Αμπελιτσιά η Ανέγνωρο,το επιστημονικό όνομα της
οποίας είναι (Zelkova abelicea)
Φωτογραφία του φυτού
Αμπελιτσιά, Zelkova abelicea. Είναι το μοναδικό ενδημικό δένδρο της Κρήτης. Στο
"Κόκκινο Βιβλίο των Σπανίων και Απειλουμένων ειδών της Ελλάδας" του
1995 αναφέρεται ως Τρωτό (VU).
Τοποθεσία:
Λευκά Όρη
nhmc.image.80821
Ταξινόμηση:
Plantae
Magnoliophyta
Magnoliopsida
Ulmaceae
Αμπελιτσιά: Tο εμβληματικό δέντρο της Κρήτης
Γράφει: Δημήτρης Μαριδάκης
H Κρήτη είναι γνωστή για τα
ενδημικά βότανά της όπως τη μαλοτήρα και το δίκταμο. Αντίθετα ελάχιστοι -ακόμα
και ντόπιοι- γνωρίζουν το μοναδικό ενδημικό δέντρο του νησιού. Ο λόγος για την
περίφημη αμπελιτσιά που έχει ταυτίσει το όνομά της με ένα προϊόν – σήμα
κατατεθέν της Κρήτης, την παραδοσιακή κατσούνα. Eνα δέντρο που αγαπά το ορεινό
κλίμα των Λευκών Ορέων αλλά που δυστυχώς τα τελευταία χρόνια ο πληθυσμός του
έχει μειωθεί με συνέπεια να έχει τεθεί υπό προστασία. Οι “διαδρομές”
παρουσιάζουν σήμερα πτυχές του περιβαλλοντικού αυτού θησαυρού της Κρήτης αλλά
και της τοπικής παράδοσης που είναι συνυφασμένη με το ξύλο της αμπελιτσιάς.
ΣΠΑΝΙΑ ΚΑΙ ΜΟΝΑΔΙΚΗ
Από το 2014, το Μεσογειακό Αγρονομικό Ινστιτούτο Χανίων (Μ.Α.Ι.Χ.) συντονίζει σε όλη την Κρήτη
ένα τριετές πρόγραμμα ειδικό για την αμπελιτσιά, που υλοποιείται σε συνεργασία
με τις Δ/νσεις Δασών και τοπικούς φορείς.
Οι βιολόγοι Χριστίνα
Φουρναράκη και Παναγιώτα Γώτσιου από τη Μονάδα Διατήρησης Μεσογειακών Φυτών
(Μ.Α.Ι.Χ.) μίλησαν στις “διαδρομές” για τη σπουδαιότητα του προγράμματος καθώς
η αμπελιτσιά αποτελεί ένα σπάνιο και μοναδικό όπως τόνισαν είδος.
«Η αμπελιτσιά δεν είναι
δέντρο γνωστό σε πολλούς! Καθώς φύεται σε μεγάλα σχετικά υψόμετρα (από 800 έως
και 1800μ.), μόνο λίγοι γνωρίζουν αυτό το δέντρο “από κοντά”, κυρίως βοσκοί.
Παραδοσιακά, την εκτιμούσαν κυρίως για την ομορφιά και τη σκιά της (ψηλά δένδρα
συνήθως υπάρχουν κοντά σε “μιτάτα”) και βέβαια για τη γνωστή ακόμη και σήμερα
χρήση της στην κατασκευή του παραδοσιακού μπαστουνιού – κατσούνας, κυρίως σε
περιοχές της Δυτικής Κρήτης», σημείωσαν οι κυρίες Γώτσιου και Φουρναράκη και
πρόσθεσαν ότι η σημαντικότητα της αμπελιτσιάς έγκειται στο γεγονός ότι «είναι ένα μοναδικό κομμάτι της φυσικής μας
κληρονομιάς που βρίσκεται μόνο στην Κρήτη και πουθενά αλλού στον κόσμο».
«Σε παγκόσμιο επίπεδο, ανήκει
στο σπάνιο γένος Zelkova που έχει μόνο 6 είδη συνολικά με πολύ περιορισμένη
γεωγραφική εξάπλωση (ένα από αυτά η αμπελιτσιά και άλλα 5 “ξαδερφάκια” της).
