Τούρκοι συμβολαιογράφοι του Ρεθύμνου.

ΟΙ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟΓΡΑΦΟΙ ΤΟΥ ΡΕΘΥΜΝΟΥ ΠΕΡΤΕΒ ΔΕΡΒΙΣΑΚΗΣ ΚΑΙ ΙΩΑΝΝΗΣ Δ. ΝΙΚΟΛΑΚΑΚΗΣ (19ος -20ος αιώνας

ΑΝΤΩΝΗΣ ΣΤΡΑΤΑΚΗΣ

ΡΕΘΥΜΝΟ 2006

ΤΑ ΕΥΡΕΤΗΡΙΑ ΤΩΝ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟΓΡΑΦΩΝ ΤΟΥ ΡΕΘΥΜΝΟΥ ΠΕΡΤΕΒ ΔΕΡΒΙΣΑΚΗ ΚΑΙ ΙΩΑΝΝΗ Δ. ΝΙΚΟΛΑΚΑΚΗ

1

Στα κείμενα που ακολουθούν γίνεται μια προσπάθεια παρουσίασης των ευρετηρίων δύο κυρίως συμβολαιογράφων του Νομού Ρεθύμνης, οι οποίοι δραστηριοποιήθηκαν επαγγελματικά στις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα και στις αρχές του 20ου. Αυτοί είναι ο Περτέβ Δερβισάκης και ο Ιωάννης Δ. Νικολακάκης. Το ευρετήριο (δηλαδή το επίσημο βιβλίο το οποίο ήταν υποχρεωμένος να τηρεί ο συμβολαιογράφος, στο οποίο καταγράφονταν με ένα συγκεκριμένο τυπικό βασικά στοιχεία για όλες τις πράξεις που αυτός συνέτασσε) του πρώτου, είναι σαφώς μεγαλύτερο και οι πληροφορίες που αντλούμε είναι περισσότερες. Επιλέχθηκε ως εκ τούτου η βαρύτητα στην ανάλυσή να δοθεί σε αυτό ακριβώς το ευρετήριο και επιπλέον να αναδειχθούν μονάχα οι διαφορές που παρουσιάζει το ευρετήριο του Ι. Νικολακάκη. Εννοείται λοιπόν ότι οι πληροφορίες -ειδικά γύρω από την χρήση της βάσης- που υπάρχουν στο πρώτο κείμενο, που αφορά στον Π. Δερβισάκη, ισχύουν και για τον Ι. Νικολακάκη, δεδομένου ότι χρησιμοποιήθηκε η ίδια ακριβώς βάση,1 με την προσθήκη ή την απαλοιφή των ελάχιστων ειδικών στοιχείων στα οποία διαφοροποιούνταν τα ευρετήρια μεταξύ τους.2 Τέλος, δίπλα στις πληροφορίες για την παρουσίαση των προαναφερθέντων ευρετηρίων, καταθέτονται και μερικές ιδέες – διαπιστώσεις, οι οποίες βέβαια αποτελούν ερεθίσματα για περαιτέρω έρευνα και όχι εξαντλητικά τεκμηριωμένες θέσεις. - Συμβολαιογράφος Ρεθύμνου: Περτέβ Δερβισάκης: Ευρετήριο Α (1913-1917), πράξεις από 20964 (26/8/1913) έως 22689 (28/7/1917)3 και Ευρετήριο Β (1917- 1920), πράξεις από 22690 (31/7/1917) έως 23915 (17/8/1920)4

Στο κείμενο που ακολουθεί επιχειρείται μια μικρή παρουσίαση των ευρετηρίων του Περτέβ Δερβισάκη, τα οποία αφορούν στις υποθέσεις του συμβολαιογράφου αυτού της πόλης του Ρεθύμνου κατά την δεύτερη δεκαετία του 20ου αιώνα και συγκεκριμένα για τα έτη ανάμεσα στο 1914 και στο 1920.

* * *

Επεξηγήσεις-Διευκρινίσεις

1 Φορέας υλοποίησης της βάσης δεδομένων είναι το Ίδρυμα Τεχνολογίας και Έρευνας – Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών, Ρέθυμνο. Βεβαίως, όλα τα εδώ παρουσιαζόμενα ευρετήρια υπόκεινται στα Γ.Α.Κ., Αρχείο Νομού Ρεθύμνου, όπου και οι αντίστοιχες συμβολαιογραφικές πράξεις.

2 Αντίγραφα πολλών συμβολαιογραφικών πράξεων μπορούν να ανιχνευθούν και σε άλλους χώρους, όπως, για παράδειγμα, στο Υποθηκοφυλακείο Ρεθύμνου ή στο Πρωτοδικείο Ρεθύμνου (κυρίως διαθήκες). Ακόμη, όμοιες πληροφορίες εντοπίζουμε και στα (μουσουλμανικά) ιεροδικαστικά κατάστιχα της περιόδου της κατάκτησης της Κρήτης από τους Οθωμανούς. Ειδικά, ωστόσο, για το Ρέθυμνο, τα αντίστοιχα κατάστιχα βρίσκονται τώρα στη Γενική Διεύθυνση Ευαγών Ιδρυμάτων, στο Αρχείο της Περιφερειακής Διεύθυνσης Κωνσταντινούπολης. Η αντιπαραβολή των συμβολαιογραφικών πράξεων με τα ιεροδικαστικά κατάστιχα μπορεί να αποβεί ιδιαιτέρως χρήσιμη. Για πληροφορίες και διαπιστώσεις σχετικά με τα ιεροδικαστικά αυτά κατάστιχα βλ. A. Nükert Adiyeke, «Υποθέσεις αντιδικιών ανάμεσα σε μη μουσουλμάνους από τα ιεροδικαστικά κατάστιχα του Ρεθύμνου κατά το 17ο αιώνα», Κρητολογικά Γράμματα, , τ. 19 (Ρέθυμνο 2004), σελ. 9-32.

3 Από το ευρετήριο αυτό απουσιάζει η συμβολαιογραφική πράξη με αύξοντα αριθμό ΡΕΘ ΠΕΡΤ Α 21436 και οι πράξεις από ΡΕΘ ΠΕΡΤ Α 21468 έως ΡΕΘ ΠΕΡΤ Α 21476. Η επόμενη λοιπόν πράξη για την οποία διαθέτουμε στοιχεία είναι η ΡΕΘ ΠΕΡΤ Α 21477. Τέλος, η πράξη ΡΕΘ ΠΕΡΤ Α 21467 είναι ημιτελής. Συνεπώς, το σύνολο των πράξεων της περιόδου, σώζεται σχεδόν ακέραιο. Η συντομογραφία ΡΕΘ ΠΕΡΤ Α ή Β, προκύπτει από τους όρους ΡΕΘ[ΥΜΝΟ], όπου δρούσε ο συμβολαιογράφος και ΠΕΡΤ[ΕΒ], το οποίο είναι το όνομά του. Με τα κεφαλαία Α και Β δηλώνεται το πρώτο και το δεύτερο ευρετήριο αντιστοίχως. Κατ’ αναλογία, η συντομογραφία ΜΥΛ ΝΙΚ προκύπτει από τους όρους ΜΥΛ[ΟΠΟΤΑΜΟΣ] και ΝΙΚ[ΟΛΑΚΑΚΗΣ], το οποίο είναι το επίθετο του συμβολαιογράφου.

4 Το ευρετήριο σώζεται ακέραιο.

2

Αρχικά αναφέρονται τα κυριότερα προβλήματα που συναντά ο ερευνητής, εν συνεχεία παρατίθενται ορισμένες απαραίτητες επεξηγήσεις, διευκρινίσεις και παρατηρήσεις σχετικά με τις αρχές που ακολουθήθηκαν για την καταγραφή στη βάση δεδομένων των περιεχομένων των ευρετηρίων, τις οποίες θα πρέπει να λάβει υπ’ όψιν και ο ερευνητής που θα αξιοποιήσει την πηγή αυτή, και τέλος καταγράφονται ορισμένες διαπιστώσεις ιστορικού περιεχομένου. Αυτές, με την σειρά τους, μπορούν να αποτελέσουν ερέθισμα για περαιτέρω αναζητήσεις. Προβλήματα Ένα πρόβλημα που αντιμετωπίζουμε είναι η απόδοση -με σύγχρονους νομικούς όρους- της ιδιότητας του κάθε συμβαλλομένου σε μια δικαιοπραξία.5 Το πρόβλημα επιδεινώνεται στις περιπτώσεις εκείνες όπου στην συμβολαιογραφική πράξη τα συμβαλλόμενα μέρη αναφέρονται ως ΄΄α΄΄ και ΄΄β΄΄ και παράλληλα δεν αναφέρονται άλλα συμπληρωματικά-περιγραφικά στοιχεία.6 Παρ’ όλα αυτά, ένας σταθερός κορμός όρων που επιδιώχθηκε να δημιουργηθεί, νομίζω ότι αποδίδει σε ικανοποιητικό βαθμό το ρόλο κάθε συμβαλλόμενου σε μια συμβολαιογραφική πράξη. Οι συντμήσεις λέξεων από τον συμβολαιογράφο και η δυσανάγνωστη γραφή αποτελεί ένα ακόμη πρόβλημα. Στις περιπτώσεις αυτές επιλέγεται η συμπλήρωση των λέξεων αυτών με τη βοήθεια αγκυλών […], στις περιπτώσεις βέβαια εκείνες που αυτό κρίνεται απόλυτα αναγκαίο για την κατανόηση της υπόθεσης και φυσικά στις περιπτώσεις εκείνες όπου όντως είναι εφικτή μια τέτοια παρέμβαση.7 Τέλος, στα σημεία εκείνα του κειμένου του συμβολαιογράφου, όπου υπήρχαν «κραυγαλέα» ορθογραφικά λάθη, κρίθηκε απαραίτητη η παρέμβαση του γράφοντος. Επίσης παρενέβην στη διόρθωση ή στην προσθήκη σημείων στίξεως, στη μετατροπή μικρών γραμμάτων σε κεφαλαία, όπου βέβαια χρειάζονταν και σε άλλες-μικρές διορθωτικές παρεμβάσεις, χωρίς, φυσικά, σε καμία περίπτωση, να αλλοιώνεται το περιεχόμενο των δικαιοπραξιών.

Στις λέξεις-κλειδιά κυρίως γίνεται προσπάθεια να αποδοθεί με σύγχρονους νομικούς όρους το είδος της πράξης, χωρίς ωστόσο να φαλκιδεύεται ο όρος που χρησιμοποιείται πρωταρχικά από τον συμβολαιογράφο, ο οποίος άλλωστε παρατίθεται αυτούσιος στην σχετική ενότητα.8

* * *

Επεξηγήσεις-Διευκρινίσεις

5 Ο όρος χρησιμοποιείται αντί του όρου «συμβολαιογραφική πράξη». Βλ. ενδεικτικά Τόνια Μαρμαρέλη – Μανόλης Δρακάκης (εκδ.), Μιχαήλ Μαράς, Νοτάριος Χάνδακα, Κατάστιχο 149, τ. Β΄ [1/4-28/6 1549], Βενετικές πηγές της Κρητικής Ιστορίας – 4, Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη, Ηράκλειο 2005.

6 Βλ. ενδεικτικά ΡΕΘ ΠΕΡΤ B 22690: Εδώ, αφενός δεν γνωρίζουμε για ποιο είδος συναλλαγής επακριβώς οφείλεται το συγκεκριμένο ποσό το οποίο αναφέρεται και αφετέρου είναι προφανές ότι μπορούν να χρησιμοποιηθούν διάφοροι όροι για τα συμβαλλόμενα μέρη, όπως Εισπράξας-Οφειλέτης / Εξοφλών-Εξοφλούμενος κ.λπ., με αποτέλεσμα να αποδίδεται ως έναν μονάχα βαθμό η ουσία του περιεχομένου της πράξης.

7 Βλ. ενδεικτικά ΡΕΘ ΠΕΡΤ B 22953, όπου αναφέρεται η φράση εν[νεστώτος] έ[τους] ή τ[ρέχοντος] έ[τους]. Φυσικά από ένα σημείο και έπειτα οι συντομογραφίες του συμβολαιογράφου γίνονται οικίες στον αναγνώστη και η χρήση διευκρινίσεων μέσα σε αγκύλες καθίσταται περιττή.

8 Η λέξη ΄΄Πωλητήριον΄΄, για παράδειγμα, πρωταρχικά «σώζεται» αυτούσια ως κεντρικός χαρακτηρισμός της συμβολαιογραφικής πράξης και στη συνέχεια, στις Λέξεις-Κλειδιά, αποδίδεται με τον όρο ΄΄Πώληση-Ακίνητο΄΄, ΄΄Πώληση-Κτήμα΄΄ κ.λπ. Το ίδιο συμβαίνει και με τους άλλους όρους. Έτσι η λέξη ΄΄Μίσθωσις΄΄ αποδίδεται με τον όρο ΄΄Μισθωτήριο΄΄ ή ΄΄Ενοικιαστήριο΄΄, η λέξη ΄΄Διανεμητήριον΄΄ με τον όρο ΄΄Διανομή-Κτήμα΄΄ ή ΄΄Κληρονομιά-Διανομή-Κτήμα΄΄ κ.λπ.

3

Στις λέξεις-κλειδιά, ωστόσο, στους νέους όρους που προκρίνονται, χρησιμοποιούνται τόσο τα συνθετικά μέρη αυτού του όρου ξεχωριστά, όσο και ο πρωταρχικός όρος, πλέον όμως στη δημοτική και όχι στην καθαρεύουσα, προτάσσοντας την πλέον σημαντική λέξη, ή γίνονται και συνδυασμοί, ώστε ο ερευνητής να έχει όσον το δυνατόν περισσότερα περιθώρια αναζήτησης, χρησιμοποιώντας συνδυασμούς λέξεων-κλειδιών.9 Επίσης, στην κατηγορία λέξεις-κλειδιά εντάσσονται όροι που παρέχουν ευρύτερες πληροφορίες και οι οποίοι έγινε προσπάθεια να αποτελούν έναν κατά το δυνατόν σταθερό κορμό, ανάλογα με τον ρυθμό επανάληψης ορισμένων θεμάτων.10 Τέλος, αναλόγως βεβαίως και με το πόσο γενικά ή ειδικά επιθυμεί να ερευνήσει έναν όρο ο ερευνητής, χρήσιμο θα ήταν να γνωρίζει ότι μπορεί να πληκτρολογεί το θέμα μόνο μιας λέξης-κλειδιού και όχι ολόκληρη τη λέξη, ώστε να έχει στην διάθεσή του περισσότερα αποτελέσματα ή και το αντίθετο.11

Παρατηρήσεις-Το συμβολαιογραφικό υλικό

Ο Δερβισάκης ασκούσε το επάγγελμα αυτό τουλάχιστον από το 1890, όπως αποκαλύπτει η δικαιοπραξία ΡΕΘ ΠΕΡΤ Α 21629 (10/01/1915). Από τη συμβολαιογραφική πράξη ΡΕΘ ΠΕΡΤ B 22772 και εξής αλλάζει ο γραφικός χαρακτήρας που χρησιμοποιούνταν ως το σημείο αυτό στο ευρετήριο. Γίνεται πιο ευανάγνωστος, κάτι που βοηθά αφάνταστα τον ερευνητή. Προς διερεύνηση είναι αν ο συμβολαιογράφος προσέλαβε κάποιον άλλον υπάλληλο ή συνεργάτη και αν ο πρωταρχικός γραφικός χαρακτήρας είναι του συμβολαιογράφου ή κάποιου υπαλλήλου. Μάλλον πρόκειται για την πρόσληψη κάποιου νέου υπαλλήλου, ο οποίος μεταβάλλει ελαφρώς και τη διατύπωση των πράξεων.

* * *

Επεξηγήσεις-Διευκρινίσεις

9 Βλ. ενδεικτικά ΡΕΘ ΠΕΡΤ B 22692, όπου χρησιμοποιούνται οι όροι: Πωλητήριο Κτήμα Πώληση-Κτήμα Ρέθυμνο Επαρχία-Ρέθυμνο Βρυσιναίοι Δήμος-Βρυσιναίοι Αμπελάκη Χωριό-Αμπελάκη Λάγκος Θέση-Λάγκος. Ο ερευνητής γενικά θα μπορούσε να θεωρήσει ότι και άλλες λέξεις-κλειδιά θα ήταν δυνατόν να χρησιμοποιηθούν. Στο προαναφερόμενο παράδειγμα ο όρος «αγοραπωλησία» θα ήταν μια λέξη-κλειδί χρήσιμη έως ένα βαθμό. Δεν θα ήταν ωστόσο δόκιμο να παραθέσουμε στη βάση δεδομένων όλες τις πιθανές λέξεις-κλειδιά, διότι σε αυτήν την περίπτωση θα ξεφεύγαμε από τον στόχο της δημιουργίας ενός σταθερού κορμού λέξεων. Για το λόγο αυτό ο ερευνητής θα πρέπει να αρκεστεί στις ήδη επιλεγμένες λέξεις, οι οποίες έγινε μεγάλη προσπάθεια να είναι πραγματικά αντιπροσωπευτικές και περιγραφικές της εκάστοτε συμβολαιογραφικής πράξης. Θα πρέπει βέβαια να γνωρίζει ότι η βάση του παρέχει τη δυνατότητα να αναζητήσει κάποια θέματα χρησιμοποιώντας δικές του λέξεις-κλειδιά (επιπλέον δηλαδή από αυτές που ήδη έχουν επιλεγεί, αρκεί φυσικά αυτές να υπάρχουν μέσα στις συμβολαιογραφικές πράξεις), κάνοντας αναζήτηση από την εντολή Επεξεργασία / Εύρεση των Windows και όχι αποκλειστικά και μόνο μέσω της κατηγορίας Λέξεις-Κλειδιά.

