Κουζουλάδες : ΤΟ ΝΗΣΙ ΤΗΣ ΠΟΡΦΥΡΑΣ

21 Ιουλίου 2016

ΤΟ ΝΗΣΙ ΤΗΣ ΠΟΡΦΥΡΑΣ

ΛΕΥΚΗ
ΤΟ ΝΗΣΙ ΤΗΣ ΠΟΡΦΥΡΑΣ
ΝΙΚΟΣ ΖΕΡΒΟΝΙΚΟΛΑΚΗΣ

ΟΜΙΛΙΑ ΣΤΟ

2nd International Symposium

TEXTILES AND DYES

IN THE ANCIENT MEDITERRANEAN WC

(Valencia University end Athens University)

ΛΕΥΚΗ ΤΟ ΝΗΣΙ ΤΗΣ ΠΟΡΦΥΡΑΣ

Χαίρετε κυρίες και κύριοι,

Θα μιλήσω για ένα μικρό νησί, στην καρδιά της Μεσογείου, που η μοίρα, η ζωή και η διαδρομή του ολόκληρη από τα προϊστορικά χρόνια μέχρι και την ύστερη αρχαιότητα καθορίστηκαν κατά τρόπο απόλυτο και μοναδικό από το χρώμα της πορφύρας.

Είναι το νησί Λευκή, κοντά στις νότιες ακτές της Ανατολικής Κρήτης.

Για την ακρίβεια, πρόκειται για μια συστάδα μικρών, ακατοίκητων σήμερα, νησιών. Το μεγαλύτερο από αυτά είναι η Λευκή, πιο γνωστή στις μέρες μας, με το όνομα Κουφονήσι.

Η επιφάνειά του είναι μόλις 3.858 στρέμματα και η σύσταση του εδάφους του είναι κυρίως από κροκαλοπαγή πετρώματα, νεογενείς μάργες, λευκούς μαργαϊκούς ασβεστόλιθους και αμμοθίνες.

Τοπίο μάλλον Αφρικανικό, άγονο και άνυδρο, τριγυρισμένο από μια θάλασσα με τροπικά χρώματα σε όλο το ανάπτυγμα των ακτογραμμών της συστάδας αυτών των νησιών. Διάφανα, τυρκουάζ νερά, με εξαίσιο βυθό.

Η Λευκή απέχει από τις απέναντι Κρητικές ακτές του Γούδουρα περίπου τρία ναυτικά μίλια, που συχνά φαντάζουν πιο δύσκολα και από ένα ωκεανό, όταν πνέουν ισχυροί Βόρειοι άνεμοι, που κατεβαίνουν ορμητικοί από τις βουνοκορφές του Αφέντη Χριστού, και το νησί τότε γίνεται απρόσιτο.

Το αρχαίο όνομα του νησιού, όπως και την ακριβή θέση του μας τα διασώζει ο Πλίνιος στη Φυσική Ιστορία (Βιβλίο IV, 12,61).

Μια δεύτερη αρχαία μαρτυρία που μας διασώζει το όνομα Λευκή για το Κουφονήσι είναι η περίφημη «ΔΙΑΙΤΗΣΙΑ ΤΩΝ ΜΑΓΝΗΤΩΝ», ένα κείμενο μιας αρχαίας επιγραφής που βρέθηκε στην Ίτανο και σήμερα βρίσκεται εντοιχισμένη έξω από το Καθολικό της Μονής Τοπλού.

Η Διαιτησία αυτή αφορά στη δικαστική διαμάχη των πόλεων Ιεράπυτνας και Ιτάνου, για την κατοχή και κυριότητα της νήσου Λευκής. Η διαμάχη ανάμεσα στις δυο αυτές αρχαίες πόλεις είχε διάρκεια πολλών δεκαετιών μέχρι τη στιγμή που καταφεύγουν στη Διαιτησία των Μαγνήτων της Μικράς Ασίας, το 112 με 111 π.Χ.

Η διαιτησία αποδίδει το νησί Λευκή στους Ιτάνιους, ωστόσο, μια δεύτερη επιγραφή που βρέθηκε το 1919, και χρονολογείται στην ίδια περίοδο με την προηγούμενη, αναφέρεται σε μια έφεση των Ιεραπυτνίων που δεν αποδέχονται την απόφαση των Μαγνήτων. Έτσι, η διαμάχη είναι φανερό ότι δεν σταματάει.