Στην Ευρώπη είναι ένας από τους δύο μόνο εκπροσώπους του γένους Zelkova –
υπάρχει άλλο ένα συγγενές είδος στη Σικελία Ιταλίας. Επίσης, είναι ένα από τα
περίπου 2.500 φυτικά είδη που θεωρούνται κινδυνεύοντα με εξαφάνιση με βάση τον
Διεθνή Οργανισμό για τη Διατήρηση της Φύσης (IUCN, 2012). Λόγω αυτής της
σπανιότητάς της, περιλαμβάνεται και προστατεύεται από την ευρωπαϊκή και την
εθνική νομοθεσία καθώς και από διεθνείς Συνθήκες όπως αυτή της Βέρνης».
Ενα ακόμα ξεχωριστό στοιχείο
της αμπελιτσιάς είναι η μακραίωνη ιστορία της.
«Θα μπορούσε επίσης να είναι
το εμβληματικό δέντρο της Κρήτης καθώς απαντάται σε όλους τους ορεινούς όγκους
του νησιού σε μικρούς ή μεγάλους πληθυσμούς και είναι από τους πιο παλιούς
“κατοίκους” του νησιού», σχολίασαν οι κυρίες Γώτσιου και Φουρναράκη και τόνισαν
ότι έχουν εντοπιστεί απολιθώματα ηλικίας περίπου 8 εκατομμυρίων ετών από το
πρόγονο (αρχέγονο) είδος της αμπελιτσιάς στην περιοχή της Μακρυλιάς, στην
ανατολική Κρήτη.
“ΚΑΤΟΙΚΕΙ” ΣΤΑ ΟΡΕΙΝΑ
Η αμπελιτσιά, σύμφωνα με τις
επιστημονικές καταγραφές που υπάρχουν, φύεται σε όλους τους ορεινούς όγκους της
Κρήτης αλλά σχεδόν το 80% του συνολικού πληθυσμού του είδους εντοπίζεται στα
Λευκά Όρη και κυρίως στις περιοχές: Ομαλό, Ποριά, Θέρισο, Ζούρβα, οροπέδιο
Νιάτου, Ιμβρο και Ελυγιά. Σε μικρότερους πληθυσμούς απαντάται στον Ψηλορείτη,
τον Κέδρο, τη Δίκτη και τη Θρυπτή.
«Μέχρι πολύ πρόσφατα, δεν
υπήρχαν στοιχεία για τα μεγέθη των πληθυσμών αμπελιτσιάς στην Κρήτη – υπήρχαν
μόνο αδρές εκτιμήσεις για την ύπαρξη μερικών εκατοντάδων ενήλικων δέντρων. Όμως,
χάρη στην υλοποίηση δύο σημαντικών 3ετών εθνικών προγραμμάτων του Υπουργείου
Περιβάλλοντος που ολοκληρώθηκαν πρόσφατα (2013-2015), με χρηματοδότηση από
εθνικούς πόρους και του ΕΣΠΑ 2007-2013, έγινε μια πρώτη συστηματική καταγραφή
που επιτρέπει μια πιο ακριβή εκτίμηση του μεγέθους των πληθυσμών του είδους:
στην περιοχή των Λευκών Ορέων, εκτιμάται ότι υπάρχουν περίπου 16.000 δέντρα
(ώριμα αναπαραγωγικά άτομα) και στο σύνολο της Κρήτης, περίπου 20.000 δέντρα.
Ωστόσο, εκτιμάται ότι υπάρχουν πάνω από 300.000 άτομα αμπελιτσιάς (ίσως και
πολλά παραπάνω!) σε όλη την Κρήτη σε θαμνώδη μορφή, ύψους μέχρι 1,5μ., την πιο
συνηθισμένη μορφή που συναντά κάποιος την αμπελιτσιά στο βουνό! Αυτό συμβαίνει
γιατί οι τρυφεροί βλαστοί της αμπελιτσιάς βόσκονται έντονα την Άνοιξη και το
Καλοκαίρι, όταν “ανεβαίνουν” τα κοπάδια ζώων στα ορεινά, και τα φυτά δεν
προλαβαίνουν να αναπτυχθούν σε μορφή δέντρου. Επιπλέον, το είδος αναπαράγεται
από φυσικού του πολύ εύκολα με παραβλαστήματα, σχηματίζοντας έτσι πυκνές συστάδες
με φυτά σε θαμνώδη μορφή», επεσήμαναν οι κυρίες Γώτσιου και Φουρναράκη.
Ωστόσο -τόνισαν συνεχίζοντας-
παρά τα παραπάνω μεγέθη πληθυσμών, οι μελέτες αξιολογούν, με βάση και τις
υπάρχουσες και εκτιμώμενες απειλές, ότι η κατάσταση των φυσικών πληθυσμών είναι
“μη ικανοποιητική-ανεπαρκής” και απαιτούνται κάποια διαχειριστικά μέτρα για να
βελτιωθεί και να μην κινδυνέψει περαιτέρω το είδος.
