Λαβύρινθοι

ΕΝΑ ΤΑΞΙΔΙ ΣΤΟΝ ΜΥΘΟ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ

T-logos Μαθήματα Κλασσικής Παιδείας με θέματα τεχνολογίαςκαι φιλοσοφίας που έχουν εκφωνηθεί στο Μαξίμει

Ποιος είναι αρμόδιος για την μελέτη του Λαβυρίνθου;

Palazzo di te

Ο αρχαιολόγος; ο εθνολόγος; ο ιστορικός της τέχνης; ο ιστορικός των θρησκειών ή ο κλασσικός φιλόλογος;

Σήμερα υπάρχουν πάνω από ένα εκατομμύριο φωτογραφίες, σχήματα, εικόνες και πάνω από 2000 δημοσιεύσεις. Αναφέρω τους πιο σημαντικούς ερευνητές πάνω στο θέμα: Krause, Matthews , Santarcangeli, Kern και ο συμπατριώτης μας Παναγής Λεκατσάς. Δεν πρέπει να παραλείψω το υπέροχο διήγημα του Luis Borges, ίσως του μεγαλύτερου λογοτέχνη του 20^ου αιώνα, ¨το σπίτι του Αστερίωνα¨. Από την πλευρά της γλωσσολογίας εμφανίζεται με 3 διαφορετικές σημασίες : μεταφορικά, ως μπλέξιμο των διαδρόμων και ως ο κυρίως λαβύρινθος.
α) Μεταφορικά: αναφέρεται σε μια κατάσταση δύσκολη, μπλεγμένη που δεν φαίνεται καμία τάξη και κανένα διέξοδο. Με αυτήν την σημασία την συναντάμε ήδη από τον 4^ο αιώνα π.Χ.
β) Μπλέξιμο των διαδρόμων μέσα σε κτήρια ή σε κήπους, που προσφέρουν στον επισκέπτη πολλές εναλλακτικές πορείες που μερικές, όμως, οδηγούν σε αδιέξοδα. Η ιδέα υπάρχει είδη σε πολλά αρχαία κείμενα και είναι γνωστή με το γερμανικό Irrgarten=λαβύρινθος. Όμως, η πιο παλιά μορφή  ενός τέτοιου λαβυρίνθου βρίσκεται μόνο το 1550 μ.Χ. σε ένα σχέδιο πάνω σε χαρτί από έναν άγνωστο Ολλανδό καλλιτέχνη . Πρόκειται για μια πρόταση διαρρύθμισης της αυλής του υπέροχου οικοδομήματος στην Mantova,  του Palazzo del Te, ανάκτορο του τσαγιού. Αφορά έναν υπαίθριο Λαβύρινθο από φράκτες θάμνων. Πρόκειται για το πρωιμότερο σχέδιο ενός Irrgarten, δηλαδή για έναν Λαβύρινθο με δυνατότητα επιλογής και αδιέξοδα. Και αυτό έρχεται σε αντίθεση με την φιλολογική παράδοση όπου από την αρχαιότητα και τον μεσαίωνα, μέχρι και τον μανιερισμό, ο λαβύρινθος παριστάνεται με έναν μόνο δρόμο χωρίς, φυσικά, κανένα αδιέξοδο.
γ) Αυτό, λοιπόν, το σχήμα, ο κυρίως λαβύρινθος, όπως φαίνεται στην εικόνα,είναι η τρίτη σημασία της λέξης.

Κυκλικός Λαβύρινθος

    Αυτές, όμως, οι σημασίες μπλέκονται ακόμη και από την αρχαιότητα, και μόνο τον 20^ο  αιώνα αρχίσαμε να καταλαβαίνουμε την διαφορά.

Ιδιότητες - Κατασκευή

Σπείρα

Όπως μπορείτε να δείτε, το αρχιτεκτόνημα αποκτά νόημα μόνον μόνο άμα το δούμε από πάνω. Η μαύρη γραμμή αντιστοιχεί στους τοίχους και η άσπρη στον διάδρομο, που σαν πορεία αποτελεί τον μίτο της Αριάδνης. Υπάρχει μία μόνο εξωτερική είσοδος και συνεχίζει μια αναγκαστική πορεία μέχρι το κέντρο. Εν αντιθέσει με τους λαβυρίνθους τύπου Irrgarten δεν υπάρχουν διασταυρώσεις διαδρομών ούτε η δυνατότητα επιλογής εναλλακτικών δρόμων.Το σχήμα αυτό μοιάζει και με άλλα σχήματα όπως η σπείρα , ο μαίανδρος και οι ομόκεντροι κύκλοι, όμως η διαφορά είναι ουσιώδης.