Τα κείμενα αυτών των επιγραφών μας δίνουν και ένα μέτρο της αξίας που είχε η Λευκή για τις δυο πόλεις που ερίζουν ασταμάτητα διεκδικώντας η κάθε μια για λογαριασμό της την κυριότητα του νησιού και κυρίως τη νομή του πλούτου του.

Πηγή πλούτου για τη Λευκή δεν είναι άλλη από την Πορφύρα. Το πανάκριβο χρώμα, που παράγεται εδώ και η αξία του στην αρχαιότητα προσδιορίζεται με το ισόβαρό του σε ασήμι.

Η πρώτη αιτία που με οδήγησε να εξερευνήσω τη Λευκή ήταν οι αναφορές του Άγγλου υποναυάρχου, αρχαιολόγου, υδρογράφου, περιηγητή, γεωγράφου και συγγραφέα T.B.Spratt,

Που επισκέπτεται τη Λευκή στα μέσα του 19ου αιώνα και αναφέρει μεταξύ των άλλων ότι εντόπισε Μινωικά ίχνη στην κατοίκηση του νησιού από την προϊστορική περίοδο.

Συγκέντρωνα τότε υλικό για ένα βιβλίο μου με θέμα τη Μινωική Κρήτη.

Ήταν ευτυχής συγκυρία ότι ένας φίλος αρχαιολόγος, ο αείμνηστος Νίκος Παπαδάκης ήταν ο ανασκαφέας του αρχαιολογικού χώρου στη Λευκή.

Συναντηθήκαμε στο σπίτι του στο Μακρύ-Γιαλό, απέναντι από τη Λευκή, λίγους μήνες πριν πεθάνει. Σ’ εκείνη τη συνάντηση οφείλω ένα πλούσιο υλικό που αποκόμισα για τη Λευκή και τη βιομηχανία της πορφύρας που άνθισε πάνω στο νησί επί αιώνες, από τα Μινωικά χρόνια μέχρι και την υστερο-Ρωμαϊκή περίοδο, χωρίς διακοπή.

Θα ήθελα λοιπόν σ’ αυτό το σημείο να αφιερώσω αυτή την ομιλία μου στον αρχαιολόγο Νίκο Παπαδάκη, τον ηρωικό ανασκαφέα της Λευκής, με μια φράση από τις ΧΟΗΦΟΡΕΣ του Αισχύλου:

«ΚΑΙ ΓΑΙΑΝ ΑΥΤΗΝ Η ΤΑ ΠΑΝΤΑ ΤΙΚΤΕΤΑΙ

ΘΡΕΨΑΣΑ Τ’ ΑΥΘΙΣ ΤΩΝΔΕ ΚΥΜΑ ΛΑΜΒΑΝΕΙ».

Ο Νίκος Παπαδάκης ανέσκαψε στη Λευκή μια Ρωμαϊκή πόλη, στη βορειοδυτική ακτή του νησιού.

Η ανασκαφή έφερε στο φως ένα θέατρο, που το κοίλο του βλέπει τη θάλασσα και έχει δώδεκα σειρές καθισμάτων, ικανές να φιλοξενήσουν χίλιους θεατές.

Δεξιά και αριστερά του δρόμου που οδηγεί στο θέατρο αποκαλύφθηκαν σπίτια που σύμφωνα με τις εκτιμήσεις του ακασκαφέα ανήκουν σε πλούσιους κατοίκους της Λευκής. Στις τοιχοδομές τους σώζονται ίχνη βαφής από πορφύρα σε διακοσμητικές γραμμές.

Ένα εντυπωσιακό σπίτι με οκτώ δωμάτια ξεχωρίζει, καθώς τα δάπεδά του κοσμούνται με εξαίρετα μωσαϊκά από ασπρόμαυρες ψηφίδες.

Διακόσα μέτρα μακρύτερα από αυτό το σπίτι, ήρθε στο φως ένα άλλο μεγάλο σπίτι που αποτελείται από εννέα δωμάτια, που ωστόσο δεν έχουν καμιά πολυτέλεια.

Αξίζει, πιστεύω να επισημάνω μια φράση του ίδιου του ανασκαφέα γι’ αυτά τα δυο σπίτια.