ΟΙ ΣΟΒΑΡΟΤΕΡΕΣ ΑΠΕΙΛΕΣ
Τι απειλεί όμως την
αμπελιτσιά; «Η αμπελιτσιά έχει από φυσικού της πρόβλημα με την εγγενή αναπαραγωγή:
συνήθως τα όποια μεγάλα δένδρα υπάρχουν, δεν παράγουν σπόρους κάθε χρονιά,
υπάρχει ένας κύκλος 3-4 χρόνων. Αλλά και όταν υπάρχουν, λίγοι σπόροι του είδους
βλαστίζουν και ακόμη πιο λίγα αρτίβλαστα μεγαλώνουν λόγω του συνδυασμού του
αργού ρυθμού ανάπτυξής τους και της βόσκησης», σημείωσαν οι ερευνήτριες του
Μ.Α.Ι.Χ. και διευκρίνισαν: «H υπερβόσκηση εμποδίζει την ανάπτυξη των θαμνοειδών
μορφών σε δένδρα. Αντίθετα μια βόσκηση πιο ήπιας έντασης σε κάποιες περιπτώσεις
(π.χ. μόνο των περιφερειακών κλαδιών ενός θάμνου αμπελιτσιάς), μπορεί και να
ευνοήσει την ανάπτυξη κεντρικών βλαστών προς την ανάπτυξη της δενδρωειδούς
μορφής της αμπελιτσιάς, όπως άλλωστε κάτι ανάλογο συμβαίνει και με άλλα είδη,
όπως σφενδάμια και πρίνους! Επίσης, βλαστοί των δένδρων χρησιμοποιούνται για
την κατασκευή των παραδοσιακών μπαστουνιών (κατσούνες) και η εμπορευματοποίηση
αυτής της παραδοσιακής πρακτικής, λόγω της αυξημένης ζήτησης από τους
τουρίστες, μπορεί να γίνει ιδιαίτερα απειλητική για ορισμένους φυσικούς
πληθυσμούς του είδους. Και βέβαια σημαντικές απειλές που δεν πρέπει να
υποτιμούμε είναι οι πυρκαγιές και η ξηρασία».
Φυτεία αμπελιτσιάς στον
Ομαλό!
Λόγω του ότι η αμπελιτσιά
είναι προστατευόμενο είδος, το Μ.Α.Ι.Χ. έχει ξεκινήσει από το 2000 την
προσπάθεια για τη λεγόμενη “εκτός τόπου” διατήρηση της, με τη συλλογή σπόρων
από φυσικούς πληθυσμούς και τη φύλαξή τους στην τράπεζα σπόρων, καθώς και τη
μελέτη για τις βέλτιστες συνθήκες που απαιτεί η φύτρωσή τους.
Πρόσφατα, σε συνεργασία με το
τμήμα Βιολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών και το Φορέα Διαχείρισης Λευκών
Ορέων-Σαμαριάς, συμμετείχε στα δύο εθνικά προγράμματα για την “παρακολούθηση
ειδών κοινοτικού ενδιαφέροντος” μεταξύ των οποίων και η αμπελιτσιά.
Επίσης, από το 2014, το
Μ.Α.Ι.Χ. συντονίζει σε όλη την Κρήτη 3ετές πρόγραμμα ειδικό για την αμπελιτσιά,
που υλοποιείται σε συνεργασία με τις Διευθύνσεις Δασών και τοπικούς φορείς.
Ειδικότερα στον Νομό Χανίων, το Μ.Α.Ι.Χ.
συνεργάζεται στενά με τη Διεύθυνση Δασών και με τον Δήμο Πλατανιά, εκτάσεις του
οποίου εντοπίζονται σε περιοχές κοντά στον Ομαλό, με φυσικούς πληθυσμούς
αμπελιτσιάς. Αυτό το πρόγραμμα έχει τίτλο “Επιτόπια και εκτός τόπου διατήρηση
του είδους Zelkova abelicea στην Κρήτη, 2014-2016”.