Λαβύρινθος τύπου Maze-Irrgarten

Με την σπείρα, μοιάζουν γιατί  έχουν και τα δυο έναν στόχο αλλά στον λαβύρινθο η κατεύθυνση αλλάζει, και μια πλησιάζει στο στόχο μια απομακρύνεται.

Με τον μαίανδρο έχουμε ομοιότητα ως προς τη συχνή αλλαγή κατεύθυνσης αλλά δεν υπάρχει στόχος . Είναι ένα ανοιχτό σχήμα. Παρόλα αυτά στα αγγεία αλλά και στα νομίσματα του 5^ου π.Χ. αιώνα ο μαίανδρος εμφανίζεται σαν σύμβολο του λαβυρίνθου.

Μαίανδροι

Μια άλλη ουσιώδης διαφορά μεταξύ των άλλων δύο είναι ότι και στην σπείρα και στον μαίανδρο το περιεχόμενό τους εξαρτάται από τις θετικές γραμμές ενώ στον λαβύρινθο από τις αρνητικές, δηλαδή, από τον χώρο που αφήνουν οι υποτιθέμενοι τοίχοι.

Όσο για τους ομόκεντρους κύκλους, είναι εμφανής η διαφορά, διότι όλες οι γραμμές τους είναι κλειστές και δεν συναντιόνται ποτέ. Αφού ο επισκέπτης εισέλθει, θα βρεθεί μπροστά σ΄ αυτό που ονομάζεται «Prinzip Umweg», σε ελεύθερη μετάφραση αρχή της περιστροφής, που συνίσταται στα εξής: 

1.    δεν υπάρχουν διασταυρώσεις

2.    δεν υπάρχει δυνατότητα επιλογής

3.    αντιστρέφεται διαρκώς η κατεύθυνση της διαδρομής, όπως σε ένα εκκρεμές

4.    γεμίζει όλο το εσωτερικό με στροφές

5.    οδηγεί τον επισκέπτη στον στόχο του

6.    εκβάλλει αναγκαστικά στο κέντρο

7.    από το κέντρο οδηγεί ξανά στο εξωτερικό με μοναδική πορεία.

Ο αρχαιότερος τύπος λαβυρίνθου, που θα τον ονομάσουμε κρητικό, αν και σαν φόρμα τον συναντάμε και στην Ινδία και στην Αμερική, αποτελείται από 7 σπείρες ή διαδρόμους . Υπάρχουν πολλοί τρόποι κατασκευής. Εμείς θα περιοριστούμε σε έναν.

1.    κάνουμε έναν σταυρό 

2.    εισάγουμε 4 ημικύκλια η ορθές γωνίες

3.    θέτουμε 4 τελείες στο κέντρο των ημικυκλίων ή των γωνιών

4.    ενώνουμε το ανώτερο τμήμα του σταυρού με τη πρώτη εξ αριστερών γωνία .

5.    και συνεχίζουμε να ενώνουμε τα άκρα των υπολειπόμενων στοιχείων και έχουμε τον Κρητικό λαβύρινθο. 

Στην εισήγησή της, η φίλη μου η Πόλυ, αναλύει μαθηματικά την δομή του λαβυρίνθου, και παρουσιάζει και άλλες μορφές. Αντί για μοίρασμα του χώρου στα 4, δηλαδή ξεκινώντας με σταυρό,  μπορούμε να έχουμε μοίρασμα σε 3 ακόμη και σε 2. Επίσης μπορούμε να παραλείψουμε κάποια ημικύκλια. Όταν, δε, εισάγουμε και άλλα ημικύκλια στον τετράχωρο λαβύρινθο αυξάνονται και οι διάδρομοι. Η πρόσθεση ενός επιπλέον ημικυκλίου σε κάθε τεταρτημόριο αυξάνει κατά 4 τον αριθμό των διαδρόμων. Έτσι ο κρητικός λαβύρινθος έχει 7 διαδρόμους αλλά με ένα επιπλέον ημικύκλιο φθάνει στους 11. (Polyxenie Hatzimanolaki – Le Labyrinthe de Cnossos, Une mesure de l’ égalité?)