10 Η επιλογή να αποτελούν οι λέξεις ΄΄Κτήμα, Επαρχία, Δήμος, Χωριό΄΄ κ.λπ. έναν σταθερό κορμό στην ενότητα ΄΄Πωλητήριον΄΄, που εδώ χρησιμοποιούμε ως παράδειγμα (βλ. προηγούμενη υποσημείωση), ήταν τελικώς επιβεβλημένη από το ίδιο το υλικό.

11 Θα μπορούσε δηλαδή κανείς για παράδειγμα να πληκτρολογήσει κατ’ επιλογήν «Πωλ» ή «Πωλητ» ή «Πώλησ» (με σκοπό να εμφανιστούν όσο το δυνατόν περισσότερες πληροφορίες σχετικά με τα πωλητήρια) ή «Πωλητή» (με σκοπό να εμφανιστούν οι πληροφορίες σχετικά με τα συμβαλλόμενα μέρη -το όνομα δηλαδή του πωλητή- ή να κάνει συνδυασμούς του τύπου «Πώληση-Οικία» (αν ενδιαφέρεται αποκλειστικά για πωλήσεις οικιών) ή «Πώληση-Μαγαζί» (αν ενδιαφέρεται αποκλειστικά για πωλήσεις μαγαζιών) κ.λπ.

4

Επεξηγήσεις-Διευκρινίσεις

Από τη συμβολαιογραφική πράξη ΡΕΘ ΠΕΡΤ B 22864 (5/1/1918) και εξής ο γραφικός χαρακτήρας αλλάζει και πάλι, επανερχόμενος στη μορφή με την οποία ξεκινά το βιβλίο. Μικρότερης διάρκειας αλλαγές του τρόπου γραφής έχουμε σε μερικά ακόμη σημεία. Μέσα σε έξι χρόνια και τέσσερις μήνες (από τα τέλη Απριλίου του 1914 έως τα μέσα του Αυγούστου του 1920), ο συμβολαιογράφος συνήψε συνολικά 2531 πράξεις. Ο μέσος όρος των πράξεων που συνέτασσε καθημερινά ανέρχεται σε ποσοστό 1,093. Αυτό συνεπάγεται 33,3 πράξεις το μήνα ή 399,6 πράξεις το έτος. Υπήρχαν ημέρες που συνέτασσε μεγάλο αριθμό πράξεων, ενώ άλλες (μάλιστα περίπου δέκα από το σύνολο των ημερών του μήνα) ήταν δυνατόν να μη συντάξει καμία. Ο πίνακας που ακολουθεί δείχνει πώς κατανέμονται κατά μήνα οι πράξεις που συνήψε ο Π. Δερβισάκης στο διάστημα από την 1η Μαΐου 1914 έως την 31η Μαΐου 1915 και από την 1η Ιανουαρίου έως την 31η Δεκεμβρίου 1916 (ΡΕΘ ΠΕΡΤ Α): 1914 1915 1916 Ιαν. - 19 38 Φεβρ. - 19 77 Μάρτ. - 20 64 Απρ. - 36 52 Μάιος 37 27 34 Ιούν. 39 - 27 Ιούλ. 43 - 34 Αύγ. 38 - 34 Σεπτ. 19 - 35 Οκτ. 14 - 26 Νοέμ. 15 - 26 Δεκ. 22 - 18 Σε ορισμένες χρονικές περιόδους είτε πυκνώνουν γενικά οι συμβολαιογραφικές πράξεις, είτε πυκνώνουν κάποιες συγκεκριμένες, γεγονός που μπορεί να ερμηνευθεί, για παράδειγμα, από το πότε η οικονομική ευχέρεια των ανθρώπων ήταν μεγαλύτερη ή μικρότερη για να προχωρήσουν σε διάφορες αγοραπωλησίες (περίοδος συγκομιδής ή περίοδος σποράς και καλλιέργειας, η επίδραση της κακοκαιρίας κ.λπ.) ή μπορεί να συντρέχουν και άλλοι λόγοι, όπως η επίδραση συγκεκριμένων κυβερνητικών αποφάσεων,12 η ανασφάλεια ή η ασφάλεια που αισθάνονταν ειδικά ο τουρκικός πληθυσμός σε κάποια συγκυρία, η κατάσταση των σχέσεών του με τον ελληνικό πληθυσμό, αλλά και άλλοι παράγοντες. Όσον αφορά στην έλλειψη κανονικότητας στον αριθμό των πράξεων με το πέρασμα του χρόνου, αυτό δεν αποτελεί σοβαρό πρόβλημα, δεδομένου ότι η κατανομή των πράξεων είναι ούτως ή άλλως εφικτή. Το ζητούμενο λοιπόν είναι να εντοπίσουμε ή ακόμα και να υποθέσουμε γιατί υπάρχουν οι διαφορές αυτές στους αριθμούς. Υπάρχουν ορισμένα χαρακτηριστικά παραδείγματα μη κανονικότητας στον αριθμό των πράξεων, από τη μια εποχή στην άλλη, όπως για παράδειγμα η ΡΕΘ ΠΕΡΤ B 23686, όπου συντάσσεται ένα προσύμφωνο πώλησης, που ουσιαστικά εξασφαλίζει ότι το οριστικό «πωλητήριον

* * *

Επεξηγήσεις-Διευκρινίσεις

12 Βλ. συγκεκριμένα ΡΕΘ ΠΕΡΤ B 23686, όπου συντάσσεται ένα προσύμφωνο πώλησης, που ουσιαστικά εξασφαλίζει ότι το οριστικό «πωλητήριον συμβόλαιον συνταχθήσεται εντός ενός μηνός από της άρσεως υπό της κυβερνήσεως της απαγορευτικής διαταγής περί πωλήσεως ακινήτων εκ μέρους των Οθωμανών». Εξαιτίας του διατάγματος αυτού, πυκνώνουν συγκεκριμένα στην περίοδο αυτή (τέλη 1919-αρχές 1920) τα προσύμφωνα.

5

Υπάρχουν ορισμένα χαρακτηριστικά παραδείγματα μη κανονικότητας στον αριθμό των πράξεων, από τη μια εποχή στην άλλη, όπως για παράδειγμα η ΡΕΘ ΠΕΡΤ B 23686, όπου συντάσσεται ένα προσύμφωνο πώλησης, που ουσιαστικά εξασφαλίζει ότι το οριστικό «πωλητήριον συμβόλαιον συνταχθήσεται εντός ενός μηνός από της άρσεως υπό της κυβερνήσεως της απαγορευτικής διαταγής περί πωλήσεως ακινήτων εκ μέρους των Οθωμανών». Εξαιτίας του διατάγματος αυτού, πυκνώνουν συγκεκριμένα στην περίοδο αυτή (τέλη 1919-αρχές 1920) τα προσύμφωνα.13. Αξίζει, επίσης, να τονίσουμε, ότι αρκετές πράξεις αποτελούν «συνέχεια» κάποιας άλλης, με τις οποίες συνήθως ολοκληρώνεται το περιεχόμενο της προηγούμενης αυτής πράξης, οπότε και κλείνει η υπόθεση.14 Τέλος, σε συγκεκριμένες χρονικές περιόδους εμφανίζονται και κάποιες ιδιαίτερες κατηγορίες, όπως η εκμίσθωση εισοδήματος από την ετήσια σοδειά.15 Η ποικιλία βέβαια των πράξεων ήταν μεγάλη κι αυτό φαίνεται από τον πίνακα που ακολουθεί (οι πιο συνηθισμένες, πάντως, τονίζονται με την έντονη γραφή):

Ευρετήριο Α (1913-1917), πράξεις από 20964 (1913/08/26) έως 22689 (28/7/1917)

 Όνομα πράξεως16 Περιπτώσεις  Όνομα πράξεως Περιπτώσεις Ακύρωσις 1 Εξόφλησις Μερική [Κεφαλαίου] 28 Ακυρωτικόν 3 Εξόφλησις Μισθών 1 Ανάκλησις Εντολής 4 Εξόφλησις Ολική 3 Ανάκλησις 2 Εξόφλησις Τόκων 71 Ανταλλαγή 6 Εξοφλητικόν 18 Γραμμάτιον 110 Κατάθεσις Εγγράφου 1 Δανειακόν Ενυπόθηκον 1 Μίσθωσις 35 Δήλωσις 55 Μισθωτήριον 5 Δήλωσις Εγγραφής 2 Ομόλογον 4 Δήλωσις Εξαλείψεως 8 Ομόλογον Ενυπόθηκον 12 Δήλωσις Εξοφλήσεως 24 Πληρεξούσιον 153 Δήλωσις Συναινέσεως 1 Πράξις 8 Δήλωσις-Πράξις 1 Πράξις Εξοφλήσεως 16 Διάλυσις Εταιρείας 2 Πράξις Μερικής Εξοφλήσεως 1 Διαλυτικόν Εταιρείας 1 Προικοσύμφωνον 1 Διάλυσις Προσυμφώνου 1 Πρόσκλησις 1 Διαμαρτυρικόν 1 Προσυμφωνία 7 Διανεμητήριον 14 Προσύμφωνον 10 Δωρητήριον 1 Πωλητήριον 301 Ειδική Εντολή 15 Πωλητήριον Κινητών 3 Έκθεσις 1 Συμβιβαστικόν 3 Εκμισθωτήριον 38 Συμφωνητικόν 7

* * *

Επεξηγήσεις-Διευκρινίσεις

13 Ο πίνακας φανερώνει, για παράδειγμα, ότι την Άνοιξη του 1915 είχαμε πολύ μικρότερο αριθμό πράξεων, συγκριτικά με την Άνοιξη του 1916. Αυτό συμβαίνει όχι μόνο στη συγκεκριμένη, τυχαία δε επιλεγμένη διετία, αλλά και στις άλλες χρονιές. Για πιο ασφαλή συμπεράσματα, πάντως, θα χρειάζονταν να μελετηθούν πιο μακροπρόθεσμα οι πράξεις, κάτι που δεν μπορεί να γίνει στην περίπτωση του Δερβισάκη, για τον οποίο διαθέτουμε τις πράξεις μόλις μιας επταετίας (1914-1920).

14 Αυτό συνήθως συνέβαινε σε περιπτώσεις αποπληρωμής τόκων από δάνεια ή πωλήσεων με τόκους, οπότε συναντάμε δύο πράξεις: Η πρώτη θα αφορά στη σύναψη ακριβώς του δανείου ή στη συμφωνία πώλησης με τόκο ή γενικά θα ορίζεται η περίοδος αποπληρωμής και η δεύτερη θα αφορά στην πράξη ακριβώς αποπληρωμής, μετά από το χρονικό διάστημα που είχε συμφωνηθεί. Συνήθως δε η αποπληρωμή γινόταν εντός των χρονικών πλαισίων που είχαν συμφωνηθεί και δεν υπήρχαν περαιτέρω αντιμαχίες. Βλ. για παράδειγμα ΡΕΘ ΠΕΡΤ Β 22791. Η εξόφληση κεφαλαίου συνοδεύεται και από πράξη εξόφλησης τόκων.

15 Βλ. ενδεικτικά ΡΕΘ ΠΕΡΤ Β 23119, όπου εκμισθώνεται από τον α΄ συμβαλλόμενο στον β΄ το εισόδημα της ελαιοσυγκομιδής των κτημάτων του πρώτου και γίνονται οι ανάλογοι διακανονισμοί.

16 Οι ονομασίες αυτές θα μπορούσαν να ενοποιηθούν κατά κατηγορίες συγγενείς. Δίνονται όμως αναλυτικά για να φανεί η λογική του συμβολαιογράφου και η ποικιλία των πράξεων. Συνολικά προκύπτουν 57 διαφορετικές πράξεις.

6

Εκχώρησις 4 Συνεταιρικόν 12 Εκχωρητήριον 16 Συνυποσχετικόν 1 Ενοικιαστήριον 50 Υπεκμισθωτήριον 1 Εξάλειψις 1 Υπενοικίασις 2 Εξάλειψις Υποθήκης 2 Υποσχετικόν 1 Εξόφλησις 64  Εξόφλησις Ενοικίων1 Σύνολο:1303  

Τα πωλητήρια, τα οποία αποτελούν τη μεγαλύτερη κατηγορία, ανέρχονται σε ένα ποσοστό της τάξεως του 23,1%, τα πληρεξούσια στο 11,7%, οι εξοφλήσεις, γενικά, στο 10,1% και τα γραμμάτια στο 8,4%. Οι πράξεις που κυριαρχούν μπορούν να ομαδοποιηθούν σε τέσσερις τομείς:

1) στον τομέα των αγοραπωλησιών (κτημάτων, οικιών, μαγαζιών, εντός και εκτός της πόλης του Ρεθύμνου),

2) στον τομέα των ενοικιάσεων (οικιών, μαγαζιών, κτημάτων για καλλιέργεια και πάλι εντός της πόλης Ρεθύμνου ή στην επαρχία),

3) στον τομέα του δανεισμού και της εξόφλησης του δανείου και

4) στον τομέα των εξουσιοδοτήσεων (για την πραγματοποίηση και πάλι όμως των ανωτέρω κατηγοριών).17 Η κυριαρχία αυτού του είδους των πράξεων δείχνει μεν μια κοινωνία με μια σχετική κινητικότητα, ωστόσο η απουσία μεγάλου αριθμού διαφοροποιημένων πράξεων (για παράδειγμα σύνταξη συμβολαίου για ίδρυση συνεταιρισμών), δείχνει αφενός τα περιορισμένα όρια, αφετέρου τα συγκεκριμένα - σταθερά ενδιαφέροντα / προτεραιότητες της κοινωνίας αυτής. Ο τρόπος με τον οποίο τηρούσε τα ευρετήριά του ο Δερβισάκης μαρτυρά ίσως ότι ο συμβολαιογράφος ακολουθούσε (με ορισμένες, μικρές, αποκλίσεις) το τυπικό που ακολουθούσαν οι συμβολαιογράφοι στο ελεύθερο ελληνικό κράτος, όπως αυτό είχε οριστεί από τον «οργανισμό των δικαστηρίων και συμβολαιογράφων» του 1834 και παρά το γεγονός ότι η Κρήτη έως το 1913 δεν είχε ενσωματωθεί στην Ελλάδα. Έτσι, και στα ευρετήρια αυτά βλέπουμε να αναφέρονται κατά σειρά ο αριθμός της πράξεως, η χρονολογία, η ημερομηνία, ο τίτλος της πράξεως (η τιτλοθεσία είναι σταθερή), το όνομα και το επώνυμο των συμβαλλόμενων μερών (καταγράφονται είτε σε ονομαστική είτε σε γενική πτώση, ενώ δεν εντοπίζονται περιπτώσεις απουσίας επωνύμου), η περίληψη της πράξης (συνήθως με συγκεκριμένο τυπικό, εκτός των περιπτώσεων εκείνων, όπου υπάρχουν ιδιαιτερότητες – εξαιρέσεις), τα δικαιώματα / τέλη, ενώ απουσιάζουν οι πληροφορίες για την κατοικία και την «κατάστασιν» (δηλαδή το επάγγελμα)18 των συμβαλλόμενων μερών και οι υπογραφές,19 στοιχεία που υπάρχουν όμως στα ευρετήρια του Ι. Δ. Νικολακάκη.20

* * *

Επεξηγήσεις-Διευκρινίσεις

17 Βεβαίως, ο μεγάλος αριθμός πληρεξουσίων οφειλόταν σε διάφορα αίτια, όπως ήταν, για παράδειγμα, η δυσκολία και το κόστος μετακίνησης από τα χωριά στην πόλη ή ήταν συνάρτηση του μορφωτικού, κοινωνικού και οικονομικού επιπέδου του αγροτικού, κυρίως, πληθυσμού, τα οποία και καθόριζαν τη δυνατότητα και το βαθμό υπεράσπισης ή διεκδίκησης κάποιου αιτήματος. Τα πληρεξούσια, γενικά, είχαν μάλιστα είτε ειδικό χαρακτήρα, οπότε ο πληρεξούσιος αναλάμβανε να προασπίσει τα δικαιώματα του εξουσιοδοτούντος, για συγκεκριμένα ζητήματα και εναντίον συγκεκριμένων προσώπων, είτε γενικό χαρακτήρα, οπότε ο πληρεξούσιος αναλάμβανε να υπερασπισθεί τα δικαιώματα του εξουσιοδοτούντος ενώπιον κάθε αρχής και για κάθε του υπόθεση. Σε άλλες περιπτώσεις τα πληρεξούσια αφορούσαν σε διεκδικήσεις ανάμεσα σε συγγενείς, για κληρονομικά δικαιώματα ή για δικαιώματα από προικοσύμφωνα (γι’ αυτά βλ. κυρίως τις κατηγορίες «Πωλητοδωρητήριον», «Δωρητήριον», «Διανεμητήριον», «Δωρεά Αιτία Θανάτου», «Δωρητήριον» και «Προικοσύμφωνον»).