Η χρηματοδότηση είναι από το
Πανεπιστήμιο του Φρίμπουργκ της Ελβετίας (Τμήμα
Βιολογίας και Βοτανικός Κήπος), επιστήμονες του οποίου ειδικεύονται σε μελέτες
για διάφορα φυτικά υπολειμματικά είδη σε όλο τον κόσμο, και επίσης, συμμετέχουν
σε διεθνές πρόγραμμα του Botanic Gardens International (BGCI) για την προστασία
και των υπολοίπων ειδών του γένους Zelkova. Φέτος είναι η τρίτη και τελευταία
χρονιά υλοποίησης του παραπάνω έργου, αλλά είναι πολύ πιθανό να εγκριθεί και
νέο τριετές πρόγραμμα – ως συνέχεια.
Οι κύριες δράσεις του έργου
έχουν ως εξής:
Η “εντός τόπου” διατήρηση με
συστηματική παρακολούθηση της ανάπτυξης της αμπελιτσιάς και άλλων
“ανταγωνιστικών” θαμνώδων και δενδρώδων ειδών μέσα σε “πειραματικές”
περιφράξεις επιλεγμένων μικρών εκτάσεων μέσης επιφάνειας 20 τ.μ. έκαστη. Μέχρι
σήμερα, έχουν γίνει 15 τέτοιες επιφάνειες στα Λευκά Ορη, 4 στον Κέδρο και 6 στη
Νότια Δίκτη.
Η “εκτός τόπου” διατήρηση με
τη συλλογή αγενούς και εγγενούς πολλαπλασιαστικού υλικού (παραφυάδων και
σπόρων) από φυσικούς πληθυσμούς αμπελιτσιάς στην Κρήτη. Μέρος της συλλογής
σπόρων φυλάσσεται στην τράπεζα σπόρων του Μ.Α.Ι.Χ. για διατήρηση και μελέτες
φύτρωσης. Επίσης γίνεται πολλαπλασιασμός του είδους για μετέπειτα καλλιέργεια
σε φυτώρια και φύτευση σε επιλεγμένες εκτάσεις κοντά σε φυσικούς πληθυσμούς.
Προβλέπεται ότι τα φυτάρια που θα προέλθουν είτε από σπόρους είτε από
μοσχεύματα, θα είναι διαθέσιμα στις αντίστοιχες Δ/νσεις Δασών από περιοχές από
τις οποίες προέρχεται το γενετικό υλικό και οι οποίες διαθέτουν την ανάλογη
υποδομή (φυτώρια).
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει ότι
στο πλαίσιο αυτής της ομάδας δράσεων, ο Δήμος Πλατανιά παραχώρησε δημοτική
έκταση περίπου 4 στρεμμάτων στο οροπέδιο Ομαλού, για τη δημιουργία φυτείας
αμπελιτσιάς.
«Έχει ήδη γίνει η περίφραξη
και στις αρχές της άνοιξης φέτος, προβλέπεται η πρώτη μεταφύτευση φυταρίων
προερχόμενων από γειτονικούς φυσικούς πληθυσμούς αμπελιτσιάς με έξοδα του
προγράμματος.
Στη συνέχεια, η συντήρηση και
αξιοποίηση της καλλιέργειας θα είναι στην ευθύνη του Δήμου Πλατανιά. Ο χώρος
αυτός θα μπορεί να είναι επισκέψιμος για το κοινό, για περιβαλλοντική
εκπαίδευση, αλλά και αργότερα, όταν αναπτυχθούν τα φυτά, θα μπορεί να γίνεται
ελεγχόμενη χρήση της ξυλείας για την κατασκευή “κατσούνας” πιστοποιημένης
προέλευσης για αποφυγή χρήσης από κινδυνεύοντες φυσικούς πληθυσμούς», εξήγησαν
σχετικά οι κυρίες Γώτσιου και Φουρναράκη.
Τέλος, προβλέπονται δράσεις
ευαισθητοποίησης και ενημέρωσης μέσα από τη διανομή ενημερωτικών εντύπων,
δημοσιευμάτων, εκδηλώσεων εκδηλώσεις, ανακοινώσεων σε συνέδρια. κ.λπ. Στο
πλαίσιο αυτό θα διοργανωθεί φέτος και μια ενημερωτική ημερίδα στο Μ.Α.Ι.Χ. για την παρουσίαση των αποτελεσμάτων
του έργου και την ευαισθητοποίηση όλων των αρμόδιων φορέων, τοπικής
αυτοδιοίκησης και πολιτών από όλη την Κρήτη.