Οι Λαβυρίνθοι που βρίσκουμε στα μωσαϊκά των ρωμαϊκών οικιών, έχουν συνήθως στο κέντρο περισσότερο χώρο, όπου υπάρχει κάποιο ψηφιδωτό.

Μια μεγάλη ομάδα μεσαιωνικών Λαβυρίνθων, που τους συναντάμε είτε σε χειρόγραφα είτε σε δάπεδα εκκλησιών, ονομάσθηκαν τύπου Chartres από τον καθεδρικό ναό της ομώνυμης πόλης. Είναι σαν τον κρητικό αλλά με 11 διαδρόμους.

τύπου Chartres

    Ιστορία της έννοιας 
Η πιο συνήθης ετυμολογία που δινόταν στο παρελθόν ήταν η εξίσωση: 
Λαβύρινθος = οικία του δίκοπου πέλεκυ = ανάκτορο της Κνωσού στην Κρήτη . Το μόνο , όμως , σίγουρο είναι ότι η κατάληξη –ινθος ανατρέχει σε τοπωνύμιο σε μια γλώσσα διαδεδομένη στη Κρήτη όταν οι Έλληνες εισέβαλαν σ’ αυτήν, κατά την 2^η χιλιετία. Όσο δε, αφορά το θέμα της λέξης, ίσως συνδέεται με την έννοια της πέτρας  αν και κάτι τέτοιο πρέπει να αιτιολογηθεί επαρκώς.
Τι εννοούσαν οι αρχαίοι με τη λέξη Λαβύρινθος;
1) Το πέτρινο κτίσμα. Την αρχαιότερη αναφορά με τη σημασία του «πέτρινου κτίσματος άξιου θαυμασμού» την συναντάμε σε μια κεραμική πινακίδα, που βρέθηκε στη Κνωσό και χρονολογείται γύρω στα 1400 π.Χ. είναι χαραγμένη σε γραμμική Β’, που σωστότερο θα ήταν να την λέμε μυκηναϊκή γραφή.

KNOSSOS TABLET KN Gg 702

          Transcribed text:
pa-si / te-o-i / me-ri
da-pu-ri-to-jo / po-ti-ni-ja / me-ri.

 πάσι  θεοίς  μέλι  . . .
λαβυρίνθοιο  ποτνία  μέλι  . . .

Ventris' translation: To all the gods, one amphora of honey.
To the mistress of the Labyrinth (?), one amphora of honey.          
(Ventris/Chadwick p.310)
και έχει μεταφραστεί ως εξής: 
Ένα βάζο από μέλι για όλους τους θεούς 
Ένα βάζο από μέλι για την κυρία του Λαβυρίνθου.  
(Herman Kern)

Μετά από τις δυο γραμμές υπάρχει χαραγμένο ένα βάζο.

Η κυρία του λαβυρίνθου φαίνεται να είναι η Αριάδνη και ο Λαβύρινθος μάλλον μια αρχιτεκτονική κατασκευή. Όσο για την λέξη λαβυρίνθοιο αντιστοιχεί, σε γραμμική Β’, δηλαδή μυκηναϊκή, το συλλαβόγραμμα  :

Η επόμενη αναφορά βρισκόταν σε ένα κείμενο, χαμένο σήμερα, από τον Θεόδωρο τον Σάμιο που τον 4^ο αιώνα κατασκεύασε το ναό της Ήρας  της Σάμου. Τοποθετεί, λοιπόν, τον εαυτό του δίπλα στον Δαίδαλο, τον μυθικό κατασκευαστή του Λαβυρίνθου και γενάρχη όλων των αρχιτεκτόνων, και μ’  αυτόν τον τρόπο συνδέει την έννοια του Λαβυρίνθου με αρχιτεκτονικές κατασκευές.

Πιθανόν, όμως, και να πρόκειται  για χώρο χορού με διαδρόμους, τύπου λαβυρίνθου, που αντιστοιχεί στη μορφή  πάνω σε μια άλλη πινακίδα από την Πύλο του 1200 π.Χ.