«Πολλά κοινά ευρήματα συνδέουν τα δυο αυτά σπίτια και δείχνουν το χαρακτήρα του συνοικισμού και τις ασχολίες των κατοίκων του: σειρές από πήλινες εστίες, μολυβένια βάρη για τα δίχτυα, χάλκινες βελόνες για το ράψιμό τους και προπάντων σωροί από θαλασσινά όστρεα, δίνουν μια πρώτη εντύπωση ότι πρόκειται για ένα τυπικό λιμάνι ψαράδων. Αυτή η εντύπωση όμως θα πρέπει να εξεταστεί πιο προσεκτικά, όταν διαπιστώνουμε ότι οι σωροί αυτοί των θαλασσινών οστρέων είναι στην πλειοψηφία τους πορφύρες».

Ο αρχαιολόγος μου έδειξε ένα δειγματολόγιο οστράκων από διαφορετικές εποχές, επισημαίνοντάς μου τον τρόπο που είχαν κοπεί στο σημείο απ’ όπου αφαιρούσαν τον αδένα που έδινε τη χρωστική ουσία της Πορφύρας.

Τα όστρακα που χρονολογούνται στους Μινωικούς χρόνους έχουν ακανόνιστα σπασίματα που εκτιμάται ότι γινόντουσαν με πέτρες, που συχνά συνέθλιβαν τα κοχύλια.

Όσο προχωρούν τα χρόνια, η τεχνική του ανοίγματος των κοχυλιών βελτιώνεται, και όπως μου επισήμανε ο αρχαιολόγος, δείχνοντάς μου όστρακα των Ρωμαϊκών χρόνων, το άνοιγμά τους είναι φανερό ότι γίνεται με κάποιο κοπίδι, ώστε το χείλος της οπής που ανοίγουν είναι εντελώς κανονικό, σαν να γίνεται με κάποιο ανοιχτήρι.

Στο σημείο αυτό είναι πιστεύω χρήσιμο να μεταφέρω ένα απόσπασμα από ένα κείμενο του ίδιου του αρχαιολόγου και ανασκαφέα της Λευκής, Νίκου Παπαδάκη.

« Το ψάρεμα της Πορφύρας και η κατεργασία της ήταν η κύρια ασχολία των κατοίκων της Λευκής, όπως προκύπτει. Την τέχνη αυτή την περνούσαν από γενιά σε γενιά, από τα προϊστορικά χρόνια, αφού σωροί από κατεργασμένα κελύφη πορφύρας βρέθηκαν στο νησί, σε χώρους με ίχνη μινωικής κατοίκησης.

» Η πολύτιμη αυτή βαφή, που θεωρείται Συρο-φοινικική εφεύρεση έγινε γρήγορα γνωστή και στον υπόλοιπο χώρο της Μεσογειακής λεκάνης και η κατεργασία της έφτασε σε μεγάλη ακμή στα ελληνιστικά και τα ρωμαϊκά χρόνια.

»Ήταντόσο εκτυφλωτική η υπέροχη αυτή βαφή, ώστε ακόμη και οι ίδιοι οι Ρωμαίοιαυτοκράτορες προσπάθησαν να κρατήσουν αποκλειστικά γι’ αυτούς και τα μέλη τωνοικογενειών τους το δικαίωμα να χρησιμοποιούν αυτή τη βαφή.

»Ο Νέρωνας έβγαλε νόμο που τιμωρούσε κάθε κοινό πολίτη, που θα φορούσε ρούχα από μαλλί ή μετάξι, βαμμένο με πορφύρα.

»Ο Θεόπομπος γράφει ότι η βαφή της πορφύρας ζυγιζόταν με ίσου βάρους ασήμι».

Όταν ρώτησα τον αρχαιολόγο, γιατί επισημαίνει με έμφαση την ύπαρξη του μεγάλου κτηρίου με τα εννιά δωμάτια, που δεν έχουν καμιά πολυτέλεια, σε αντίθεση με εκείνο το οικοδόμημα με τα εντυπωσιακά μωσαϊκά κοντά στο θέατρο, ο ανασκαφέας μου είπε μεταξύ σοβαρού και αστείου, ότι υπήρχε πάντοτε διαφορά ανάμεσα σε ένα εργοστάσιο και ένα σπίτι πλουσίου.