18 Μελλοντικά η έρευνα θα πρέπει να στραφεί στον εντοπισμό και από άλλη πηγή, των επαγγελμάτων αυτών.

19 Για το θέμα αυτό βλ. Χ. Λούκος, «Οι συμβολαιογράφοι της Ερμούπολης-Σύρου (19ος αιώνας)», Μνήμων, τ. 12 (Αθήνα 1989), σελ. 259.

Βλ. επίσης τις σχετικές φωτογραφίες των ευρετηρίων στο εδώ Παράρτημα. Ας αναφερθεί ότι παρόμοιο τυπικό τηρούσαν και οι νοτάριοι /συμβολαιογράφοι αρκετα όπως αποδεικνύει η προσέγγιση του σχετικού αρχειακού υλικού. Βλ. ενδεικτικά Τόνια Μαρμαρέλη – Μανόλης Δρακάκης (εκδ.), Μιχαήλ Μαράς, Νοτάριος Χάνδακα, Κατάστιχο 149, τ. Β΄ [1/4-28/6 1549], ό.π.(Εισαγωγή και πηγές).

20 Βλ. σχετική ενότητα.

7

Οι επιμέρους ιδιαιτερότητες των ευρετηρίων του Δερβισάκη είναι οι ακόλουθες: Συχνά, στο περιθώριο μιας εγγραφής, αναφέρεται κάποιος αριθμός, ο οποίος αποτελεί παραπομπή σε αύξοντα αριθμό προγενέστερης ή μεταγενέστερης-σχετικής συμβολαιογραφικής πράξης. Με τον τρόπο αυτό ο συμβολαιογράφος εξασφάλιζε τη διασταύρωση των πράξεων και τη γρήγορη πρόσβαση σε όποιες κατά καιρό του χρειάζονταν, φτιάχνοντας ένα εύχρηστο αρχείο, μια «βάση δεδομένων».21 Επίσης συχνά απαντάται μια σημείωση που έχει σχεδόν πάντα την ακόλουθη μορφή: ''Δικαιώματα: Εκ μεταφοράς 179.10. Εν Όλω δραχμάς 179.60'': Πρόκειται για τους υπολογισμούς του συμβολαιογράφου όσον αφορά στα δικαιώματά του (αμοιβή), φράση η οποία επαναλαμβάνεται στερεότυπα κάθε φορά που αλλάζει φύλλο, με αλλαγμένα τα ποσά φυσικά.22 Ακόμη, κάποτε, δίπλα από τον εκάστοτε αύξοντα αριθμό της συμβολαιογραφικής πράξης υπάρχει η ένδειξη ''Χ'', η οποία πιθανώς λειτουργεί ως υπόμνηση ή χαρακτηρίζει την συμβολαιογραφική πράξη ως άκυρη ή έχει ως στόχο να επισείσει την προσοχή σε λάθη που έχουν γίνει στο περιεχόμενο της πράξης ή τέλος -το πιθανότερο ίσως- ότι με την πράξη αυτή κλείνει οριστικά μια πράξη που στο παρελθόν είχε μείνει ανοικτή (για παράδειγμα η ολική εξόφληση κάποιου δανείου που είχε συναφθεί στο παρελθόν).23 Άλλοτε κάποιες πράξεις διαγράφονται εντελώς με μια γραμμή24 και τέλος, συνήθως στις πράξεις που αφορούν σε εξόφληση κεφαλαίου, όταν δεν υπάρχει η ένδειξη ''Χ'', μπορεί να υπάρχει η ένδειξη ''//'', η οποία πιθανότατα έχει μια παρόμοια λειτουργία υπόμνησης.25

* * *

Επεξηγήσεις-Διευκρινίσεις

21 Βλ. ενδεικτικά ΡΕΘ ΠΕΡΤ B 22690.

22 Βλ. ενδεικτικά ΡΕΘ ΠΕΡΤ B 22690.

23 Βλ. ενδεικτικά ΡΕΘ ΠΕΡΤ B 22711. Είναι άραγε τυχαίο το γεγονός ότι το ίδιο σύμβολο χρησιμοποιούνταν και από το Μιχαήλ Μάρα, νοτάριο του Χάνδακα της ενετικής περιόδου; Οι εκδότες Τόνια Μαρμαρέλη – Μανόλης Δρακάκης μάλιστα της μελέτης Μιχαήλ Μαράς, Νοτάριος Χάνδακα, ό.π., όπου γίνεται παρουσίαση του νοταρίου αυτού, αναφέρουν στο εισαγωγικό τους κείμενο ότι το σύμβολο αυτό χρησιμοποιούνταν στο περιθώριο των εξής κατηγοριών δικαιοπραξιών: δανειστικά, χρεωστικά, ομόλογα και μάλιστα παραπλήσια καταγράφεται με διαφορά λίγων μηνών η αντίστοιχη πράξη εξόφλησης του χρέους, συνεπώς είχε παρόμοια λειτουργία με αυτήν στα ευρετήρια του Δερβισάκη.

24 Βλ. ενδεικτικά ΡΕΘ ΠΕΡΤ B 23286.

25 Βλ. ενδεικτικά ΡΕΘ ΠΕΡΤ B 23273.

8

Διαπιστώσεις Ιστορικού Περιεχομένου

Στην εξεταζόμενη πηγή, ιδιαίτερο ενδιαφέρον σχετικά με την έρευνα που ήδη διεξάγεται σχετικά με το ζήτημα της ταυτότητας των μουσουλμάνων κατοίκων της Κρήτης κατά τον ύστερο 19ο και τις αρχές του 20ου αιώνα,26 παρουσιάζει η σύνθεση των οικογενειακών ονομάτων των επονομαζόμενων και «Τουρκοκρητικών»,27 όπως παλαιότερων περιόδων,

Βλ. ενδ. ΡΕΘ ΠΕΡΤ Α 21378, όπου αναφέρεται ο Σκουράκης Αλής. Βλ. γι’ αυτό και Α. Nükert Adiyeke και Nuri Adiyeke, «Οι αποστασίες από το ισλάμ στην Κρήτη στη διάρκεια της Ελληνικής Επανάστασης», (μετάφρ. Ηλίας Κολοβός), τ. 19 (2004), σελ. 33-41. Πολλοί άνδρες διαθέτουν δύο επίθετα. Βλ. ενδεικτικά ΡΕΘ ΠΕΡΤ Α 21636, όπου αναφέρεται ο Ηρακλής Κυριακάκης ή Βροντάκης. Συχνά, ένα από τα δύο επίθετα πρόκειται για παρατσούκλι, το οποίο, μάλιστα, πολλές φορές, υποκαθιστά τελικά το πρωταρχικό. Τα παρατσούκλια χρησιμοποιούνταν με διάθεση περιπαικτική, χρησίμευαν ωστόσο για διάκριση, στα όρια της κοινότητας, σε περιπτώσεις συνωνυμίας. Πολλά βέβαια από τα λεγόμενα και «πατρωνυμικά» επώνυμα που συναντάμε εδώ, δεν αποτελούν αποκλειστικότητα της Κρήτης, αλλά παρατηρούνται σε ολόκληρο τον ελλαδικό χώρο, χωρίς φυσικά την κατάληξη «-άκης». Πολλά από αυτά μάλιστα έχουν και αμιγή ελληνική προέλευση, κάτι που οφείλεται στην περίπτωση των εξισλαμισμών ή και στην επίδραση της ελληνικής γλώσσας στην τουρκική οικογενειακή ονοματοθεσία. Ελάχιστες είναι πάντως οι περιπτώσεις εκείνες κατά τις οποίες απορρίπτεται από ένα μουσουλμάνο ένα παγιωμένο οικογενειακό όνομα και επιλέγεται κάποιο νέο επίθετο (βλ. για παράδειγμα ΡΕΘ ΠΕΡΤ Β 22879, όπου αναφέρεται ο Αϊγιωργιανάκης Μουσταφάς του Χουσεΐν, προφανώς εκχριστιανισμένος), εξαιτίας, όπως εύλογα ίσως θα μπορούσε να υποθέσει κανείς, της ανασφάλειας, λόγω των νέων πολιτικών συνθηκών στο νησί, μετά από το 1898 και ιδίως μετά το 1913, οπότε αφορούν χρονικά και τα ευρετήρια του Δερβισάκη. Αυτό συμβαίνει διότι η ανάγκη διατήρησης μιας οικογενειακής ταυτότητας και συνακόλουθα προσωπικής, εκ μέρους των μουσουλμάνων, είτε φαίνεται να υπερισχύει του φόβου για τις νέες εξελίξεις, είτε επιδιώκεται ακριβώς για να μπορέσουν να ανταπεξέλθουν στις νέες συνθήκες, όπως ισχυρίζεται η Λένα Τζεδάκη – Αποστολάκη στο άρθρο «Οικογενειακά ονόματα Τουρκοκρητικών», Πεπραγμένα Θ’ Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου, τ. Γ1, Εταιρεία Κρητικών Ιστορικών Μελετών, Ηράκλειο 2005, σελ. 45-47 ή διότι η άρνηση της θρησκείας τους θεωρούνταν κατεξοχήν προσβλητική επιλογή, αποτελούσε έγκλημα από θρησκευτική, οικονομική και κοινωνική άποψη και αποφεύγονταν με οποιοδήποτε κόστος, όπως τονίζουν ο Μανόλης Γ. Πεπονάκης στο Εξισλαμισμοί και επανεχριστιανισμοί στην Κρήτη (1645-1899), Ρέθυμνο 1997, σελ. 119 και οι Α. Nükert Adiyeke και Nuri Adiyeke, «Οι αποστασίες από το ισλάμ στην Κρήτη στη διάρκεια της Ελληνικής Επανάστασης, ό.π., σελ. 40. Γι’ αυτό το λόγο, δεν είναι τυχαίο, ότι και πριν από την υποχρεωτική ανταλλαγή πληθυσμών με τη συνθήκη της Λοζάνης το 1923, ένας πολύ μεγάλος αριθμός μουσουλμάνων είχε εγκαταλείψει το νησί, φοβούμενος βεβαίως συμπεριφορές αντεκδίκησης εκ μέρους του χριστιανικού πληθυσμού.

Από τη σχετική βιβλιογραφία για τα θέματα αυτά, βλ. ακόμη Γ. Κουρμούλης, «Περί του σχηματισμού των επωνύμων των Ρεθυμνίων», Πεπραγμένα Γ’ Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου, τ. Γ΄, Αθήνα 1975, σ. 153-186. Για το θέμα του δόκιμου ή μη της χρήσης του όρου «Τουρκοκρητικός» υπάρχει διχασμός ανάμεσα στους ερευνητές. Σε κάθε περίπτωση, ωστόσο, ο όρος φαίνεται να έχει επικρατήσει στη σχετική με τους μουσουλμάνους της Κρήτης βιβλιογραφία, όπου «Τουρκοκρητικοί» ή «Τουρκοκρήτες» ονομάζονται οι «ελληνικής καταγωγής» κάτοικοι της Κρήτης, οι οποίοι εξισλαμίστηκαν από πολύ νωρίς, αμέσως σχεδόν μετά την κατάληψη του νησιού από τους Οθωμανούς, για διάφορους λόγους (οικονομικούς, βιαιοπραγιών κ.ά.). Βλ. ενδεικτικά μια από τις πλέον πρόσφατες μελέτες, όπου χρησιμοποιείται με την έννοια αυτή ο σχετικός όρος: Εμμ. Γ. Δρακάκης, «Τουρκοκρήτες και Χριστιανοί: Οι σχέσεις των δύο κοινοτήτων μέσα από δικαιοπρακτικά έγγραφα (1898-1900)», Εταιρεία Κρητικών Ιστορικών Μελετών (εκδ.), Η τελευταία φάση του Κρητικού Ζητήματος, Ηράκλειο 2001, σελ. 147-158.

* * *

Επεξηγήσεις-Διευκρινίσεις

26 Βλ. ενδεικτικά Λένα Τζεδάκη - Αποστολάκη, «Τουρκοκρητικοί: αναζήτηση μιας ταυτότητας», Τα Ιστορικά 18 (2001), 147-166.

27 Βλ. ενδεικτικά ΡΕΘ ΠΕΡΤ B 22695, όπου αναφέρεται ως συμβαλλόμενο μέρος ο Χουσνής Βεησαγαδάκης (προφανώς από τα συνθετικά μέρη «Μπέης» και «Αγάς» με την προσθήκη της συνήθους για τα κρητικά επώνυμα, ήδη από τις αρχές του 19ου αιώνα, κατάληξη «–άκης», στη ρίζα ακριβώς του ονόματος του γενάρχη), ΡΕΘ ΠΕΡΤ Β 22962, όπου ο Χαλήλ Χατζηαχμετάκης είναι φανερό ότι έχει επινοήσει το επίθετο του από το όνομα του πατέρα του Χατζή Αχμέτ (Haci στα μουσουλμανικά σημαίνει «προσκυνητής της Μέκκας»). Επίσης ΡΕΘ ΠΕΡΤ B 22697, όπου αναφέρεται το όνομα Ναολή Μουλαδοπούλα (προφανώς από τον οθωμανικό τίτλο «Μουλάς») ή ΡΕΘ ΠΕΡΤ B 22699, όπου αναφέρεται ο Χαμπιμπάκης (από το τουρκικό «Χαμπίμπ») Αχμέτ. Πολλές φορές τα μουσουλμανικά ονόματα ενώνονταν με τα ελληνικά, δείγμα συμβίωσης δύο διαφορετικών πολιτισμών, επίσης και η υιοθέτηση του ονόματος των ανδρών από τις συζύγους και τις κόρες τους, ελαφρά παραλλαγμένο προς το θηλυκότερο.

9

Συχνά μεγάλη έμφαση δίνεται στον τύπο της «επικρατέστερης» συγγένειας της γυναίκας με κάποιον άνδρα, αν δηλαδή η γυναίκα εξαρτάται περισσότερο από τον πατέρα της (όταν είναι ανύπανδρη)28 ή από τον σύζυγό της (όταν έχει παντρευτεί), οπότε δηλώνεται το όνομα και το επίθετο του άνδρα και η σχέση του με την γυναίκα.29 Συνήθως, όμως, αυτό που συμβαίνει, όσον αφορά στις παντρεμένες γυναίκες, είναι ότι αναφέρεται σχεδόν πάντα το επώνυμο του συζύγου, μαζί όμως με το γένος (πατρογενές επώνυμο), μετά από το μικρό όνομα και όπως αναφέραμε, την ιδιότητα της γυναίκας (αν δηλαδή είναι σύζυγος ή χήρα).30 Η προσθήκη της κατάληξης «–οπούλα» στο όνομα του πατέρα, για τις ανύπαντρες γυναίκες, είναι αυτή την εποχή καθολική,31 ενώ στα επώνυμα των ανήλικων αρσενικών και θηλυκών παιδιών της οικογένειας, χρησιμοποιείται η κατάληξη «– άκι», για να φανεί ακριβώς ότι δεν πρόκειται για ενήλικα,-η.32 Οι μητρωνυμίες σπανίζουν.

Τέλος, όταν σε μια συμβολαιογραφική πράξη συμμετέχει ολόκληρη η οικογένεια, η σειρά με την οποία αναφέρονται τα μέλη της είναι σταθερά η ίδια: πρώτα αναφέρεται ο άνδρας, έπειτα η γυναίκα του, κάτι που όπως είδαμε δηλώνεται περιγραφικά, και τέλος τα παιδιά, πρώτα τα αρσενικά και έπειτα τα θηλυκά.. Στα συμβαλλόμενα μέρη, σε μια συμβολαιογραφική πράξη, το ποσοστό όσων είχαν οθωμανική καταγωγή (Τουρκοκρητικοί) είναι συντριπτικά μεγαλύτερο από τους Χριστιανούς, γεγονός που οφείλεται μάλλον στην οθωμανική καταγωγή του συμβολαιογράφου Περτέβ Δερβισάκη, ο οποίος και προτιμούνταν από τους ομόθρησκούς του.33 Οι δε πράξεις αφορούν σε διαφορές τόσο ανάμεσα στους ίδιους τους Τουρκοκρητικούς όσο και ανάμεσα στους τελευταίους και στον χριστιανικό πληθυσμό. Σημαντικό ρόλο φαίνεται να διαδραματίζει εδώ η συγκυρία, 1914-1920, καθώς η ενσωμάτωση της Κρήτης στο ελληνικό κράτος και η όξυνση των εθνικών διαφορών μετά την ελληνική αποβίβαση στη Σμύρνη, το 1919, προκάλεσαν πολλές διεργασίες, με σημαντικότερη στη συγκεκριμένη περίπτωση την πώληση κτημάτων και την τακτοποίηση διαφόρων εκκρεμοτήτων των Τουρκοκρητικών, οι οποίοι αναγκάστηκαν στις δύο πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα να εγκαταλείψουν το νησί. Στο ζήτημα των αγοραπωλησιών, για παράδειγμα, αρκετές είναι οι πράξεις εκείνες, στις οποίες Τουρκοκρητικοί (οι οποίοι προφανώς επιθυμούσαν να εγκαταλείψουν το νησί) πωλούν σε Τουρκοκρητικούς (οι οποίοι στην παρούσα φάση φαίνεται ότι δεν είχαν τη διάθεση να φύγουν), αρκετές είναι όμως κι εκείνες, στις οποίες Τουρκοκρητικοί πωλούν σε χριστιανούς αγοραστές, φοβούμενοι ότι, αν δεν το κάνουν, ίσως χάσουν όλη τους την περιουσία και προτιμούν να αποκομίσουν έστω κάτι.34 Μπορούν πάνω στα ζητήματα αυτά να γίνουν διάφορες υποθέσεις, οι οποίες όμως πρέπει να διασταυρωθούν και κυρίως να προκύψουν και από άλλου τύπου πηγές, όπως εφημερίδες, ημερολόγια, καταγεγραμμένες προφορικές μαρτυρίες. Θα μπορούσε για παράδειγμα κάποια από αυτές τις πηγές να μαρτυρήσει την περίπτωση μιας οικογένειας Τουρκοκρητικών η οποία, φοβισμένη ίσως από τις νέες εξελίξεις, πωλεί βεβιασμένα την περιουσία της και εγκαταλείπει άμεσα το νησί; Φαίνεται, όπως άλλωστε έχουν αναδείξει διάφορες μελέτες,35 ότι κάτι τέτοιο είναι δυνατόν να συμβαίνει, καθώς η αλλαγή στο ιδιοκτησιακό καθεστώς, η οποία είχε ξεκινήσει από το πρώτο μισό του 19ου αιώνα, περνά πλέον, ήδη από τα πρώτα χρόνια της Κρητικής Πολιτείας, στο τελικό της στάδιο, με την πώληση μεγάλων γεωργικών εκτάσεων από Τουρκοκρητικούς σε χριστιανούς. Σε πρώτη φάση, βέβαια, η μεταβίβαση γης υπέρ των χριστιανών, δε συνοδεύονταν από τη φυγή των Τουρκοκρητικών από το νησί αλλά από μια εσωτερική μετακίνηση, από τα χωριά στα κεφαλοχώρια των επαρχιών ή στα μεγάλα αστικά κέντρα του νησιού.