Μια ανάλογη αναφορά υπάρχει και στον Ηρόδοτο που θαύμαζε  τον Αιγυπτιακό Λαβύρινθο, ένα  κτήριο κατασκευασμένο εξ ολοκλήρου από πέτρα. 
Προσοχή, όμως. Καμιά από τις αναφορές αυτές δεν μιλά για διασταυρούμενους διαδρόμους και αδιέξοδα.

2) Όλες, όμως, αυτές οι αναφορές δεν αντανακλούν την αρχική έννοια του Λαβυρίνθου, που είναι κατά πολύ αρχαιότερη.  Αυτό είναι προφανές διότι, όλες οι αρχαίες αναφορές που έχουμε, προέρχονται μόνο από το ελληνικό πολιτισμικό περιβάλλον, το οποίο από την πλευρά του, θεώρησε δεδομένο την ύπαρξη κτίσματος. Αλλά και διότι, η λέξη Λαβύρινθος αφενός ήταν ήδη διάχυτη σ’ όλη την ελληνική χώρα, προτού ακόμη φθάσουν οι Έλληνες, και αφετέρου η λέξη δεν είναι ελληνική.

Ο εντοπισμός της δημιουργίας της αρχικής έννοιας μας οδηγεί στην Κρήτη. Και αυτό μας υποβάλλεται όχι μόνο από τη περιγραφή ενός λαβυρινθικού χορού από τον Όμηρο ( Ιλιάδα, Σ’ 590), και από την πληθώρα διηγήσεων των κλασσικών χρόνων για τον Θησέα και τον Μινώταυρο, αλλά και από το γεγονός ότι ο Μινωικός πολιτισμός ήταν εκείνος που μεσουρανούσε σε όλη τη Μεσόγειο την εποχή που οι Έλληνες εισέβαλαν και κυριάρχησαν στην Κρήτη. Μας είναι, επίσης γνωστό πόσο μεγάλη επιρροή άσκησε ο πολιτισμός αυτός τόσο στο Αιγαίο, και στην ελληνική χερσόνησο, όσο και στην ευρύτερη περιοχή της ανατολικής Μεσογείου.

Δεν ξέρουμε επακριβώς ποια ήταν η αρχική σημασία της λέξης, μινωικής πιθανότατα προέλευσης. Η σημασία, «κατασκευή από πέτρα άξια θαυμασμού», έχει τη μυρωδιά μεταφοράς που προερχόταν από κάποιο κτίσμα αποδιδόμενο στον Δαίδαλο.  Επομένως, μόνον εμμέσως και υποθέτοντας μπορούμε να την αναδημιουργήσουμε.

Νομίσματα από την Κνωσό

Ένας δρόμος είναι δια μέσου της μορφή ς του Λαβυρίνθου πάνω στην πινακίδα που αναφέραμε, ο άλλος εξετάζοντας του χορούς που εκτελούνταν κατά την αρχαιότητα και αναφέρονται ως Λαβυρινθώδεις. Μια τέτοια σημασία ας την ονομάσουμε πρώτο-Λαβύρινθο. Πληθώρα στοιχείων μας υποβάλλουν να κλείνουμε προς την ερμηνεία ότι επρόκειτο για έναν ομαδικό χορό. Οι χορευτές πιασμένοι χέρι-χέρι ακολουθούσαν την πορεία πού ήταν χαραγμένη στην πινακίδα της Πύλου.

 Το αρχαιότερο ντοκουμέντο που ταυτίζεται με το όνομα και τη μορφή του Λαβυρίνθου είναι από την Πομπηία το 79 π.Χ. Η μορφή , όμως, εμφανίζεται ήδη από τον 5ο αιώνα π.Χ. στα νομίσματα της Κνωσού. Υποθετικά, λοιπόν, φτάνουμε στο σημείο να δεχτούμε ότι και την 2^η χιλιετία π.Χ. η μορφή  αυτή ονομαζόταν Λαβύρινθος. Εδώ πρέπει να συμπληρώσω ότι στη γραμμική Β το σχήμα αυτό ταυτοποιήθηκε από τους Ventris/Chadwick με το όνομα da-pu₂-ri-to-jo.