Μεταφέρω και εδώ πιστά μια φράση του από εκείνη τη συζήτηση:

«Στη Λευκή τολμώ να πω ότι έχουμε ένα οργανωμένο βιομηχανικό κέντρο παραγωγής πορφύρας. Τα ανασκαφικά δεδομένα αυτού του συγκεκριμένου κτιρίου δείχνουν αυτό ακριβώς. Υπάρχει μια σκευή που το δηλώνει με σαφήνεια. Αυτό συμβαίνει από τη Μινωική περίοδο μέχρι και τον 4ο περίπου, μ.Χ. αιώνα, οπότε και η Λευκή καταστρέφεται από μια άγνωστη αιτία. Αυτή η πόλη δέχεται μια επιδρομή που δεν αφήνει λίθον επί λίθου και η ζωή της νεκρώνεται αυτομάτως. Οι κάτοικοί της την εγκαταλείπουν και χάνεται έκτοτε κάθε ίχνος ζωής και ανθρώπινης δραστηριότητας πάνω στο νησί».

Ο ανασκαφέας αυτής της εντυπωσιακής πόλης στη Λευκή δεν έκρυψε τις υποψίες του ότι πίσω από την ξαφνική καταστροφή και εγκατάλειψη αυτού του κέντρου παραγωγής πορφύρας βρίσκεται η γνωστή διαμάχη των Ιτανίων με τους Ιεραπύτνιους. Η καταστροφική επιδρομή βάζει τέλος στη διεκδίκηση.

Θα αναφερθώ πάλι σε ένα χαρακτηριστικό κείμενο που έχει την υπογραφή του αρχαιολόγου-ανασκαφέα Νίκου Παπαδάκη και δημοσιεύθηκε στο 6ο τεύχος του περιοδικού ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ. Ο ίδιος άλλωστε με είχε παραπέμψει σε αυτό του το κείμενο:

« Οι κάτοικοι της Λευκής, άριστοι γνώστες της κατεργασίας της πορφύρας, με τα εργαστήριά τους εξυπηρετούσαν αρχικά τις ανάγκες των ηγεμόνων της Κρήτης και της Αιγύπτου, αλλά στα χρόνια του Πτολεμαίου του Φιλάδελφου (283-246 π.Χ.), που είχε ιδιαίτερα φιλικές σχέσεις με την Ιτανο, τη μητρόπολη της λευκής, η χρήση της πορφυρένιας βαφής πέρασε και στα λαϊκά στρώματα.

»Επιπλέον, σταμάτησε να είναι βαφή αποκλειστικά ενδυμάτων και χρησιμοποιήθηκε και σε άλλα είδη, όπως σε χαλιά και κλινοσκεπάσματα.

»Σε αιγυπτιακούς παπύρους του 1ου μ.Χ. αιώνα αναφέρονται συνταγές ύφανσης και βαφής πορφυρών ενδυμάτων, που προορίζονταν για ιδιώτες.

»Πάντως, η χρήση της βαφής αυτής από τα λαϊκά στρώματα κατέληξε, λόγω της πανάκριβης πρώτης ύλης, σε διάφορες προσμίξεις και συνδυασμούς με άλλες ουσίες, όπως νερό, φυτά, άλλα κοχύλια, ακόμη και ούρα».

Ο ανασκαφέας της Λευκής πίστευε ότι το χρήμα που εισέρρεε στο νησί από το εμπόριο της πορφύρας δημιούργησε μια εμπορο-αστική τάξη, που απέδιδε χρυσοφόρο συνάλλαγμα στη μητρόπολη.

Ο πλούτος αυτός που εισρέει στο νησί κάνει τη Λευκή να θέλει να κρατήσει εφτασφράγιστο το μυστικό της παραγωγής της πορφύρας. Ο αρχαιολόγος πίστευε απολύτως ότι η πορφύρα δεν έφευγε ποτέ με τη μορφή βαφής από τη Λευκή.

«Υπήρχε και ανθούσε στο νησί μια δεύτερη βιομηχανία σε παράλληλη σύνδεση με τη βιομηχανία παραγωγής της πορφύρας, και ήταν η βιομηχανία βαφής. Όποιος ήθελε να βάψει ένα ρούχο, ένα ένδυμα, έπρεπε να το φέρει στη Λευκή και να βαφτεί στα εργαστήρια του νησιού με απόλυτη μυστικότητα σε ό,τι αφορά τη χρήση της βαφής από πορφύρα. Ο πελάτης παρελάμβανε το ύφασμα βαμμένο και έφευγε.