* * *

Επεξηγήσεις-Διευκρινίσεις

28 Βλ. ενδεικτικά ΡΕΘ ΠΕΡΤ Β 22815, όπου ορίζεται ως συμβαλλόμενο μέρος σε μια πράξη εξόφλησης τόκων και κεφαλαίου η «Ανδρονίκη, θυγάτηρ Ιωάν.[νη] Πεθερουδάκη».

29 Βλ. ενδεικτικά ΡΕΘ ΠΕΡΤ Β 22817, όπου αναφέρεται η «Δέσποινα, σύζυγος Γεωρ.[γίου] Σκουντριδάκη.

30 Βλ. ενδεικτικά ΡΕΘ ΠΕΡΤ Α 21404, όπου αναφέρεται η «Ζιζίνα, σύζυγος Γεωργίου Μακρυδάκη, το γένος Ευστρ.[άτιου] Ανωμεργιανάκη».

31 Βλ. ενδεικτικά ΡΕΘ ΠΕΡΤ Β 22960, όπου αναφέρεται, ως εξοφλούσα τόκους, η κόρη του Γισούφ Κατσομπάκη, η Κατσομποπούλα Ναζιφές.

32 Βλ. ενδεικτικά ΡΕΘ ΠΕΡΤ Β 22960, όπου αναφέρονται, ως εξοφλούντα τόκους, τα (ανήλικα) παιδιά του Γισούφ Κατσομπάκη, Μουσταφάς και Χουσνής Κατσομπάκια.

33 Το αντίθετο ακριβώς παρατηρείται στον Νικολακάκη. Εκεί υπερτερεί σημαντικά το χριστιανικό στοιχείο, το οποίο και προτιμά τον ομόθρησκό του ίσως συμβολαιογράφο (Ι. Νικολακάκη).

34 Τέτοια περίπτωση είναι ενδεικτικά η πράξη ΡΕΘ ΠΕΡΤ Α 21379 (29/04/1914), όπου ο Αχμέτ Μπεντεβάκης πουλά το κτήμα του στο Χρήστο Σφακιανάκη ή η πράξη ΡΕΘ ΠΕΡΤ Α 21398 (20/05/1914), όπου τα αδέλφια Ριζάς και Ζεκής Μουραμπουτάκης πωλούν το κτήμα τους στο Μιχαήλ Σαρτσετάκη και μάλιστα σε καλή τιμή (180 δραχμές) ή η πράξη ΡΕΘ ΠΕΡΤ Α 21403 (24/05/1914), όπου η οικογένεια του Δερβίς Κλειντανάκη πωλεί το μαγαζί της στο Δημήτριο Καλαϊτζιδάκη.

35 Γ. Πεπονάκης, Εξισλαμισμοί και επανεχριστιανισμοί στην Κρήτη (1645-1899), ό.π., Εμμ. Γ. Δρακάκης, «Τουρκοκρήτες και Χριστιανοί: Οι σχέσεις των δύο κοινοτήτων μέσα από δικαιοπρακτικά έγγραφα (1898-1900)», ό.π., σελ. 147-158.

10

Στα ευρετήρια του Δερβισάκη δεν καταγράφονται, δυστυχώς, πληροφορίες για τον τόπο κατοικίας των συμβαλλομένων, ώστε να καταδειχθεί με τεκμήρια η κίνηση αυτή των Τουρκοκρητικών, την οποία μόλις περιγράψαμε. Στα ευρετήρια, ωστόσο, του Νικολακάκη, που αφορούν στην όγδοη και στην ένατη δεκαετία του 19ου αιώνα, οι σχετικές πληροφορίες είναι διαθέσιμες και μάλιστα μαρτυρούν ένα ενδιαφέρον στοιχείο: αν μελετήσουμε τον τρόπο με τον οποίο υπογράφουν οι συμβαλλόμενοι Τουρκοκρητικοί, θα διαπιστώσουμε ότι πολλοί δηλώνουν μεν κάτοικοι της πόλης του Ρεθύμνου ή μεγάλων χωριών, συνήθως μάλιστα κοντινών προς την πόλη, ωστόσο, δεν παραλείπουν να αναφέρουν ότι κατάγονται από την επαρχία, δηλαδή από χωριά της ενδοχώρας, θεωρώντας ίσως την παραμονή στη νέα κατοικία τους προσωρινή.36 Στα ευρετήρια του Δερβισάκη οι περισσότεροι πωλητές γης και ακινήτων ήταν μικροί ή μεσαίοι ιδιοκτήτες, δεδομένου ότι οι τιμές πώλησης των εκποιούμενων περιουσιών συνήθως κυμαίνονταν από 100 έως 1000 δραχμές, χωρίς φυσικά να είναι ανύπαρκτα και πολύ μεγαλύτερα ποσά, και από το γεγονός ότι ο αριθμός των συμβαλλομένων συνολικά στα ευρετήρια είναι τεράστιος, στοιχείο που παραπέμπει στη μικρή ή μεσαία ιδιοκτησία. Στα ευρετήρια, μάλιστα, του Νικολακάκη, όπου αναφέρεται και το επάγγελμα των συμβαλλομένων, η υπόθεση ότι η εκποίηση γης και ακινήτων γινόταν από μικρούς ή μεσαίους ιδιοκτήτες γίνεται ακόμη πιο αληθοφανής, δεδομένου ότι οι περισσότεροι πωλητές σημειώνονται ως αγρότες, οι οποίοι συνήθως πωλούν είτε σε άλλους αγρότες, από το χωριό τους ή από άλλο χωριό, είτε σε εμπόρους, γεωργοκτηματίες, ιατρούς, συμβολαιογράφους και δικηγόρους και γενικά σε επαγγελματίες, οι οποίοι είναι κάτοικοι των πόλεων. Πολλές φορές, τόσο στα ευρετήρια του Δερβισάκη, όσο και στου Νικολακάκη, οι γεωργοί-αγοραστές, επειδή αδυνατούν να πληρώσουν άμεσα ολόκληρο το ποσό, καταβάλλουν αρχικά κάποιο ποσό και δεσμεύονται να αποπληρώσουν την οφειλή με ορίζοντα, συνήθως, ενός έτους, συνάπτοντας δανειστικά-χρεωστικά συμβόλαια με τον πωλητή. Άλλες φορές δανείζονται από τρίτους, συνήθως κατοίκους των πόλεων ή επιφανείς, οικονομικά, κατοίκους της υπαίθρου, όπως εμποροκτηματίες, γεωργοκτηματίες, συμβολαιογράφους, ιατρούς, δικηγόρους, υποθηκεύοντας το ακίνητο που αγόρασαν.37 Ένα άλλο θέμα, από την άποψη της εκμετάλλευσης της συγκυρίας, είναι ότι υπάρχουν ορισμένοι συμβαλλόμενοι οι οποίοι συμμετείχαν σε μεγάλο αριθμό συμβολαιογραφικών πράξεων, αποτελώντας έτσι τους πιο σημαντικούς πελάτες του συμβολαιογράφου και οι οποίοι ανέπτυσσαν γενικά μεγάλη δραστηριότητα, ειδικά όσον αφορά στον τομέα των αγοραπωλησιών και του δανεισμού. Οι συμβαλλόμενοι αυτοί είναι είτε Οθωμανοί είτε Χριστιανοί. Μπορούμε να αναφέρουμε ενδεικτικά τον Καζαζαληδάκη Αλή (ΡΕΘ ΠΕΡΤ Β 22793) ή τον Βολιωνιτάκη Μουσταφά (ΡΕΘ ΠΕΡΤ Β 22739), ή τον Χουσνή Βακογλάκη, ο οποίος τυγχάνει να είναι και ο δήμαρχος της πόλης, ενώ συχνότατη είναι και η παρουσία κάποιων υπηρεσιών ή «οργανισμών», όπως το Κοινωφελές Ταμείο (ΡΕΘ ΠΕΡΤ Β 22693) και η Διεύθυνση Μουσουλμανικών Θρησκευτικών Ιδρυμάτων Ρεθύμνης (ΡΕΘ ΠΕΡΤ Β 22692).38

* * *

Επεξηγήσεις-Διευκρινίσεις

36 Βλ. ενδεικτικά ΜΥΛ ΝΙΚ Α 347 (22/3/1883), όπου αναφέρεται ο «Μεχμέτ Κατσουλεδάκης, κτηματίας, κάτοικος της πόλεως Ρεθύμνης, εκ του χωρίου Κλεισίδι Αμαρίου». Πολλές φορές, μάλιστα, ο νέος τόπος κατοικίας συνοδεύεται με τη φράση ήδη διαμένοντα που σημαίνει «τώρα» ή πιο ελεύθερα, ίσως, «προσωρινά» κάτοικος π. χ. Καστελλίου Μυλοποτάμου (όπως συμβαίνει στο ΜΥΛ ΝΙΚ Β1 4671 - 20/7/1895, με το Μουλά Μουσταφά Νταμπασάκη).

37 Μάλιστα ο Εμμ. Γ. Δρακάκης, στο άρθρο του «Τουρκοκρήτες και Χριστιανοί: Οι σχέσεις των δύο κοινοτήτων μέσα από δικαιοπρακτικά έγγραφα (1898-1900)», ό.π., σελ. 151, ισχυρίζεται ότι «Οι εκπρόσωποι αυτοί της ανερχόμενης αστικής τάξης του νησιού ήταν οι επισπεύδοντες και οι πλειοδότες της ακίνητης περιουσίας μουσουλμάνων που έβγαινε σε πλειστηριασμό για χρέη τους σε χριστιανούς, αλλά και σε ομόθρησκους πιστωτές τους».

38 Η Δ.Μ.Θ.Ι.Ρ. αναφέρεται ως «Τέως Εφκάφιον (Πληθυντικός αριθμός της οθωμανικής λέξης ΄΄Βακούφ΄΄. Vakif: κινητά ή ακίνητα περιουσιακά στοιχεία που αφιερώνονται για τη συντήρηση και λειτουργία κοινωφελών ή θρησκευτικών ιδρυμάτων) Νομού Ρεθύμνης», σε συμβολαιογραφική πράξη του Ι. Νικολακάκη: ΜΥΛ ΝΙΚ Β2 225 (07/02/1906). Για τον όρο «Vakif» βλ. Α. Nükert Adiyeke, «Υποθέσεις αντιδικιών ανάμεσα σε μη μουσουλμάνους από τα ιεροδικαστικά κατάστιχα του Ρεθύμνου κατά το 17ο αιώνα», Κρητολογικά Γράμματα, τ. 19 (Ρέθυμνο 2004), σελ. 26. Σχετικό με αυτά είναι και το συχνά, ειδικά στα ευρετήρια του Ι. Δ. Νικολακάκη, αναφερόμενο ζήτημα, που αφορά στην έκδοση «Φεραγατίου». Βλ. ενδεικτικά ΜΥΛ ΝΙΚ Β1 4868 (11/01/1897). Σύμφωνα με τον ορισμό του Ιωάννη Χλωρού, Λεξικόν Τούρκο-Ελληνικόν, Εκ του Πατριαρχικού Τυπογραφείου, Κωνσταντινούπολη 1900, τ. Β’, σελ. 1193, «Φεργάτιον» (Feragat) σημαίνει: «Παραίτηση δικαιώματος από τη δημόσια γη» ή «Εκχώρηση δικαιώματος πάνω στη δημόσια γη» ή τέλος «Εκποίηση η πώληση δημόσιων γαιών ή βακουφιών». Η κινητικότητα που παρατηρείται στα ευρετήρια, ως προς τα Φεραγάτια είναι μεγάλη. Για περισσότερες αναζητήσεις γύρω από τα θέματα αυτά βλ. ενδεικτικά: Δ. Νικολαΐδης (εκδ.), Οθωμανικοί Κώδικες, ήτοι συλλογή απάντων των νόμων της οθωμ. Αυτοκρατορίας, διαταγμάτων, κανονισμών, οδηγιών και εγκυκλίων, μετάφρ. Θ. Φωτιάδου, Εν Κωνσταντινουπόλει, 1889-1891, τ. Β’, σελ. 1117-1554, Δημήτρης Θ. Σιάτρας, Οι αγοραπωλησίες ακινήτων στην τουρκοκρατούμενη Ελλάδα, Εκδ. Γνώση, Αθήνα 1992, 274.

11

Ο αριθμός των συμβαλλομένων σε μια δικαιοπραξία ποικίλλει. Είναι δυνατόν να συμμετέχει μόνο ένα άτομο,39 ενώ ο αριθμός μπορεί να εκτοξευθεί ακόμη και στους 42 συμβαλλόμενους σε μια μόνο πράξη.40 Συνήθως, ωστόσο, τα συμβαλλόμενα μέρη είναι 2.41 Ακολουθούν οι πράξεις με 3 συμβαλλόμενους, ενώ όσο αναζητάμε περισσότερους συμβαλλόμενους, τόσο το ποσοστό μειώνεται.42 Η συμμετοχή του γυναικείου πληθυσμού σε όλες τις κατηγορίες των συμβολαιογραφικών πράξεων δεν είναι διόλου ευκαταφρόνητη. Μπορούν, λοιπόν, με βάση τα στοιχεία που εδώ μας παρέχονται, να εξαχθούν χρήσιμα συμπεράσματα για την θέση γενικότερα της γυναίκας στην κοινωνία της εποχής, μέσα από ειδικότερα ζητήματα όπως είναι αυτό της ιδιοκτησίας. Συγκεκριμένα, για την περίοδο 1914-1917 (ΡΕΘ ΠΕΡΤ Α) η αναλογία γυναικών/ανδρών είναι της τάξεως 1/3, δεδομένου ότι εμφανίζονται 868 συμβαλλόμενοι αρσενικού φύλου και 288 συμβαλλόμενοι θηλυκού φύλου. Το ποσοστό αυτό, στα έτη 1917-1920 (ΡΕΘ ΠΕΡΤ Β) μεταβάλλεται αισθητά προς την πλευρά του γυναικείου φύλου, καθώς πλέον η αναλογία γυναικών/ανδρών είναι της τάξεως 1/2, δεδομένου ότι στις πράξεις συμμετέχουν 696 άνδρες και 334 γυναίκες. Δεν είναι πάντως εύκολο να εξηγηθεί μια τόσο σημαντική μεταβολή μέσα σε λίγα χρόνια. Ίσως τα αίτια θα πρέπει να αναζητηθούν στην ανάγκη για επιτάχυνση ορισμένων διαδικασιών (αγοραπωλησιών ή άλλων), οπότε πολλές γυναίκες προχωρούσαν σε συχνότερη σύναψη συμβολαιογραφικών πράξεων, παρακινημένες από τους συζύγους τους ή και γενικότερα από το οικογενειακό τους περιβάλλον. Δεν είναι άσχετο, πάντως, με αυτό το γεγονός ότι τα πληρεξούσια με τα οποία γυναίκες εξουσιοδοτούσαν άνδρες για τη διεκπεραίωση διαφόρων υποθέσεων τους, στην περίοδο αυτή είναι πολύ μεγάλος. Γενικά, πάντως, οι περιπτώσεις εκείνες κατά τις οποίες γυναίκες συνέτασσαν πληρεξούσια, αφορούν συνήθως σε γυναίκες που προφανώς μόλις είχαν χηρέψει, οπότε προχωρούσαν στην πώληση ή δωρεά κτημάτων και οικίας σε άμεσα συγγενικά τους πρόσωπα, διορίζοντας μάλιστα και κάποιο από αυτά ως πληρεξούσιό τους για όλες τις υποθέσεις τους.