  Ο Λαβύρινθος είχε μια χορογραφική λειτουργία. Καθόριζε την πορεία που έπρεπε να ακολουθήσουν οι χορευτές. Η αρχαιότερη οπτική απόδειξη βρίσκεται σε μια οινοχοή ετρουσκικής προέλευσης του 620 π.Χ. που βρέθηκε στην Tragliatella της Ιταλίας. Βλέπουμε μια ομάδα πολεμιστών να εξέρχονται χορεύοντας από τον λαβύρινθο. Η παράσταση φέρει το όνομα TRUIA που μπορεί να μετεφρασθεί είτε σαν Τροία είτε σαν αρένα ή τόπος χορού. Πολλοί συνέδεσαν την μορφή  του Λαβυρίνθου με την Τροία τόσο στην αρχαιότητα, όπως ο Βιργίλιος, όσο και σήμερα (W. Deecke). Άλλοι ερευνητές, όμως, το TRUIA το συνδέουν με το λατινικό ρήμα amptruare = χοροπηδώ σε κύκλο. Μ’ αυτό το ρήμα περιγράφεται, επίσης, και ο χορός των Σαλών, των δυο ακολούθων  των Ρωμαίων ιερέων κατά την διάρκεια του εορτασμού του Troiae Lusus.

Οινοχοή από την Tragliatella 

Υπάρχουν και άλλες τέτοιες συσχετίσεις από την αρχαιότητα που αναφέρονται στο βιβλίο του Kerenyi : Vom Labyrintus zum Syrtos που πραγματεύεται την σχέση του Λαβυρίνθου, ως χορού, και αποδίδει τη γέννηση του συρτού σ’ αυτόν.

Αυτό, επομένως, που ο Δαίδαλος έκανε στη Κνωσό, δεν ήταν τίποτε άλλο από το να εγχαράξει πάνω σε πέτρα τις διαδρομές των χορευτών που έπρεπε να ακολουθούν. Ίσως από αυτό να προέκυψε και η σημασία του Λαβυρίνθου ως «κτίσματος από πέτρα άξιου θαυμασμού».

3) Πώς, όμως, φτάσαμε να εννοούμε τον Λαβύρινθο σαν κάτι μπλεγμένο, με διασταυρώσεις και αδιέξοδα, απ΄ όπου προήλθαν και τα επίθετα λαβυρινθώδης και δαιδαλώδης; Το πιο πιθανόν είναι ότι κατά το τέλος της ελληνιστικής εποχής η διαδρομή του χορού που προαναφέραμε, δεν γινόταν, πλέον, κατανοητή.  Η παράδοση έσπασε. Στους θεατές όλο αυτό φαινόταν μπερδεμένο, συγκεχυμένο. Αυτό συνέβη μεταξύ 1^ου π.Χ. και 1^ου μ.Χ. αιώνα. Το συμπεραίνουμε από την περιγραφή που κάνει ο Βιργίλιος για το αρχαίο Troiae Lusus, τον Τρωικό αγώνα. Η σύμφυρση, λοιπόν, της ιδέας του μπερδεμένου χορού με την έννοια του Λαβυρίνθου, ως κτίσματος, μας έδωσε την ιδέα του Irränge, του κτηρίου με τυφλούς και μπερδεμένους διαδρόμους. Έτσι έχουμε μια τρίτη σημασία της λέξης που με την αρχική σημασία δεν έχει τίποτα άλλο κοινό, εκτός από το όνομα .

Επίρρωση των ανωτέρω αποτελεί η πορεία της έννοιας του «Αιγυπτιακού Λαβυρίνθου». Έτσι ονομάσθηκε το μνημείο του Amenemhet του 3^ου, που βασίλευσε από το 1842 έως και το 1797. Λανθασμένα του αποδίδονται τυφλοί διάδρομοι που σκοπό έχουν να παραπλανήσουν τους τυμβωρύχους. Αυτό συνέβη τον 1^ο π.Χ. αιώνα όταν, ήδη, η λέξη Λαβύρινθος πήρε την έννοια του μπερδεμένου και συγκεχυμένου.

Τόπος προέλευσης.

Αναπτύχθηκαν 2 υποθέσεις.

1)    η ιδέα του Λαβυρίνθου συνελήφθη ανεξάρτητα σε διάφορα μέρη

2)    και η περισσότερο δημοφιλής : υπάρχει μοναδική σύλληψη και ακολούθως διάδοση διαμέσου μετοικήσεων ή πολιτικών επιρροών.