»Εχουμε συνεπώς μια δεύτερη άκρως προσοδοφόρα βιομηχανία στη Λευκή, που συσσωρεύει στο νησί χλιδή και πλούτο.

»Έχουμε συνεπώς μια αλυσίδα παραγωγής. Τους ψαράδες που μαζεύουν τα κοχύλια επί μήνες πολλούς, γιατί έπρεπε να συγκεντρωθούν μεγάλες ποσότητες. Τα όστρεα της πορφύρας (Murex trunculus) τα μάζευαν τους μήνες του Φθινοπώρου και της Άνοιξης και τα διατηρούσαν ζωντανά αποθηκεύοντάς τα σε κύρτους μέσα στη θάλασσα, μέχρι να συγκεντρωθούν πολλά. Υπολογίζουμε ότι κάθε κοχύλι δίνει περίπου μια σταγόνα βαφής.

»Μετά τους ψαράδες των κοχυλιών, στην αλυσίδα παραγωγής έχουμε τους επεξεργαστές της πορφύρας. Από ένα σημείο και πέρα αυτή η δουλειά πρέπει να γίνεται από έμπιστους και εχέμυθους ανθρώπους, που διαφυλάττουν το μυστικό της πορφύρας. Δεν αποκαλύπτουν δηλαδή τις προσμίξεις και τον τρόπο παραγωγής της βαφής από ένα σημείο και μετά, ούτε με ποια μέθοδο παράγονται τα διαφορετικά χρώματα της βαφής από πορφύρα.

»Το τρίτο σκέλος στην αλυσίδα παραγωγής που διακρίνουμε στη Λευκή, είναι η βαφή των υφασμάτων στο νησί. Για παράδειγμα, εκείνο το μεγάλο κτήριο με τις πολλές πήλινες εστίες θα μπορούσε να είναι ένα εργοστάσιο βαφής».

Από το 2600 π.Χ. μέχρι και τον 4ο μ.Χ. αιώνα υπάρχει διαρκώς ζωή, με ίχνη κατοίκησης και δραστηριότητας πάνω στο νησί. Ωστόσο, έχουν εντοπιστεί ίχνη ανθρώπινης δραστηριότητας και σε παλιότερες εποχές. Πρόκειται για ίχνη προϊστορικής λατρείας μέσα σε σπηλιές.

Η Λευκή, όπως συνήθιζε να λέει ο ανασκαφέας της, εκτός από τόπος παραγωγής της πορφύρας, ήταν πάντοτε ένα σημαντικό κέντρο στη Μεσόγειο. Εμπορικό κέντρο και θαλασσινό σταυροδρόμι από τα προϊστορικά χρόνια, στα ταξίδια για τη Φαραωνική Αίγυπτο.

Η Λευκή είναι ένας σταθμός ανεφοδιασμού. Είναι όμως πάνω απ’ όλα μια πολιτεία που ζει στη χλιδή, έχει θεάματα και απολαύσεις. Μια πόλη εμπόρων και ναυτικών.

Τόσο η Φαραωνική Αίγυπτος, όσο και η Ρώμη αργότερα, δεν έπαψαν ποτέ να στρέφουν το ενδιαφέρον τους σ’ αυτό το μικρό νησί με το μεγάλο πλούτο.

Είναι χαρακτηριστικό ότι οι Πτολεμαίοι στους οποίους περιέρχεται το νησί, εγκαθιστούν στη Λευκή δική τους Αιγυπτιακή φρουρά, προκειμένου να μπορούν να ελέγχουν την παραγωγή και το εμπόριο της πορφύρας.

Θα αναφερθώ πάλι σε δυο πολύ χαρακτηριστικές φράσεις του αρχαιολόγου ανασκαφέα γι’ αυτό το νησί, που ήταν όλη του η ζωή.

· Η ΛΕΥΚΗ ΕΙΝΑΙ Η ΔΗΛΟΣ ΤΟΥ ΛΙΒΥΚΟΥ.

Αυτή είναι η μία φράση.

Και η δεύτερη είναι ότι

Η ΛΕΥΚΗ ΕΙΝΑΙ ΤΟ ΝΗΣΙ ΤΗΣ ΠΟΡΦΥΡΑΣ.