* * *

Επεξηγήσεις-Διευκρινίσεις

39 Βλ. ενδεικτικά ΡΕΘ ΠΕΡΤ Α 21806. Η πράξη αφορά σε μια Δήλωση.

40 Βλ. ενδεικτικά ΡΕΘ ΠΕΡΤ Α 21494. Η πράξη αφορά σε ένα Πληρεξούσιο. 41 Είναι χαρακτηριστικό ότι 950 από τις 1303 πράξεις του ευρετηρίου ΡΕΘ ΠΕΡΤ Α, έχουν αριθμό συμβαλλομένων 2 άτομα. Αντίστοιχα ποσοστά καταγράφονται στο ΡΕΘ ΠΕΡΤ Β (916 από τις 1228 πράξεις).

42 Ίδια ποσοστά συναντάμε και στο συμβολαιογράφο Νικολακάκη. Από τις 1303 πράξεις του ευρετηρίου ΜΥΛ ΝΙΚ Α, 316 έχουν αριθμό συμβαλλομένων 2 άτομα. Ακολουθούν οι πράξεις με 3 συμβαλλόμενους, ενώ ελάχιστες είναι οι πράξεις με μεγαλύτερο αριθμό συμβαλλομένων. Αντίστοιχα ποσοστά καταγράφονται και στο ευρετήριο ΜΥΛ ΝΙΚ Β1.

12

Οι περιπτώσεις αυτές αναδεικνύουν πρακτικές που ακολουθούσαν οι οικογένειες και ευρύτερα τρόπους λειτουργίας του κοινωνικού ιστού.43 Πληρεξούσιοι διορίζονταν σχεδόν αποκλειστικά άνδρες, οι οποίοι είτε αναλάμβαναν την κηδεμονία ορφανών-ανήλικων παιδιών,44 είτε την προστασία γυναικών που είχαν χηρέψει45 και πιθανόν την προστασία ή την εκπροσώπηση ηλικιωμένων ανθρώπων που αδυνατούσαν να ανταπεξέλθουν μόνοι στις υποχρεώσεις τους. Πιθανότατα πληρεξούσιο να χρειάζονταν και οι ενήλικες μεν αλλά ανύπανδρες κοπέλες, ειδικά στην περίπτωση εκείνη κατά την οποία ο πατέρας τους είχε πεθάνει.46 Η τελευταία αυτή περίπτωση πάντως δείχνει ανάγλυφα τον βαθμό ελευθερίας και χειραφέτησης που μπορούσαν να απολαμβάνουν οι γυναίκες της τουρκοκρητικής εθνότητας και τα όρια των δικαιωμάτων τους γενικά. Πληρεξούσιοι ορίζονταν συνήθως άνθρωποι από το συγγενικό περιβάλλον του εξουσιοδοτούντος ή δικηγόροι. Τέλος, αξίζει εδώ να αναφερθεί ότι ο αριθμός των γυναικών που συμμετείχαν στις συμβολαιογραφικές πράξεις του Π. Δερβισάκη, είναι αναλογικά αρκετά μεγαλύτερος από αυτόν στις πράξεις του Ι. Νικολακάκη, κάτι που εξηγείται μάλλον από την χρονική απόσταση ανάμεσα στους δύο συμβολαιογράφους, καθώς τους χωρίζουν περίπου τριάντα χρόνια, οπότε είναι λογικό να υποθέσουμε ότι οι νοοτροπίες ήταν, σε κάποιο βαθμό, έστω, διαφορετικές.47 Οι δικηγόροι αυτοί, για να παραμείνουμε στο θέμα των πληρεξουσίων, τους οποίους εμπιστεύονταν, άνδρες και γυναίκες πλέον, ακόμα και οι Τουρκοκρητικοί, για την προάσπιση των δικαιωμάτων τους ενώπιον των δικαστικών αρχών της Κρήτης, ήταν σαφέστατα χριστιανοί. Αυτό οφείλεται στην αναγνώριση ίσως της σημασίας του ρόλου που διαδραμάτιζαν για την κοινωνική και πολιτική ζωή του νησιού ευρύτερα εκείνη την εποχή ορισμένα σημαίνοντα πρόσωπα, όπως θεωρούνταν ότι διαδραμάτιζαν -και έτσι ήταν- και πολλοί δικηγόροι. Οι δικηγόροι που δραστηριοποιούνταν περισσότερο στο Ρέθυμνο ήταν οι ακόλουθοι:48 Αγκυσουλάκης Σπυρίδων Μαραγκουδάκης Εμμανουήλ Αθανασιάδης Γεώργιος Μητσοτάκης Κυριάκος Αθανασιάδης Ιωάννης Ξηράς Εμμανουήλ Ασκούτσης Νικόλαος Παπαδάκης Θεμιστοκλής

* * *

Επεξηγήσεις-Διευκρινίσεις

43 Βλ. ενδεικτικά ΡΕΘ ΠΕΡΤ Β 22876 και 22877, όπου η χήρα του Μιχαήλ Μοτζάκη, Πετουσάκη Κωνστ. Μαρία, πουλάει δύο κτήματα και την οικία της στην αδελφή της Πετουσάκη Κωνστ. Αικατερίνη, διορίζοντας μάλιστα ως πληρεξούσιό της το σύζυγο της τελευταίας, Σταυρούλιο Μπριλάκη. Μπορεί εδώ, παρακινδυνευμένα ίσως, να υποτεθεί ότι η χήρα τίθεται πλέον υπό τη γενικότερη «προστασία» της οικογένειας της αδελφής της, η οποία κατά πάσα πιθανότητα την φιλοξενεί και στην οικία της.

44 Βλ. μια κατά πάσα πιθανότητα τέτοια περίπτωση στο ΡΕΘ ΠΕΡΤ Β 22715 και 22904.

45 Βλ. μια κατά πάσα πιθανότητα τέτοια περίπτωση στο ΡΕΘ ΠΕΡΤ Β 22877. 46 Μια τέτοια περίπτωση πρέπει να έχουμε στο ΡΕΘ ΠΕΡΤ Α 21571, όπου εξουσιοδοτείται ο Γισούφ Ενβέρ Ονταμπασάκης να παραλαμβάνει τις τραπεζικές καταθέσεις τριών γυναικών, που είναι αδελφές. Προφανώς, η γυναίκα, παρά το γεγονός ότι επιτρέπεται να έχει τραπεζικές καταθέσεις, δεν συνηθίζει να προσέρχεται στα τραπεζικά καταστήματα για τις τραπεζικές της εργασίες, κάτι που αναλαμβάνει κάποιος πληρεξούσιος.

47 Λεπτομερή ποσοστά και ανάλυση για τον Ι. Δ. Νικολακάκη βλ. στη σχετική ενότητα. Ενισχυτικό, πάντως, της παραπάνω διαπίστωσης σχετικά με τα δικαιώματα των γυναικών και το βαθμό χειραφέτησής τους, είναι και το γεγονός ότι σε πολλές δικαιοπραξίες στα ευρετήρια του Νικολακάκη, τις οποίες συνάπτουν γυναίκες, αναφέρεται, ως απαραίτητη προϋπόθεση, προφανώς, ότι υπάρχει και η συναίνεση του συζύγου τους. Βλ. ενδεικτικά ΜΥΛ ΝΙΚ Β1 4058, όπου σε ένα ‘‘Διανεμητήριον’’ αναφέρεται η στερεότυπη αυτή φράση: «Η πρώτη [Μαρία Παπαμαρκάκη-Το γένος-Σύζυγος Γεωργίου Κ. Λαγουδάκη], τη συναινέσει και του συζύγου της, διένειμεν…».

48 Βλ. ενδεικτικά ΡΕΘ ΠΕΡΤ Α 21439, 21494, 21583, 21654, 21658, 21740, 21748, 21820, 21857.

13

Βεβελάκης Σταύρος Πενθερουδάκης Μιχαήλ Βούλγαρης Γεώργιος Πλουμιδάκης Χαράλαμπος Βουρνάζης Γεώργιος Πολογεώργιος Χαράλαμπος Δαμβέργης Κωνσταντίνος Πρεβελάκης Εμμανουήλ Δαμβέργης Νικόλαος Ρουκουνάκης Φαζίζ Δυοβουνιώτης Γεώργιος Σαουνάτσος Εμμανουήλ Ζαχαράκης Εμμανουήλ Σαρρής Ιωάννης Καλοειδάς Χαράλαμπος Σκανδαλάκης Παύλος Κανακάκης Μιχαήλ Σκουλούδης Γεώργιος Κατζουράκης Αντώνιος Σταυγιανουδάκης Ιωάννης Καφφάτος Νικόλαος Τζανεδάκης Φωκίων Κυρωνάκης Νικόλαος Τρουλλινός Νικόλαος Κωστογιάννης Στυλιανός Τσουδερός Εμμανουήλ Λογιάδης Εμμανουήλ Τσουδερός Ευθύβουλος Λούπασης Αντώνιος Φυτάκης Ευστράτιος Μανουσάκης Πέτρος Χατζηγρηγοράκης Μανούσος Μαραγκουδάκης Στυλιανός Οι δικηγόροι βέβαια αυτοί δεν είχαν καταγωγή μόνο από το Ρέθυμνο. Αρκετοί από αυτούς κατάγονταν από το Ηράκλειο, τα Χανιά ή το Λασίθι και δραστηριοποιούνταν σε όλο το νησί. Οι δικηγόροι διορίζονταν δικηγόροι, επίτροποι ή αντίκλητοι, γενικοί ή ειδικοί πληρεξούσιοι. Αναλάμβαναν δηλαδή από την πιο ασήμαντη υπόθεση έως την γενική διαχείριση των υποθέσεων του πελάτη τους. Το γεγονός ότι πολλοί άνθρωποι την εποχή εκείνη αισθάνονταν ανασφάλεια -ειδικά οι Τουρκοκρητικοί- φαίνεται από το γεγονός ότι δεν διστάζουν να εξουσιοδοτήσουν έως και 40 δικηγόρους ο καθένας, σε ένα και μόνο πληρεξούσιο, για την προάσπιση των υποθέσεών τους. Η χρονική διάρκεια των συμβάσεων αυτών, μάλιστα, έμενε σκόπιμα απροσδιόριστη.49 Πολύ συχνά, βεβαίως, στα συμβαλλόμενα μέρη, μαζί με τους πληρεξούσιους δικηγόρους ή και αποκλειστικά, ορίζονταν ως επίτροποι ή αντίκλητοι και ως γενικοί ή ειδικοί πληρεξούσιοι και μη δικηγόροι, συγγενείς συνήθως αυτού που συνέτασσε μια δικαιοπραξία οποιουδήποτε, πλέον, είδους και όχι αποκλειστικά ενός πληρεξούσιου (πράξη) και συνεπώς ομόθρησκοι, διότι έτσι αισθάνονταν ίσως ο συνάψας τη δικαιοπραξία περισσότερο ασφάλεια, επειδή άλλωστε περιέβαλλε τους ομόθρησκούς του με μεγαλύτερη εμπιστοσύνη.50 Η διαπίστωση που έχει προκύψει και από άλλες μελέτες για τα συμβολαιογραφικά ευρετήρια, ότι δηλαδή «παρά το κλίμα αντιπαράθεσης και αντεκδίκησης που υπήρχε ανάμεσα στις δύο κοινότητες δε λείπουν επίσης δικαιοπραξίες μεταξύ εκπροσώπων τους, που φανερώνουν τη θέλησή τους για συνύπαρξη και συνεργασία στον οικονομικό και κοινωνικό τομέα, όπως εξάλλου συνέβαινε και τόσα χρόνια πριν», όπως αναφέρει σε μια από αυτές ο Εμμ. Δρακάκης,51 επιβεβαιώνεται και από τα ευρετήρια του Π. Δερβισάκη, τα οποία περιλαμβάνουν αρκετές σχετικές δικαιοπραξίες, κάθε είδους.52

* * *

Επεξηγήσεις-Διευκρινίσεις

49 Βλ. ενδεικτικά ΡΕΘ ΠΕΡΤ Α 21439, όπου ο Μεχμέτ Σαριδάκης διορίζει τους προαναφερόμενους 40 δικηγόρους .

50 Βλ. ενδεικτικά ΡΕΘ ΠΕΡΤ Α 21378, όπου οι τέσσερις πρώτοι συμβαλλόμενοι Τουρκοκρητικοί εξουσιοδοτούν δύο ομόθρησκούς τους να παραλαμβάνουν τους μισθούς τους από το Δημοτικό Ταμείο Ρεθύμνης.

51 Εμμ. Γ. Δρακάκης, «Τουρκοκρήτες και Χριστιανοί: Οι σχέσεις των δύο κοινοτήτων μέσα από δικαιοπρακτικά έγγραφα (1898-1900)», ό.π., σελ. 154. 52 Βλ. ενδεικτικά το «Συνεταιρικόν» ΡΕΘ ΠΕΡΤ Α 21437 (4/6/1914[;]), όπου ο Χασάν Τζιντζαραπάκης (Τουρκοκρητικός) και ο Δημ.[ήτριος] Ατσιπουκάκης[;] (Χριστιανός) συστήνουν «συνεταιρισμόν διαθ.[έτοντα] 47 πρόβατα, έναν κριόν και δύο αγελάδας μετά των μόσχων των», αλλά και το «Συνεταιρικόν» ΡΕΘ ΠΕΡΤ Α 22045 (24/12/1915), όπου ο Αβδουλάς Ουστά Μπιλαλάκης και ο Ιωάννης Μοναχογιός «συνεταιρίσθησαν διά δραχ. 600».

14

Όπως αναφέρθηκε, ωστόσο, προηγουμένως, οι περιπτώσεις εκείνες δικαιοπραξιών που φανερώνουν την αναζήτηση από τους Τουρκοκρητικούς εσπευσμένως διεξόδων διαφυγής, με την πώληση των περιουσιακών τους στοιχείων σε χριστιανούς, λόγω της πολιτικής συγκυρίας, είναι συντριπτικά περισσότερες από εκείνες που φανερώνουν την επιθυμία ορισμένων Τουρκοκρητικών να παραμείνουν στο νησί και να συνεχίσουν να συμβιώνουν αρμονικά με το χριστιανικό στοιχείο, το οποίο πλέον είναι κυρίαρχο, τόσο σε αριθμητικό, όσο και σε πολιτικό επίπεδο. Πρόκειται για μια εξέλιξη η οποία έχει καταγραφεί ουσιαστικά από το 1898, δεδομένου ότι από την επόμενη χρονιά (1899) και με κορύφωση το 1901, οι Τουρκοκρητικοί «αμέσως μετά την ομαλοποίηση της ζωής στο νησί, σπεύδουν στα συμβολαιογραφικά γραφεία της πόλης [του Ηρακλείου] και των τόπων καταγωγής τους για να πουλήσουν την ακίνητη περιουσία τους…».53 Συνεπώς, οι Τουρκοκρητικοί που παρακολουθούμε στα ευρετήρια του Δερβισάκη, είναι προφανώς οι τελευταίοι εναπομείναντες «ρομαντικοί» στο νησί, οι οποίοι δείχνουν να θεωρούν ακόμα και στη δεκαετία του 1910, δυνατή τη διαμονή τους στο νησί, δυνατή δηλαδή τη συνύπαρξή τους με το χριστιανικό στοιχείο. Η ουτοπία αυτή, ωστόσο, θα «εκπνεύσει» οριστικά με την υποχρεωτική ανταλλαγή των πληθυσμών και τη σύμβαση της Λοζάνης. Μερικές συμβολαιογραφικές πράξεις κοστίζουν περισσότερο στους πελάτες του συμβολαιογράφου, ενώ έχουμε μεγάλες αυξομειώσεις τόσο από πράξη σε πράξη (είδος), όσο και από πελάτη σε πελάτη για την ίδια πράξη. Γενικά, η αμοιβή του συμβολαιογράφου είναι συνήθως ανάλογη των ποσών που διακυβεύονται στην εκάστοτε συμβολαιογραφική πράξη. Έτσι, μια πράξη που αφορά για παράδειγμα στην πώληση ενός κτήματος που κοστίζει από 200 έως 500 δραχμές θα κοστίσει στα συμβαλλόμενα μέρη από 3 έως 5 δραχμές, ενώ μια πράξη που αφορά στην αποπληρωμή τόκων της τάξεως από 6 έως 50 δραχμές, θα κοστίσει από 10 λεπτά έως 2 δραχμές.54 Τέτοια παραδείγματα πάντως υπάρχουν πολλά. Ειδικά πάντως για την περίοδο γύρω στα 1914, η αμοιβή του συμβολαιογράφου είναι ακριβώς το 1/100 των ποσών που διαμείφθηκαν σε μια συμβολαιογραφική πράξη ανάμεσα στα εκάστοτε συμβαλλόμενα μέρη. Ο συμβολαιογράφος δηλαδή πληρώνεται αναλογικά. Το μικρότερο ποσό αμοιβής που μπορεί κανείς να συναντήσει είναι της τάξεως των 3 λεπτών,55 ενώ το μεγαλύτερο της τάξης των 400,50 δραχμών.56 Επίσης, θα πρέπει να αναφερθεί ότι από τις 6 Ιουλίου 1918 κ.ε. δίπλα στην αμοιβή του συμβολαιογράφου αρχίζει να αναγράφεται και το «δικαίωμα του δημοσίου» από κάθε πράξη. Η αμοιβή δε του συμβολαιογράφου σε σχέση με τα δικαιώματα του Δημοσίου είναι της τάξεως 1 προς 3 περίπου. Από τις 13 Ιανουαρίου 1920 πάντως και εξής ο συμβολαιογράφος κάνει μια μικρή αύξηση στην αμοιβή του σε όλες τις συμβολαιογραφικές πράξεις, ενώ το ποσό για το δημόσιο παραμένει το ίδιο.57 Αυτό που σε κάθε περίπτωση θα ήταν χρήσιμο να μελετηθεί είναι αν υπήρχε κάποια ορισμένη από το κράτος-νόμιμη αμοιβή ή αφήνονταν περιθώρια διαμόρφωσης των τιμών στον ίδιο τον συμβολαιογράφο.58

* * *

Επεξηγήσεις-Διευκρινίσεις

53 Εμμ. Γ. Δρακάκης, «Τουρκοκρήτες και Χριστιανοί: Οι σχέσεις των δύο κοινοτήτων μέσα από δικαιοπρακτικά έγγραφα (1898-1900)», ό.π., σελ. 155. 54 Βλ. ενδεικτικά ΡΕΘ ΠΕΡΤ B 22763 και ΡΕΘ ΠΕΡΤ B 22767.