Η πρώτη υπόθεση, της ανεξάρτητης επινόησης, στηρίζεται στη θεωρία κατά την οποία είναι δυνατό να συλληφθούν ιδέες ή να κατασκευασθούν αντικείμενα σε μέρη και λαούς διαφορετικούς, χωρίς να υπάρχει καμία επαφή μεταξύ τους, αρκεί να υπάρχουν, περίπου  οι ίδιες πολιτιστικό-ψυχολογικές συνθήκες. Στην προκειμένη περίπτωση του Λαβυρίνθου, μπροστά σε ένα τόσο περίπλοκο πολιτισμικό προϊόν δεν μπορούμε να έχουμε μια τέτοια εξήγηση. Είναι πιθανότερη, επομένως, η δεύτερη υπόθεση, της διάδοσης. Την ιδέα και την μορφή  του Λαβυρίνθου την συναντάμε στην Ευρώπη, την Ινδία, την Ινδονησία και στις νοτιοδυτικές ΗΠΑ. Σ’ όλες τις άλλες περιοχές είναι γνωστός σαν δυτικό προϊόν. Είναι γεγονός ότι την ιδέα του Λαβυρίνθου την βρίσκουμε σε συγκεκριμένα μέρη και δεν είναι κληρονομιά όλης της ανθρωπότητας, ένα ακόμη επιχείρημα υπέρ της διάδοσης της Λαβυρινθικής μορφής.

Βέβαια, μεταξύ αυτών των δυο θεωριών δεν υπάρχει αγεφύρωτο χάσμα. Για να υιοθετηθεί μια ιδέα από έναν πολιτισμό θα πρέπει να υπάρχουν είδη κάποιες προκαταρκτικές και στοιχειώδεις πολιτισμικές αντιλήψεις, που πάνω σ’ αυτές θα δομηθεί  η ξένη ιδέα. Ειδάλλως, θα είναι τόσο «παράξενα ξένη» που θα είναι τελείως ακατανόητη. Φθάνουμε, λοιπόν, στο σημείο να αναρωτηθούμε τι είναι εκείνο που δημιουργεί τη λαβυρινθική κατάσταση; Ποιες είναι οι συνθήκες που την κάνουμε κατανοήσιμη; Σαν πρώτη απάντηση αλλά όχι και τελειωτική είναι ότι η ιδέα αυτή έχει να κάνει με θρησκείες απελευθερωτικές και σωτηριολογικές, και ότι μια τέτοια σύλληψη δεν μπορεί να εμφανισθεί σε θρησκείες «νομικίστικες» σαν τον εβραϊσμό και το Ισλάμ.

Tύμβος στη Luzzanas

Πάντως, για να αποφανθούμε μετά βεβαιότητας ότι η υπόθεση της διάχυσης αντανακλά την πραγματικότητα πρέπει να την στηρίζουμε με ιστορικά ντοκουμέντα. Τα αρχαιότερα ευρήματα, χρονολογούμενα με ακρίβεια, είναι βραχώδεις εγχαράξεις της εποχής του χαλκού που βρίσκονται στη Μεσόγειο, στην Αγγλία, την Ιρλανδία και τον Καύκασο.

Στην παρατηρούμε μια βραχογραφία από τον τύμβο του Λαβυρίνθου στη Luzzanas στη Σαρδηνία κοντά στο Σάσσαρι. Είναι κυκλικού σχήματος κρητικού τύπου με 7 διαδρόμους, με είσοδο από κάτω και διάμετρο 30 εκ.. Βρέθηκε στην οροφή της κεντρικής αίθουσας ενός υπογείου τάφου σκαλισμένου στο βράχο και αποδίδεται στον πολιτισμό San Michele, που χρονολογείται μεταξύ 2500 και 2000 π.Χ. Στο νησί της Σαρδηνίας υπάρχουν γύρω στους 1500 τάφους, όμοιου τύπου, που τους δόθηκε το όνομα domus de janas, σπίτι της νεράιδας. Η εγχάραξη είναι συνδεδεμένη με την λατρεία των νεκρών στην αγκαλιά της μητέρας γης, grebo della madre Terra.