Όταν του ζήτησα να μου εξηγήσει γιατί εμμένει σ’ αυτές τις δυο φράσεις, ενώ η ανασκαφή έχει δώσει ένα πλούτο ευρημάτων που θα εξασφάλιζαν εντυπωσιακότερους χαρακτηρισμούς για τη Λευκή, ο αρχαιολόγος απάντησε ότι με την πρώτη φράση, ότι δηλαδή η Λευκή είναι η Δήλος του Λιβυκού, δίδεται ανάγλυφα ο δραματικός χαρακτήρας των έριδων ανάμεσα στις δυο πόλεις που διεκδικούν το νησί, για τον πλούτο του και τελικά το ίδιο το νησί πληρώνει με τραγικό τρόπο αυτή τη διαμάχη με την απόλυτη καταστροφή από ένα επιδρομέα. Παθαίνει αυτό ακριβώς που παθαίνει και η Δήλος εξ αιτίας του ταμείου του Ιερού του Απόλλωνα.

Με τη δεύτερη φράση, ότι δηλαδή η Λευκή είναι το νησί της πορφύρας, ο ανασκαφέας δηλώνει τη μοναδικότητα της δραστηριότητας που κυριαρχεί στο νησί, προσδιορίζοντας κατά τρόπο απόλυτο τη ζωή, τον πλούτο και τη μοίρα του νησιού.

Σε ό,τι αφορά την επεξεργασία των κοχυλιών για να παραχθεί το χρώμα, η βαφή της πορφύρας, μεταφέρω πιστά μια περιγραφή του αρχαιολόγου ανασκαφέα:

« Η διαδικασία παραγωγής της πορφύρας στη Λευκή φαίνεται να είναι ίδια από τα Μινωικά χρόνια μέχρι και την εποχή που το νησί καταστρέφεται από μια επιδρομή. Αφού έπαιρναν το «άνθος» από το κοχύλι, ένα μικρό αδένα δηλαδή, που δίνει ένα υγρό γαλακτώδες, το έβραζαν σε άλμη με ξύδι και το άφηναν στη συνέχεια για ένα διάστημα στον ήλιο.

»Στη συνέχεια το έβραζαν πάλι και το ανακάτευαν με άλλες ουσίες, μέχρι να πάρει η βαφή την επιθυμητή απόχρωση.

»Εδώ, στη Λευκή υπολογίζω ότι παρήγαγαν εφτά διαφορετικά χρώματα και αποχρώσεις πορφύρας. Το κλασικό βαθυκόκκινο, λαμπερό χρώμα, αλλά και δυο ή τρεις ακόμη αποχρώσεις του σε πιο ανοιχτούς τόνους. Ένα κίτρινο έντονο στο χρώμα του κρόκου. Ένα βαθύ λαμπερό μπλε και ένα άλλο μπλε πιο ανοιχτό, όπως και ένα πράσινο».

Δεν απομένει δυστυχώς χρόνος να αναφερθώ στην πολύ σημαντική ανασκαφή και στα ευρήματα που έφερε στο φως.

Δυστυχώς, η ανασκαφή έμεινε ημιτελής, ενώ και οι ανασκαμμένοι χώροι παραμένουν ασυντήρητοι και δεινοπαθούν από την άμμο, τις καιρικές συνθήκες και την εγκατάλειψη.

Τα Μινωικά στρώματα δεν έχουν καν ανασκαφεί, ενώ παραμένουν σκοτεινές και όλες οι ενδιάμεσες περίοδοι από τα Μινωικά μέχρι τα Ρωμαϊκά χρόνια.

Είναι βέβαιο ωστόσο, ότι στη Λευκή υπάρχει μια μοναδική δυνατότητα και ευκαιρία να μελετηθεί η παραγωγή και η χρήση της βαφής της πορφύρας σε ένα βάθος πολλών αιώνων. Και θα ήταν ευχής έργο να βρεθεί τρόπος, ώστε αυτή η ευκαιρία να αξιοποιηθεί.

Με αυτή την ευχή θα σας χαιρετίσω, ελπίζοντας ότι είναι αυτό που θα ήθελε και ο ανασκαφέας της Λευκής, που έφυγε χωρίς να προλάβει να ολοκληρώσει το μεγάλο του όνειρο, που ήταν και το έργο της ζωής του.

Σας ευχαριστώ.

ΝΙΚΟΣ ΖΕΡΒΟΝΙΚΟΛΑΚΗΣ

Αθήνα 26 Νοεμβρίου 2005