55 Βλ. σχετικά ΡΕΘ ΠΕΡΤ Β 23300. Η πράξη αφορά σε εξόφληση τόκων. Κατ’ αναλογία, το ποσό που αναφέρεται σε αυτή την πράξη (ανάμεσα στα συμβαλλόμενα μέρη) αγγίζει μόλις τις 3,35 δραχμές.

 56 Βλ. σχετικά ΡΕΘ ΠΕΡΤ Α 21939. Η πράξη αφορά σε εξόφληση. Είναι ενδεικτικό ότι το ποσό που πρόκειται να εξοφληθεί ανέρχεται στις 45.694 δραχμές, το οποίο αποτελεί και το μεγαλύτερο ποσό που σημειώνεται στο ευρετήριο αυτό σε μία πράξη, γεγονός που επιβεβαιώνει την αναλογία στη σχέση αμοιβή συμβολαιογράφου / ποσό που αναφέρεται σε μια πράξη ανάμεσα στα συμβαλλόμενα μέρη.

57 Βλ. σχετικά ΡΕΘ ΠΕΡΤ B 23675 κ.ε.

58 Βλ. πληροφορίες και σχετική βιβλιογραφία όπως παρατίθεται στο άρθρο του Χ. Λούκου, «Οι συμβολαιογράφοι της Ερμούπολης-Σύρου (19ος αιώνας)», ό.π.

15

Ο συμβολαιογράφος όφειλε σε τακτά χρονικά διαστήματα (μάλλον στο τέλος κάθε μήνα) να υποβάλλει στον Οικονομικό Έφορο του Νομού Ρεθύμνης κατάσταση των αντιγράφων των συνταχθέντων συμβολαίων, διαθηκών κ.λπ., προκειμένου να καθοριστεί η φορολογία των κληρονομιών.59 Οι συμβολαιογραφικές πράξεις που μνημονεύουν τις κεντρικότερες οδούς εντός της πόλης του Ρεθύμνου αφορούν κυρίως, όπως αναμενόταν, σε ενοικιάσεις μαγαζιών και οικιών, ενώ εκτός της πόλεως Ρεθύμνου αυτού του είδους οι συμβολαιογραφικές πράξεις μειώνονται κατακόρυφα και αυξάνονται ανάλογα τα πωλητήρια κτημάτων, αγρών, αγριάδων, περιβολιών, αμπελιών, ελαιοτριβείων, νερομύλων, αλλά και οικιών και ορισμένων -πιο σπάνια- μαγαζιών. Οι κεντρικότερες δε οδοί που αναφέρονται είναι η οδός Πρίγκηπος, Ρώσσων, Ωραία, Καλνή και Τσάρου60, ενώ οι συνοικίες που αναφέρονται συχνά είναι η συνοικία Τσικούρ Μποστάν, Μουσαλά, Γαζή Χουσεΐν Πασσά, Χουνκιάρ, Καινούρια Χώρα, Μεγάλη Πόρτα, Γιαλί, Ακ Σεράι. Ακόμη, αξίζει να ερευνηθεί για ποιους λόγους ορισμένες περιοχές (χωριά, δήμοι, επαρχίες) κυριαρχούν στις συμβολαιογραφικές πράξεις, αν δηλαδή αυτό γίνεται επειδή από τις περιοχές αυτές αντλεί κυρίως την πελατεία του ο συμβολαιογράφος λόγω γνωριμιών ή απλώς διότι αυτές βρίσκονται κοντά στην πόλη του Ρεθύμνου ή τέλος διότι στις περιοχές αυτές ουσιαστικά γίνονται και οι περισσότερες αγοραπωλησίες. Ελάχιστες, τέλος, συγκριτικά, είναι οι αναφορές και σε περιοχές των νομών Ηρακλείου και Χανίων, για διάφορες υποθέσεις, ωστόσο υπαρκτές. Αν και οι αγοραπωλησίες αφορούν κυρίως σε κτήματα ή αγρούς και σε οικίες ή μαγαζιά, ωστόσο αρκετά συχνά παρατηρείται η πώληση κάποιας βάρκας ή καϊκιού, κάποιου ελαιοτριβείου ή κάποιου ερειπίου ή διαφόρων αντικειμένων (π.χ. των επίπλων κάποιου σπιτιού ή ενός κάρου). Η πώληση ζώων, όπως για παράδειγμα μιας αγελάδας ή ενός αλόγου αποτελούσε σημαντικό ζήτημα, την εποχή αυτή, ενώ η ειδική αναφορά στα δέντρα που υπάρχουν στην αυλή μιας οικίας που πωλείται, δείχνει την αξία που αποδίδονταν τότε στον φυτικό πλούτο και ειδικά στα καρποφόρα δέντρα.61

* * *

Επεξηγήσεις-Διευκρινίσεις

59 Στο τέλος του α' βιβλίου επισυνάπτονται κάποια έγγραφα το περιεχόμενο των οποίων είναι το εξής: 1. ''ΦΟΡΟΛΟΓΙΑ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΩΝ. Συμβολαιογράφος Ρεθύμνου Περτέβ Δερβισάκης, ΚΑΤΑΣΤΑΣΙΣ αποστελλομένων συμφώνως τω άρθρω 53 του νόμου 1461, αντιγράφων των κατά τον μήνα Δεκέμβριον 1920 συνταγέντων συμβολαίων, διαθηκών κλπ. Κατά τον λήξαντα μήνα Δεκέμβριον ουδεμία έκθεσις απογραφής κληρονομικής περιουσίας ούτε δωρεάς αιτία θανάτου ή εις ζωήν ή προικός ή νεμέσεως προς κατιόντας ή άλλου είδους έγγραφον χαρακτηρισθησόμενον ως δωρεά συνετάχθη εν τω γραφείω μου. Εν Ρεθύμνω τη 3 Ιανουαρίου 1919. Ο Συμβολαιογράφος [Υπογραφή]. 2. Αριθμός 72ος. Διαβιβάζεται τω Κυρ. Οικονομικώ Εφόρω του Νομού Ρεθύμνου διά τα περαιτέρω. Εν Ρεθύμνω τη 3 Ιανουαρίου 1919. Μεθ’ υπολήψεως. Ο Συμβολαιογράφος [Υπογραφή]''. 3. Σε επισυναπτόμενο έγγραφο αναφέρεται: ''Αρ. 1329. Επαναφέρεται προς τον ίδιον συν τη πληροφορία ότι ελήφθη αντίγραφον του παρόντος. Ρεθύμνον, 8 Ιανουαρίου 1920. Οικον. Έφορος Ρεθύμνου [Υπογραφή]''.

60 Η εκτεταμένη απόδοση ονομάτων εμπνευσμένα από όρους που έχουν να κάνουν γενικά με την Ρωσία σε οδούς της πόλης του Ρεθύμνου (Ζαποροζέφσκη, Τσάρου, Ρώσων κ.λπ.) οφείλεται προφανώς στο γεγονός ότι το Ρέθυμνο είχε τεθεί κάτω από την «προστασία» της Ρωσίας, λίγα χρόνια πριν, κατά την διάρκεια της περιόδου της Αυτονομίας της Κρήτης.

61 Βλ. ενδεικτικά ΡΕΘ ΠΕΡΤ Α 21626.

16

Η σοδειά ενός κτήματος συνήθως εκμισθωνόταν σε κάποιον (καλλιεργητή) και αυτός ανταπέδιδε, συνήθως σε είδος, μέρος της σοδειάς στους ιδιοκτήτες του κτήματος ή του αγρού.62 Κάποτε, αντί να αποδοθεί η έκταση ενός κτήματος σε μέτρα επιλέγονταν μια ιδιότυπη μονάδα μέτρησης που είχε να κάνει με την αναλογία ανθρώπινου κάματου – έκτασης: «Η α' επώλησεν τω β' μιαν άμπελον δύο εργατών…».63 Ενίοτε παρατηρείται η σύναψη ορισμένων ασυνήθιστων -μάλλον για την εποχή μας όμως- συμβολαιογραφικών πράξεων, όπως ο (αμοιβαίος) δανεισμός ανάμεσα στα μέλη ενός ζευγαριού.64 Σε μια τουλάχιστον περίπτωση ακολουθείται η μουσουλμανική μέθοδος μέτρησης και παρακολούθησης του χρόνου και αυτό έχει να κάνει φυσικά με συγκεκριμένους - μουσουλμάνους πελάτες- του συμβολαιογράφου. Στο πλαίσιο αυτό γίνεται αναφορά σε μια συμβολαιογραφική πράξη που συντάχθηκε την «6η Μαχαρίμ του 1331 από της εγίρας έτους».65 Κατά τον Φεβρουάριο του 1916 παρατηρείται μαζική παρουσία εξουσιοδοτήσεων πληρεξουσίου επιτρόπου και αντικλήτου, στις οποίες προχώρησαν ελληνορωσικής[;] καταγωγής άνθρωποι, οι οποίοι εξουσιοδοτούν μάλιστα πάντα το ίδιο πρόσωπο.66 Ίσως πρόκειται για αθρόες μετακινήσεις πληθυσμών στο πλαίσιο των προσφυγικών ρευμάτων κατά την δεκαετία του 1910. - Συμβολαιογράφος Επαρχίας Μυλοποτάμου Ρεθύμνης Ιωάννης Δ. Νικολακάκης: Ευρετήριο Α (1883-1884), πράξεις από 330 (6/3/1883) έως 800 (17/81884)67, Ευρετήριο Β1 (1894-1897), πράξεις από 3944 (13/2/1894) έως 4875 (26/1/1897)68 και Ευρετήριο Β2 (1885-1910), πράξεις από 1 (14/3/1891) έως 448 (1/10/1896)69 Πολλές από τις παρατηρήσεις που ισχύουν για τον συμβολαιογράφο Ρεθύμνης Περτέβ Δερβισάκη, ισχύουν, όπως προαναφέρθηκε, και για τον Ι. Δ. Νικολακάκη. Εδώ θα μας αποσχολήσουν οι διαφορές τους. Πέρα από τη χρονική απόσταση που τους χωρίζει -η οποία σημειωτέον είναι σημαντική κυρίως για το λόγο ότι η Κρήτη στην περίπτωση του Νικολακάκη δεν έχει ακόμη ενσωματωθεί στο ελληνικό κράτος και αξίζει να μελετηθούν και κάτω από το πρίσμα αυτό οι υποθέσεις των δύο συμβολαιογράφων-70 μια σημαντική διαφορά είναι ότι ο Νικολακάκης απαραιτήτως αναφέρει την επαγγελματική κατάσταση κάθε πελάτη του, κάτι το οποίο ο Δερβισάκης δεν εφαρμόζει.

* * *

Επεξηγήσεις-Διευκρινίσεις

62 Βλ. ενδεικτικά ΡΕΘ ΠΕΡΤ Α 21551.

63 Βλ. σχετικά ΡΕΘ ΠΕΡΤ Α 22017.

64 Βλ. ενδεικτικά ΡΕΘ ΠΕΡΤ Α 21572, όπου ο άνδρας δανείζεται από την γυναίκα του ένα ποσό και κρίνεται αναγκαία η επίσκεψη στον συμβολαιογράφο, προκειμένου ο δανεισμός αυτός να πάρει επίσημη-νομική μορφή, ξεφεύγοντας σαφώς από τα στενά οικογενειακά όρια. 65 Βλ. σχετικά ΡΕΘ ΠΕΡΤ Α 21751.

66 Βλ. σχετικά ΡΕΘ ΠΕΡΤ Α 22144-22170.

67 Από το ευρετήριο αυτό απουσιάζουν οι συμβολαιογραφικές πράξεις με αύξοντα αριθμό από ΜΥΛ ΝΙΚ 585 έως ΜΥΛ ΝΙΚ 590, δηλαδή ένας μικρός αριθμός, συγκριτικά με το σύνολο των πράξεων.

68 Από το ευρετήριο αυτό απουσιάζουν οι συμβολαιογραφικές πράξεις με αύξοντα αριθμό από ΜΥΛ ΝΙΚ Β1 4555 έως ΜΥΛ ΝΙΚ Β1 4580 και από ΜΥΛ ΝΙΚ Β1 4589 έως ΜΥΛ ΝΙΚ Β1 4591. Οι ελλείψεις αυτές, αν και είναι οι μεγαλύτερες που συναντάμε στα ευρετήρια των προαναφερθέντων συμβολαιογράφων, δεν μπορούν να χαρακτηρισθούν ως κρίσιμες για τη συνοχή του ευρετηρίου και για την εξαγωγή συμπερασμάτων.

69 Ενώ ο γενικός τίτλος του ευρετηρίου αναφέρει τις χρονολογίες 1885-1910, εντούτοις οι πράξεις που καταγράφονται αφορούν στην περίοδο από τις 14/3/1891 έως την 1/10/1896.

70 Βεβαίως υπάρχουν και ορισμένα δεδομένα τα οποία είναι κοινά και για τους δύο συμβολαιογράφους, όπως το ότι και οι δύο δραστηριοποιούνται μετά από μια χρονολογία-τομή, το 1878, οπότε υπογράφεται η Σύμβαση της Χαλέπας, η οποία αναγνώριζε στην Κρήτη κάποιου είδους αυτοδιοίκηση. Έκτοτε, το νέο πλαίσιο που δημιουργείται επιτρέπει συναλλαγές μεταξύ των δύο θρησκευτικών κοινοτήτων και απαντά, σε μεγάλο βαθμό, στην έκπληξή μας για το μεγάλο αριθμό δικαιοπραξιών ανάμεσα σε μουσουλμάνους και χριστιανούς, που συναντάμε στην περίοδο μετά το 1880 και έως το 1920 (κυρίως βέβαια στα ευρετήρια του Δερβισάκη).

17

Ας ξεκινήσουμε από το ευρετήριο Α του Νικολακάκη. Από την καταγραφή των επαγγελμάτων δημιουργείται ένα πολυσύνθετο μωσαϊκό με τις δραστηριότητες των συμβαλλομένων, όπως φαίνεται από τον παρακάτω πίνακα (τα πιο συνηθισμένα τονίζονται με την έντονη γραφή). Για τις γυναίκες αναφέρεται αποκλειστικά η ενασχόληση με τις οικιακές εργασίες.71 Επάγγελμα Περιπτώσεις Επάγγελμα Περιπτώσεις Αγγειοπλάστης 1 Κλητήρ 3 Ανεπάγγελτος 16 Κτηματίας 13 Βαφεύς 1 Λοχαγός Χωροφυλακής 1 Βοηθός Επάρχου 4 Λοχίας Χωροφυλακής 3 Γεωργός 191 Μεταπράτης 30 Γεωργός και Βοσκός 1 Παντοπώλης 3 Γεωργός και Κτηματίας 18 Πάρεδρος 1 Γραφεύς 1 Ποιμήν 1 Δήμαρχος 6 Πρωτοδίκης 1 Δημοδιδάσκαλος 1 Σιδηρουργός 2 Διδάσκαλος 1 Ταγματάρχης Χωροφυλακής 1 Δικολάβος 16 Τσαγκάρης 1 Δικηγόρος 10 Υπάλληλος [Πόλεως Ρεθύμνου] 3 Διοικητικός Σύμβουλος 1 Υπηρέτης 1 Εμπειρικός Ιατρός 1 Υποδηματοποιός 4 Έμπορος 17 Υπολοχαγός Χωροφυλακής 1 Έπαρχος 2 Χωροφύλαξ 5 Ηγούμενος 1 Ωρολογοποιός 1 Ιερεύς 6 Δεν είναι δύσκολο να ερμηνευθεί ο μεγάλος αριθμός συμμετοχής στις συμβολαιογραφικές πράξεις όσων δηλώνουν γεωργοί και κτηματίες, δεδομένου ότι ο Μυλοπόταμος αποτελεί μια κατεξοχήν αγροτική κοινωνία. Από την άλλη, το επάγγελμα του μεταπράτη και του εμπόρου φαίνεται ότι ήταν αρκετά συνηθισμένο εκείνη την περίοδο, κάτι που μπορεί να εξηγήσει τη μεγάλη τους συμμετοχή. Η διάκριση μεταπράτη και εμπόρου είναι δύσκολη, ειδικά για εκείνη την εποχή, καθώς οι δραστηριότητες του ενός και του άλλου δεν είναι διακριτές με σαφήνεια. Ο αυξημένος αριθμός δικολάβων-δικηγόρων δικαιολογείται, κυρίως, από τη συμμετοχή τους στις δικαιοπραξίες, ως πληρεξούσιοι. Τέλος, οι οικονομικές δυσκολίες των ανεπάγγελτων είναι αυτές που μάλλον οδηγούν αυτήν την ομάδα συμβαλλομένων να συνάψει συμβολαιογραφικές πράξεις, συχνά πουλώντας τα περιουσιακά τους στοιχεία. Ακόμη, ο Νικολακάκης αναφέρει τον τόπο κατοικίας των συμβαλλομένων, κάτι που επίσης δεν κάνει ο Δερβισάκης.