Να σημειώσουμε ότι στην
επιστημονική ομάδα παρακολούθησης του προγράμματος συμμετέχουν επιστήμονες του
Μ.Α.Ι.Χ., των Δ/νσεων Δασών Κρήτης, του τμήματος Βιολογίας του Εθνικού
Καποδιστριακού Παν/μιου Αθηνών (καθηγ. Κ. Θάνος), του Πανεπιστημίου του Fribourg Ελβετίας, του Botanic Gardens
Conservation International (BGCI) και του National Research Council (CNR) – Institute of Plant
Genetics, Palermo.
Ο συνολικός προϋπολογισμός
του προγράμματος ανέρχεται σε 120.000 ευρώ για τρία χρόνια, ενώ περίπου τα μισά
χρήματα προβλέπονται για τις Δ/νσεις Δασών και την υλοποίηση των έργων
περίφραξης των πειραματικών επιφανειών προς παρακολούθηση και τα άλλα μισά στο
Μ.Α.Ι.Χ. για υλοποίηση και συντονισμό όλων των δράσεων.
Σε κάθε περίπτωση, επεσήμαναν
καταλήγοντας οι κυρίες Γώτσιου και Φουρναράκη, είναι ανάγκη ο κόσμος και οι
τοπικοί φορείς να γνωρίσουν αυτό το μοναδικό δέντρο και να καταλάβουν τη
σπανιότητα και το ιστορικό “βάρος” εκατομμυρίων ετών που φέρει. «Μετά
-σημείωσαν- θα είναι πιο εύκολο να γίνει συνείδηση η ανάγκη προστασίας του και
διατήρησής του για τις επόμενες γενιές!».
Διασώζοντας την αμπελιτσιά
και τις παραδόσεις
Στο πλαίσιο των προσπαθειών
που γίνονται για την προστασία και ανάδειξη της αμπελιτσιάς, η Διεύθυνση Δασών
Χανίων αφιέρωσε το ημερολόγιο που εξέδωσε για το 2016 στο μοναδικό ενδημικό
δέντρο της Κρήτης. Ενα ημερολόγιο στο οποίο γίνεται ειδική αναφορά στον
αείμνηστο καθηγητή Σπύρο Ντάφη που με ακάματο ενδιαφέρον για το σπάνιο αυτό
εμβληματικό δέντρο της Κρήτης δραστηριοποιήθηκε έως το τέλος της ζωής του για
την προστασία του με επιτόπιες επισκέψεις στον Ομαλό.
«Η έκδοση είναι αφιερωμένη
στην αμπελιτσιά, αφενός γιατί θέλαμε να προβάλλουμε αυτό το είδος και αφετέρου
για να τιμήσουμε τη μνήμη ενός μεγάλου απόντα, του καθηγητή μας Σπύρου Ντάφη»,
δήλωσε στις “διαδρομές” εμφανώς συγκινημένη η δασάρχης Χανίων Πολύμνια Σκλαβάκη
και πρόσθεσε ότι ο Σπύρος Ντάφης υπήρξε ένας πρωτοπόρος της ελληνικής
Δασοπονίας, μια εμβληματική μορφή ερευνητή και πάνω από όλα ένας εξαίρετος
δάσκαλος και άνθρωπος.
«Είχε ασχοληθεί ιδιαίτερα με
την αμπελιτσιά και δεν έπαψε ποτέ να έχει επαφή με τους φοιτητές του και όλους
τους “μάχιμους” δασολόγους μέχρι το τέλος της ζωής του. Είναι χαρακτηριστικό
ότι πριν από 3 χρόνια, σε βαθύ πια γήρας, επισκέφθηκε τα Χανιά και πήγαμε μαζί
στον Ομαλό. Είδε τις συστάδες της αμπελιτσιάς και μου μίλησε για το όραμά του
να προστατευτεί το σπάνιο αυτό είδος αλλά και να διασωθεί συγχρόνως η πρακτική
που είναι συνυφασμένη με την αμπελιτσιά. Η πρακτική κατασκευής της κρητικής
κατσούνας», ανέφερε η κα Σκλαβάκη.
Πρόσθεσε δε ότι η πρόταση που
πρόκειται να υλοποιηθεί στο πλαίσιο του προγράμματος που “τρέχει” το Μ.Α.Ι.Χ.
σε συνεργασία με το Δασαρχείο και άλλους φορείς, για τη δημιουργία μιας φυτείας
αμπελιτσιάς στην περιοχή του Ομαλού όπου θα καλλιεργείται αμπελιτσιά και θα
διατίθεται για την κατασκευή κατσούνων, έβρισκε απόλυτα σύμφωνο τον Σπ. Ντάφη.
ΠΗΓΗ
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου
Μην πυροβολείτε ασκόπως