα 1815, 6 χρόνια πριν την
Επανάσταση, όταν οι κάτοικοι του τουρκοκρατούμενου Κρουσώνα ζήτησαν και πήραν
άδεια να επισκευάσουν την εκκλησία του Ιησού Χριστού τότε, που μετονομάστηκε
αργότερα Άγιος Χαράλαμπος. Μαζί με την ανακαίνιση της εκκλησίας παρήγγειλαν και
νέες εικόνες στο Μεγάλο Κάστρο δίνοντας για συντήρηση τις παλιές. Όταν μετά από
λίγο καιρό έφθασαν οι καινούριες εικόνες, οι Κρουσανιώτες θέλησαν να τις περιφέρουν
με λιτανεία μέσα στο χωριό. Όταν πέρναγαν όμως από την τούρκικη γειτονιά του
χωριού, οι Τούρκοι εξαγριώθηκαν και επιτέθηκαν εναντίον τους. Μόνο ένας Τούρκος
προσπάθησε να κατευνάσει τα πνεύματα λέγοντάς τους να μην τους πειράξουν μα δεν
τα κατάφερε. Ένας Τούρκος μάλιστα ύψωσε απειλητικά το γιαταγάνι του πάνω από
την εικόνα του Αγίου Χαραλάμπους. Πριν προλάβει όμως να το κατεβάσει, λέει η
παράδοση πως έπεσε νεκρός. Όταν είδαν αυτό το θαύμα οι Τούρκοι σκόρπισαν
έντρομοι, ενώ οι Έλληνες δοξολογούσαν τον προστάτη Άγιο. Όταν αργότερα, στα
1817, η φοβερή πανούκλα θερίζει την Κρήτη, στον Κρουσώνα πεθαίνουν όλοι οι
Τούρκοι εκτός από αυτόν που στη λιτανεία είχε υπερασπιστεί τους χριστιανούς.
Μάλιστα και σε άλλες εμφανίσεις της αρρώστιας κανένας
Κρουσανιώτης δεν έπαθε τίποτα. Με όλα αυτά τα γεγονότα, ο Άγιος Χαράλαμπος
πέρασε στη συνείδηση του κόσμου ως τουρκομάχος και προστάτης των χριστιανών.
Για το λόγο αυτό το ένα κλίτος της εκκλησίας του Ιησού Χριστού αφιερώθηκε στον
Άγιο Χαράλαμπο ο οποίος μάλιστα απεικονίστηκε στα εικονίσματα να ποδοπατεί μία
μαυροφόρα γυναίκα, προσωποποίηση της φοβερής πανούκλας.
Και όταν μετά από λίγα χρόνια, το ‘φερε η μοίρα να πρέπει να
κάψουν την εκκλησία τους, κάποιοι Κρουσανιώτες είπαν: “Από την πάντα του Αγίου
Χαραλάμπου ν’ ανοίξομε που δε θέλει τσι Τούρκους”.
* Ο Γιώργος Α. Τζωράκης
είναι αρχαιολόγος
ΠΗΓΗ
Αναδημοσίευση από τα αρχείο της εφημερίδος ΠΑΤΡΙΣ
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου
Μην πυροβολείτε ασκόπως