* * *

Επεξηγήσεις-Διευκρινίσεις

71 Αναφέρεται χαρακτηριστικά ότι ασχολούνται με τα «Οικιακά» ή ότι μετέρχονται «Τα των γυναικών έργα».

18

Νομίζω ότι είναι πολύ εύκολο να αντιληφθεί κανείς πόσο χρήσιμες μπορούν να αποδειχθούν οι πληροφορίες αυτές στον ερευνητή που επιθυμεί να μελετήσει σε βάθος την κοινωνική ιστορία ενός τόπου. Μια τρίτη διαφορά είναι ότι ο Νικολακάκης αναλαμβάνει υποθέσεις κυρίως από την περιοχή της Επαρχίας Μυλοποτάμου, ενώ ο Δερβισάκης από ολόκληρη την περιφέρεια Ρεθύμνης. Στα ευρετήρια του Νικολακάκη, στις περισσότερες των περιπτώσεων, οι δικαιοπραξίες αφορούν σε συμβαλλομένους οι οποίοι κατάγονταν από το ίδιο χωριό, έπειτα από κοντινά χωρία (από τον ίδιο δήμο), ενώ πιο σπάνιες είναι οι περιπτώσεις εκείνες κατά τις οποίες κάποιοι από τους συμβαλλόμενους κατάγονταν από μακρινούς δήμους ή από διαφορετική επαρχία, πόσο μάλλον από διαφορετικό νομό ή γεωγραφικό διαμέρισμα (πάντως τέτοιες περιπτώσεις υπάρχουν). Σημαντικό ρόλο, δηλαδή, διαδραματίζει εδώ η γειτνίαση. Παρ’ όλα αυτά, αυξημένος παρουσιάζεται ο αριθμός των συμβαλλομένων από τα αστικά κέντρα (Ρέθυμνο, Ηράκλειο), οι οποίοι συνάπτουν δικαιοπραξίες με τον πληθυσμό της επαρχίας Μυλοποτάμου. Το εύρος της γεωγραφικής κατανομής των πράξεων του Νικολακάκη, εντός της επαρχίας Μυλοποτάμου, απεικονίζεται στον παρακάτω πίνακα: Χωριό/Πόλη Δήμος72 Περιπτώσεις

Χωριό/Πόλη Δήμος Περιπτώσεις Αβδανίτες Αβδανίτες 11 Καμαριώτης[;] Ανώγεια 1 Αβδελά[;] Αβδανίτες 2 Κάμπου Μετόχια Μελιδόνι 1 Αγγελιανά Μελιδόνι 26 Καρκαδιώτισσα Δαφνές Τεμένους Ηρ. 1 Αγιά Αβδανίτες 2 Κεραμωτά Αβδανίτες 2 Αγιά Μελιδόνι 4 Κεφάλι Αβδανίτες 3 Άγιος Ιωάννης Αβδανίτες 3 Κρασσούνα Μελιδόνι 13 Άγιος Μάμωνας Αβδανίτες 5 Κυνηγιανά Μαργαρίτες 2 Αθήνα/Μαργαρίτες73 Μαργαρίτες 2 Κων/πολη-Μαργαρίτες Μαργαρίτες 2 Αΐμωνας Δαμάστα 1 Λαγκάς Μαργαρίτες 2 Αλόιδες Δαμάστα 3 Λειβάδια [;] 4 Αλφάς[;] Μαργαρίτες 19 Μαργαρίτες Μαργαρίτες 33 Αλωνάκι Αβδανίτες 1 Μελιδόνι Μελιδόνι 16 Αμάραντο Μελιδόνι 1 Μελισσουργιανό[;] Μελιδόνι 13 Ανώγεια Ανώγεια 3 Μονίτσα[;] Γαράζο 1 Αξός Ανώγεια 1 Μουρτζανά Γαράζο 3 Αχλαδέ Μελιδόνι 13 Μουτάκι[;] Αβδανίτες 1 Βαγκαλοχώρι Επ/χία Ρεθύμνης 4 Ναύπλιο/Καλανδαρέ [;] 4 Βενί Γαράζο 1 Ξουζανά Μελιδόνι 1 Βιζάρι[;] Επ/χία Αμαρίου 1 Ομάλα[;] Γαράζο 3 Βλιχάδα Μελιδόνι 1 Ορθέ Μαργαρίτες 5 Βλυχάδες[;] Μελιδόνι 2 Πασσαλύτες[;] Μελιδόνι 15 Γαράζο Αβδανίτες 2 Πειραιάς/Μελιδόνι Μελιδόνι 1 Γαράζο Γαράζο 21 Πέραμα Αβδανίτες 12 Γαρίπα Αβδανίτες 1 Πλευριανά Μαργαρίτες 10 Γωνιές [;] 1 Πρίνος Μαργαρίτες 3 Δαλαμπέλο Μελιδόνι 10 Ρέθυμνο [Πόλη] 21 Δαμάβολο Αβδανίτες 3 Ρέθυμνο/Ηράκλειο [Πόλη] 2 Δαμάστα Δαμάστα 1 Ρουμελή Μελιδόνι 21 Δαφνέδες Αβδανίτες 7 Σειρηπιδιανά Μελιδόνι 1 Δαφνές/Χουμέρι Επ/χία Τεμένους 1 Σισάη[;] Δαμάστα 1 Εξάντε Μελιδόνι 1 Σκεπαστή Μελιδόνι 2 Επισκοπή Αβδανίτες 8 Σκορδίλο Μαργαρίτες 5

* * *

Επεξηγήσεις-Διευκρινίσεις

72 Όλοι οι δήμοι ανήκουν στην επαρχία Μυλοποτάμου. Όταν ισχύει κάτι διαφορετικό, αυτό δηλώνεται.

73 Στις περιπτώσεις όπου αναφέρονται δύο περιοχές, συνήθως η πρώτη δηλώνει το σύγχρονο με την σύνταξη των συμβολαιογραφικών πράξεων τόπο κατοικίας, ενώ η δεύτερη δηλώνει τον τόπο καταγωγής. Αυτές οι περιπτώσεις δεν είναι ούτε λίγες, ούτε άνευ σημασίας, καθώς μαρτυρούν πληροφορίες σχετικά με το μεταναστευτικό κύμα του χριστιανικού πληθυσμού, μέσα σε συνθήκες ανασφάλειας, προς το ελληνικό κράτος.

19

Ζουλάκοι [;] 1 Σκουλούφια Μαργαρίτες 5 Ηράκλειο [Πόλη] 6 Σμύρνη/Μαργαρίτες Μαργαρίτες 1 Ηράκλειο/Ιβραχίμο Μελιδόνι 1 Σταυρωμένο Μαργαρίτες 1 Ιβραχίμο Μελιδόνι 5 Στροβλές/Αλόιδες Κάνδανος/Δαμάστα 5 Ιερά Μονή Αδαμάτου Επ/χία Αμαρίου 1 Τολού[;] Μινώα[Ναύπλιο] 3 Καϊρνατζή Μαργαρίτες 1 Τρίποδο Μαργαρίτες 2 Καλαμάς Μελιδόνι 4 Φόδελε Δαμάστα 1 Καλανδαρέ Μαργαρίτες 12 Χαλέπα/Σταυρωμένος Χανιά/Μυλοπόταμος 1 Καλέσα/Μελιδόνι Μαλεβύζι/Μελιδόνι 1 Χουμέρι Μελιδόνι 23 Κάλυβος[; ] Γαράζο 1 Χώνος Δαμάστα 3

Αναλύοντας τον πίνακα, προκύπτει ότι στις πράξεις αυτές αναφέρονται πάνω από 80 διαφορετικά τοπωνύμια, τα οποία στη συντριπτική τους πλειοψηφία αντιπροσωπεύουν χωριά που βρίσκονται εντός της επαρχίας Μυλοποτάμου. Τα 80 και πλέον αυτά χωριά κατανέμονται χονδρικά74 σε 17 δήμους, 11 επαρχίες και 5, συνολικά, νομούς. Οι πλέον σημαντικοί δήμοι, επαρχίες και νομοί, σύμφωνα και με τον αριθμό των πράξεων και τον αριθμό των χωριών, είναι αυτοί, -ές που φανερώνει ο παρακάτω πίνακας (τονίζονται μάλιστα με την έντονη γραφή):

Δήμος Επαρχία Νομός Χωριά Περιπτώσεις

Αβδανίτες Μυλοπόταμος Ρέθυμνο 14 63

Ανώγεια Μυλοπόταμος Ρέθυμνο 3 5

Γαράζο Μυλοπόταμος Ρέθυμνο 6 30

Δαμάστα Μυλοπόταμος Ρέθυμνο 6 15

Μαργαρίτες Μυλοπόταμος Ρέθυμνο 16 105

Μελιδόνι Μυλοπόταμος Ρέθυμνο 23 88

- Αμάρι Ρέθυμνο 2 2

- Ρέθυμνο Ρέθυμνο 1 4

Ρέθυμνο [Πόλη] Ρέθυμνο Ρέθυμνο - 23

Δαφνές Τέμενος Ηράκλειο 1 1

 - Τέμενος Ηράκλειο 1 1

Ηράκλειο [Πόλη] Ηράκλειο Ηράκλειο – 9

- Μαλεβύζι Ηράκλειο 1 1

- Κάνδανος Χανιά 1 5

Χαλέπα Χανιά Χανιά 1 1

- - Αθήνα - 2

- Κωνσταντινούπολη - - 2

- Μινώα Ναύπλιο 1 7

Πειραιάς - - - 1

- Σμύρνη - - 1

Ο Νικολακάκης πληρώνονταν σε γρόσια. Το μικρότερο ποσό αμοιβής που μπορεί κανείς να συναντήσει είναι της τάξεως των 5 γροσίων,75 ενώ το μεγαλύτερο της τάξης των 305 γροσίων.76 Ο συμβολαιογράφος από 462 υποθέσεις κέρδισε το ποσό των 12.072 γροσίων, μέσα σε ενάμιση χρόνο. Το μέσο ύψος κέρδους του συμβολαιογράφου από τις αγοραπωλησίες είναι 26 γρόσια ανά πράξη.

* * *

Επεξηγήσεις-Διευκρινίσεις

74 Αυτό οφείλεται στο γεγονός, ότι, πολλές φορές, ο ίδιος ο συμβολαιογράφος είναι ασαφής, δεν παρέχει δηλαδή συνολικές πληροφορίες για κάποιο χωριό που αναφέρει (δηλαδή σε ποιο δήμο ή επαρχία ανήκει). Εξάλλου, δεν είναι δυνατή μια αναγωγή στη σημερινή κατάσταση των δήμων, προκειμένου να υπολογιστούν επακριβείς αριθμοί, δεδομένου ότι οι αλλαγές στο σύστημα και στη δομή των δήμων, από την περίοδο εκείνη που εξετάζουμε, έως σήμερα, είναι αναρίθμητες.

75 Βλ. σχετικά ΜΥΛ ΝΙΚ Α 333. Η πράξη αφορά σε δήλωση.

76 Βλ. σχετικά ΜΥΛ ΝΙΚ Α 526. Η πράξη αφορά σε πωλητήριο.

20

Τα δε ποσά που διακυβεύονταν σε μια πράξη κυμαίνονταν από 100 γρόσια,77 έως 53.000 γρόσια.78 Δεδομένου αυτών των διαφοροποιήσεων, καθίσταται σαφές ότι ο ένας συμβολαιογράφος «συμπληρώνει» θα λέγαμε τον άλλον, με αποτέλεσμα να είναι ιδιαίτερα χρήσιμη η παράλληλη αξιοποίηση των πηγών αυτών για τον ερευνητή. Ως προς το ζήτημα της αναλογίας ανδρών/γυναικών στις συμβολαιογραφικές πράξεις, στο οποίο αναφερθήκαμε και προηγουμένως, διαπιστώνουμε ότι τόσο για την περίοδο 1884-1886 (ΜΥΛ ΝΙΚ Α), όσο και για την περίοδο 1894-1896 (ΜΥΛ ΝΙΚ Β1) η αναλογία γυναικών/ανδρών διατηρείται σταθερή και είναι της τάξεως 1/4, δεδομένου ότι στο πρώτο ευρετήριο εμφανίζονται 361 συμβαλλόμενοι αρσενικού φύλου και 96 συμβαλλόμενοι θηλυκού φύλου, ενώ στο δεύτερο ευρετήριο εμφανίζονται 341 συμβαλλόμενοι αρσενικού φύλου και 86 συμβαλλόμενοι θηλυκού φύλου. Άρα ο αριθμός των γυναικών είναι σαφώς μειωμένος συγκριτικά με το ευρετήριο του Π. Δερβισάκη. Μια ακόμη διαφορά έγκειται στην χρήση των ονομάτων από τη μια περίοδο στην άλλη. Ίσως δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι στα 1883 αναφέρεται για παράδειγμα το όνομα ‘‘Μπακόγλους’’ ή ‘‘Βακόγλους’’, ενώ στα 1914 και εξής το ίδιο όνομα συναντάται ως ‘‘Μπακογλάκης’’ ή ‘‘Βακογλάκης’’. Τα παραδείγματα αυτά καθιστούν σαφή τη διαπίστωση ότι παρά την γενικευμένη χρήση της κατάληξης – άκης στα κρητικά επίθετα, τόσο των μουσουλμάνων, όσο και των χριστιανών, ήδη από τις αρχές του 19ου αιώνα, δεν είναι απούσες και ορισμένες εξαιρέσεις.79 Από τους δικηγόρους που δραστηριοποιούνταν περισσότερο στο Ρέθυμνο και ειδικότερα στην επαρχία Μυλοποτάμου, την περίοδο εκείνη, τη συντριπτική συχνότητα συμμετοχής στις δικαιοπραξίες, στις οποίες είναι αναγκαία η παρουσία ενός δικηγόρου (πληρεξούσια, διανεμητήρια, δηλώσεις) κατείχε ο Μίνωας Πετυχάκης και ακολουθούσαν ο Θεμιστοκλής Παπαδάκης, ο Εμμανουήλ Βροντάκης, ο Μιχαήλ Σιγανός, ο Αντώνιος Βλατάκης, ο Αναγνώστης ή Μιχαήλ Τσιχλής και ο Θεμιστοκλής Γ. Κοπιδάκης, οι οποίοι μάλιστα αναφέρονταν ως δικολάβοι και τέλος ο Γεώργιος Ν. Καφφάτος.80 Ως τόπος κατοικίας των δικηγόρων αυτών δηλώνεται κυρίως η πόλη του Ρεθύμνου ή έστω των περιχώρων του (Άδελε, Ατσιπόπουλο). Ο αριθμός των δικηγόρων που συναντάμε στο ευρετήριο αυτό του Νικολακάκη της περιόδου 1883-1884, είναι σαφώς μειωμένος συγκριτικά -όπως άλλωστε είδαμε- με τα ευρετήρια του Δερβισάκη. Και εδώ, πάντως, οι δικηγόροι ήταν χριστιανοί, στοιχείο λογικό, τόσο διότι ο συμβολαιογράφος Νικολακάκης, αντίθετα από το Δερβισάκη, ανήκε στη χριστιανική εθνότητα, όσο και διότι το ευρετήριο αφορά σε μια επαρχία (Μυλοπόταμος), όπου το χριστιανικό στοιχείο πλεόναζε και όχι σε ένα αστικό κέντρο, όπου το μουσουλμανικό στοιχείο ήταν πάντα πολύ πιο πολυάριθμο. Συνήθως ο αγροτικός πληθυσμός (γεωργοί στη συντριπτική τους πλειονότητα, όσον αφορά στο επάγγελμα), εμφανίζεται ως οφειλέτης κυριότερα σε εμπόρους, κάτι αναμενόμενο, άλλωστε, λόγω της οικονομικής ευχέρειας των τελευταίων, και δευτερευόντως σε ιατρούς ή σε συμβολαιογράφους και σε κτηματίες, οι οποίοι επίσης φαίνεται να απολαμβάνουν μια σχετική ευμάρεια. Πολύ σπάνια συμβαίνει το αντίθετο. Μέσα σε τρία χρόνια και πέντε μήνες, ο συμβολαιογράφος συνήψε συνολικά 894 πράξεις. Ο μέσος όρος των πράξεων που συνέτασσε καθημερινά ο συμβολαιογράφος ανέρχεται σε 0,70. Αυτό συνεπάγεται 21,8 πράξεις το μήνα και 261,6 πράξεις το έτος81

* * *

Επεξηγήσεις-Διευκρινίσεις

77 Βλ. σχετικά ΜΥΛ ΝΙΚ Α 619. Η πράξη αφορά σε πωλητήριο.

78 Βλ. σχετικά ΜΥΛ ΝΙΚ Α 345. Η πράξη αφορά σε δανειστικό γραμμάτιο. 79 Βλ. και προηγουμένως, σχετικά με τον «εξελληνισμό» των οθωμανικών ονομάτων στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ου αιώνα.

80 Βλ. ενδεικτικά ΜΥΛ ΝΙΚ Α 404.

81 Οι αριθμοί αυτοί προκύπτουν κατά προσέγγιση, δεδομένου ότι από τα ευρετήρια απουσιάζουν κάποιες πράξεις, γεγονός που καθιστά αδύνατο τον ακριβή υπολογισμό των πράξεων που συντάσσει κάθε ημέρα, μήνα και έτος.

21

Ήταν δηλαδή λιγότερο παραγωγικός από το Δερβισάκη. Υπήρχαν ημέρες που συνέτασσε μεγάλο αριθμό πράξεων, ενώ άλλες (μάλιστα περίπου δέκα από το σύνολο των ημερών του μήνα), όπως και στην περίπτωση του Δερβισάκη, ήταν δυνατόν να μη συντάξει καμία. Εκείνη την εποχή, συμβολαιογραφικά έγγραφα συντάσσονταν όλες τις ημέρες της εβδομάδος.82 Αν συγκρίνουμε τα δεδομένα του ευρετηρίου Α με αυτά του ευρετηρίου Β1, κυρίως, δεδομένου ότι το ευρετήριο Β2, όπως θα αναφερθεί και παρακάτω, είναι φειδωλό σε πληροφορίες, είναι δυνατόν να καταγραφούν κάποιες ομοιότητες και κάποιες διαφορές ανάμεσα στις δύο περιόδους. Τα επαγγέλματα που συνήθως απαντώνται στο ευρετήριο Β1 είναι για τους μεν άνδρες αυτό του γεωργού, του κτηματία, του βοσκού, του μεταπράτη, του εμπόρου, του δικολάβου-δικηγόρου και του αγροφύλακα. Λιγότερο εμφανίζονται τα επαγγέλματα του ιερομόναχου, του ιερέα, του υπηρέτη, του οινοπώλη, του πρωτοδίκη, του υπαλλήλου του δήμου, του μαραγκού, του λοχία της χωροφυλακής, του ιατρού, του διδασκάλου, του γραφέα, του υποδηματοποιού, του εξαγωγέα, του κλητήρα, του δημάρχου, του πεταλά. Εμφανίζονται βεβαίως και πολλοί ανεπάγγελτοι. Για τις δε γυναίκες αναφέρεται και πάλι αποκλειστικά η ενασχόληση με τις οικιακές εργασίες83. Ακόμη, από τη σύγκριση των ευρετηρίων της περιόδου 1894-1897 με τα αντίστοιχα της περιόδου 1883-1884 διαπιστώνουμε ότι ο αριθμός των δικηγόρων που αναφέρονται στα ευρετήρια της περιόδου 1894-1897 είναι αρκετά πιο μεγάλος από αυτά των ευρετηρίων της περιόδου 1883-1884, στοιχείο το οποίο αναδεικνύει την αλλαγή νοοτροπιών και πρακτικών μέσα σε μια δεκαετία. Στη συντριπτική τους πλειοψηφία είναι χριστιανοί, όπως και στην περίπτωση του Δερβισάκη.84 Μεταξύ αυτών αναφέρεται και ο δικηγόρος Ελευθέριος Βενιζέλος.85 Τέλος, μερικοί από τους δικηγόρους αυτούς δραστηριοποιούνται για πολλά χρόνια μετά την περίοδο αυτή, τουλάχιστον έως και τη δεύτερη δεκαετία του 20ου αιώνα, όπως είδαμε και στη σχετική ενότητα για το Δερβισάκη.

* * *

Επεξηγήσεις-Διευκρινίσεις

82 Βλ. και Χ. Λούκος, «Οι συμβολαιογράφοι της Ερμούπολης-Σύρου (19ος αιώνας)», ό.π., σελ. 256.

83 Χρήσιμη κρίνεται μια αντιπαραβολή στο ζήτημα των επαγγελμάτων με τις διαπιστώσεις του Χ. Λούκου για μια άλλη κοινωνία, αυτής της Ερμούπολης Σύρου, ό.π.

84 Οι δικηγόροι που συναντάμε συχνότερα είναι οι εξής: Χαράλαμπος Φανδρίδης, Νεσήμ Φαρφουράκης, Χαράλαμπος Πολογεωργάκης, Γεώργιος Παπαδοπετράκης, Κωνσταντίνος Μητσοτάκης, Πέτρος Φούμης, Νικόλαος Ζουρίδης, κάτοικοι της πόλης των Χανίων, Εμμανουήλ Λογιάδης, Αντώνιος Χατζιδάκης, κάτοικοι της πόλης του Ηρακλείου, Εμμανουήλ Παδουβάς, Γεώργιος Ι. Σκουλάς, Αλής Βεϊσάκης, Εμμανουήλ Ζαχαράκης, Γεώργιος Αθανασιάδης, Μίνωας Ε. Πετυχάκης, Αχμέτ Βετζίχ Χατζιδάκης, Βλαβάκης Αντώνιος, Στέργιος Μανουράς, Σπυρίδωνας Μοάτσος, Μάρκος Δημητρακάκης, Θεμιστοκλής και Εμμανουήλ Γ. Παπαδάκης, Ιωάννης Ν. Βούλγαρης, Νικόλαος Κορακάκης, κάτοικοι της πόλης του Ρεθύμνου, Λεωνίδας Παραγιουδάκης, κάτοικος του χωριού Μελισσουργάκι[;], του δήμου Μελιδονίου, της επαρχίας Μυλοποτάμου, Γεώργιος Ν. Δρανδάκης, κάτοικος του χωριού Αγγελιανά, δήμου Μελιδονίου, επαρχίας Μυλοποτάμου, Εμμανουήλ Ν. Βροντάκης και Νικόλαος Α. Κορεάκης, κάτοικοι του χωριού Άδελε της επαρχίας της πόλης του Ρεθύμνου, Γεώργιος Εμμ. Παλιεράκης από το χωριό Ορθέ, του δήμου Μαργαριτών, της επαρχίας Μυλοποτάμου, Γεώργιος Μιχελουδάκης από το χωριό Αβδελά[;] του δήμου Αβδανιτών, της επαρχίας Μυλοποτάμου. Βλ. ενδεικτικά ΜΥΛ ΝΙΚ Β1 4695.

85 Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι συμβολαιογραφικές πράξεις που μαρτυρούν την επαγγελματική πτυχή του Ελευθερίου Βενιζέλου ως δικηγόρου. Βλ. ενδεικτικά τη δικαιοπραξία ΜΥΛ ΝΙΚ Β1 4380 με ημερομηνία 16/10/1894, όπου «ο Ελευθέριος Βενιζέλος, κάτοικος Χανίων, διορίζεται», ανάμεσα σε άλλους, «πληρεξούσιος δικηγόρος» της οικογένειας Εμμανουήλ Ιακώβου (Γεωργός) και Μαρίας Σηφάκη, το γένος Παδουβά (Οικιακά) από το χωριό Ορθέ του Δήμου Μαργαριτών της Επαρχίας Μυλοποτάμου. Ο Ε. Βενιζέλος φαίνεται ότι στα έτη 1894-95 ήταν ήδη ένας αναγνωρισμένος δικηγόρος, δεδομένου ότι συμμετέχει ως πληρεξούσιος σε αρκετές δικαιοπραξίες.

22

Ο Νικολακάκης, όπως αναφέραμε, πληρώνονταν σε γρόσια. Το μικρότερο ποσό αμοιβής που μπορεί κανείς να συναντήσει στο ευρετήριο Β1 είναι της τάξεως των 5,20 γροσίων,86 ενώ το μεγαλύτερο της τάξης των 89,20 γροσίων.87 Μεταξύ των άλλων συμβαλλομένων αναφέρεται και το «Υποκατάστημα Ιατρουδάκη Καλογεννήτου κ' Σίας[;] εν Καστελλίω, της εν τη πόλει Ρεθύμνης εδρευούσης εταιρείας υπό την ανωτέρω επωνυμίαν», το οποίο συμμετέχει σε πολλές συμβολαιογραφικές πράξεις, τουλάχιστον 13, στο οποίο συνήθως οφείλονται και χρήματα.88 Τέλος, όπως πληροφορούμαστε από μια συμβολαιογραφική πράξη του ευρετηρίου αυτού, ο Νικολακάκης κατοικούσε στο χωριό Χουμέρι του δήμου Μελιδονίου, της επαρχίας Μυλοποτάμου Ρεθύμνου.89 Το ευρετήριο Β2, το οποίο βρίσκεται στο τέλος του τόμου των ευρετηρίων του Ι. Δ. Νικολακάκη, αποτελεί ένα είδος γενικότερου ευρετηρίου για τις συμβολαιογραφικές πράξεις που κατά καιρούς είχε συνάψει ο συμβολαιογράφος. Μάλιστα, το ενδιαφέρον επικεντρώνεται στην ημερομηνία εκδόσεως του απογράφου (ουσιαστικά δηλαδή στην ημερομηνία αποπληρωμής του δικαιούχου από τον οφειλέτη, όσων [χρημάτων] προέβλεπε η συμβολαιογραφική πράξη). Οι δύο πλευρές συμβαλλομένων αναφέρονται ως «Οφειλέτης» και «Πιστωτής», ενώ οι περισσότερες δικαιοπραξίες φέρουν τον τίτλο «Γραμμάτιον» και «Γραμμάτιον ή Ομόλογον Ενυπόθηκον», χωρίς να περιγράφεται περαιτέρω το περιεχόμενο της συμβολαιογραφικής πράξης, κάτι που έχει γίνει στην πρωταρχική σύναψη της συμβολαιογραφικής πράξης, όπου και ο συμβολαιογράφος παραπέμπει, αναφέροντας την ημερομηνία και τον αύξοντα αριθμό της. Ακολουθούν οι συμβολαιογραφικές πράξεις με τίτλο «Ενοικιαστήριον», «Περίληψις Κατακυρώσεως», «Δανειστικόν», «Μίσθωσις» κ.ά. Τέλος, αναφέρονται τα στοιχεία των συμβαλλομένων και ο τόπος διαμονής ή καταγωγής τους, ενώ συνήθως υπάρχει και η υπογραφή τους. Το ευρετήριο αυτό, από άποψη περιεχομένου, δεν έχει να προσφέρει κάτι νέο (άλλωστε δεν είναι αυτός ο σκοπός του), δεδομένου ότι αναλυτικά οι πράξεις παρουσιάζονται από το συμβολαιογράφο, στις προηγούμενες σελίδες του βιβλίου. Θα λέγαμε, χρησιμοποιώντας ένα πλεονασμό, ότι εδώ έχουμε να κάνουμε με «ένα ευρετήριο των άλλων ευρετηρίων» του βιβλίου, το οποίο συνέταξε ο συμβολαιογράφος για να έχει ακόμη πιο γρήγορη πρόσβαση στις πράξεις.90 Είναι χαρακτηριστικό ότι μόνο η συμβολαιογραφική πράξη υπ’ αριθμόν ΜΥΛ ΝΙΚ Β2 257 παρέχει μια πληροφορία άξια λόγου, η οποία δεν παρέχεται στο προηγούμενο ευρετήριο. Στην πράξη αυτή αναφέρεται ως συμβαλλόμενο μέρος ο «Μαχμουτάκης Αντώνιος (τέως Μαχμούτ)»: η αλλαγή ονόματος από μουσουλμανικό σε χριστιανικό για την απόκτηση ελληνικής ιθαγένειας στο πλαίσιο της Κρητικής Πολιτείας, υποδηλώνει αλλαγή θρησκεύματος.91 Η πράξη αναφέρεται στις 18 Νοεμβρίου 1906. Πρόκειται πάντως για μεμονωμένη περίπτωση.

* * *

Επεξηγήσεις-Διευκρινίσεις

86 Βλ. σχετικά ΜΥΛ ΝΙΚ Β1 4786. Η πράξη αφορά σε πωλητήριο.

87 Βλ. σχετικά ΜΥΛ ΝΙΚ Β1 4614. Η πράξη αφορά σε πωλητήριο.

88 Βλ. ενδεικτικά ΜΥΛ ΝΙΚ Β1 4804.

89 Βλ. ΜΥΛ ΝΙΚ Β1 4103 (13/05/1894).

90 Για το λόγο αυτό, για ζητήματα περιεχομένου των πράξεων, βλ. ΜΥΛ ΝΙΚ Α και ΜΥΛ ΝΙΚ Β1.

91 Βλ. και το σχετικό προβληματισμό που αναπτύσσεται στην παρουσίαση των ευρετηρίων του Περτέβ Δερβισάκη-Ενότητα «Διαπιστώσεις ιστορικού περιεχομένου».

23

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. A. Nükert Adiyeke, «Υποθέσεις αντιδικιών ανάμεσα σε μη μουσουλμάνους από τα ιεροδικαστικά κατάστιχα του Ρεθύμνου κατά το 17ο αιώνα», Κρητολογικά Γράμματα, , τ. 19 (Ρέθυμνο 2004), σελ. 9-32.

2. Α. Nükert Adiyeke και Nuri Adiyeke, «Οι αποστασίες από το ισλάμ στην Κρήτη στη διάρκεια της Ελληνικής Επανάστασης», (μετάφρ. Ηλίας Κολοβός), Κρητολογικά Γράμματα, τ. 19 (Ρέθυμνο 2004), σελ. 33-41.

3. Εμμ. Γ. Δρακάκης, «Τουρκοκρήτες και Χριστιανοί: Οι σχέσεις των δύο κοινοτήτων μέσα από δικαιοπρακτικά έγγραφα (1898-1900)», Εταιρεία Κρητικών Ιστορικών Μελετών (εκδ.), Η τελευταία φάση του Κρητικού Ζητήματος, Ηράκλειο 2001, σελ. 147-158.

 4. Γ. Κουρμούλης, «Περί του σχηματισμού των επωνύμων των Ρεθυμνίων», Πεπραγμένα Γ’ Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου, τ. Γ΄, Αθήνα 1975, σ. 153-186.

5. Χ. Λούκος, «Οι συμβολαιογράφοι της Ερμούπολης-Σύρου (19ος αιώνας)», Μνήμων, τ. 12 (Αθήνα 1989), σελ. 253-264.

6. Τόνια Μαρμαρέλη – Μανόλης Δρακάκης (εκδ.), Μιχαήλ Μαράς, Νοτάριος Χάνδακα, Κατάστιχο 149, τ. Β΄ [1/4-28/6 1549], Βενετικές πηγές της Κρητικής Ιστορίας – 4, Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη, Ηράκλειο 2005.

7. Νικολαΐδης Δ. (εκδ.), Οθωμανικοί Κώδικες, ήτοι συλλογή απάντων των νόμων της οθωμ. Αυτοκρατορίας, διαταγμάτων, κανονισμών, οδηγιών και εγκυκλίων, μετάφρ. Φωτιάδου, Εν Κωνσταντινουπόλει, 1889-1891, τ. Β’, σελ. 1117-1554

8. Γ. Πεπονάκης, Εξισλαμισμοί και επανεχριστιανισμοί στην Κρήτη (1645-1899), Ρέθυμνο 1997.

9. Δημήτρης Θ. Σιάτρας, Οι αγοραπωλησίες ακινήτων στην τουρκοκρατούμενη Ελλάδα, Εκδ. Γνώση, Αθήνα 1992, 274.

10. Λένα Τζεδάκη - Αποστολάκη, «Τουρκοκρητικοί: αναζήτηση μιας ταυτότητας», Τα Ιστορικά 18 (2001), 147-166.

11. Λένα Τζεδάκη - Αποστολάκη, «Οικογενειακά ονόματα Τουρκοκρητικών», Πεπραγμένα Θ’ Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου, τ. Γ1, Εταιρεία Κρητικών Ιστορικών Μελετών, Ηράκλειο 2005, σελ. 43-60.

 12. Ιωάννης Χλωρός, Λεξικόν Τούρκο-Ελληνικόν, Εκ του Πατριαρχικού Τυπογραφείου, Κωνσταντινούπολη 1900, τ. Α’-Β’. Αντώνης Στρατάκης Απόφοιτος Τμήματος Ιστορίας-Αρχαιολογίας / Διπλωματούχος Νεότερης και Σύγχρονης Ελληνικής και Ευρωπαϊκής Ιστορίας Πανεπιστημίου Κρήτης

24

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

Εικόνες

 ΠΗΓΗ

Ααδημοσίευση απο

https://documentslide.com/documents/tourkokritiki-simboleografi.html