Σχήματα από την Αίγυπτο

Η ύπαρξη στη Μεσόγειο των περισσοτέρων Λαβυρίνθων, αλλά και των αρχαιοτέρων σε σχέση με τη βόρεια και κεντρική Ευρώπη, ενισχύει την υπόθεση της Μεσογειακής προέλευσης. Λαμβάνοντας υπόψη ότι μεταξύ της 3^ης και 2^ης  χιλιετίας, ο μόνος αξιόλογος ευρωπαϊκός πολιτισμός είναι εκείνος της Κρήτης, συμπεραίνουμε ότι εδώ βρίσκεται και το κέντρο διάδοσης του. Αντιθέτως δεν έχει υποστήριξη η αιγυπτιακή ή βαβυλωνιακή προέλευση.

 Υποστηρίζεται ότι το σχήμα του Λαβυρίνθου εισήχθη στην Ισπανία, στην Αγγλία και στην Ιρλανδία από τους Μινωΐτες εξερευνητές, που έψαχναν διακαώς για μέταλλα. Όσο αφορά 

Σπείρα από την Βαβυλώνα

Οσσετία-Καύκασος

την Ανατολή, και ειδικά την Ινδία, είναι γεγονός, πως όλοι χρονολογούνται μετά τον 3^ο αιώνα π.Χ. δηλαδή μετά την εκστρατεία του Μ. Αλεξάνδρου στην Ινδία. Από εκεί έφθασε επίσης στην Ινδονησία. Παραμένει ένα ερώτημα, πώς έφθασε στην Αμερική , αν έφθασε βέβαια. Δεν αποκλείεται να υπήρχαν επαφές διαμέσου του Ειρηνικού. Κατά τον ίδιο τρόπο, με τους ναυτικούς και τους ψαράδες, υποθέτουμε ότι έφθασε η μορφή  του στις ακτές της Σκανδιναβίας και στα νησιά της. Εκεί μας είναι γνωστός σαν Trojaburg. Σαν εξαίρεση της προς ανατολάς εξάπλωσης, υπάρχει ένα βράχος διαστάσεων 135Χ98Χ25 στο βορρά της δημοκρατίας της Οσσετίας, τώρα πλέον στο μουσείο της χώρας, που χρονολογείται την 2^η χιλιετία π.Χ. στην προομηρική εποχή . Από τους ιστορικούς θεωρήθηκε σαν αδιάσειστη απόδειξη των επαφών που υπήρχαν εκείνη την εποχή μεταξύ Καυκάσου και Μεσογείου
Αναφέραμε, λοιπόν, ότι τα αρχαιότερα ευρήματα που ανατρέχουν στην ιδέα του Λαβυρίνθου, ανάγονται μεταξύ 2500 και 2000 π.Χ. Δεν υπάρχουν έως τώρα στοιχεία που να μπορούμε να επεκτείνουμε την χρονολόγηση πιο πέρα. Το ανώτερο όριο πρέπει να είναι η νεολιθική εποχή. Η ιδέα του Λαβυρίνθου, τόσο στενά δεμένη με τον θάνατο και την αναγέννηση,  δεν μπορεί να δημιουργήθηκε σε κοινωνίες κυνηγών και τροφοσυλεκτών. Μόνο μια κοινωνία γεωργών στη νεολιθική εποχή έχει πολιτισμικό υπόβαθρο για να δημιουργήσει μια τέτοια ιδέα.   

Σημασίες,  Μύηση , Θάνατος, Άδης, Ανάσταση.

Η ιδέα του λαβυρίνθου εμφανίζεται με 3 διαφορετικές σημασίες:

1) Ο λαβύρινθος ως φιλολογική έκφραση που παραπέμπει σε κάτι το μπερδεμένο το δυσεπίλυτο, ακόμη και άλυτο.

2) Ο Λαβύρινθος σαν διαδρομή χορευτών, σαν χορογραφία.

3) Ο Λαβύρινθος σαν γραφικό σχήμα.

Η ασπίδα του Αχιλλέα

     Προσωπικά , αποδέχομαι την άποψη της πλευράς , της οποίας οι πιο ονομαστοί εκπρόσωποι είναι ο Herman Kern και  Paolo Santarcangeli, που υποστηρίζει ότι η αρχική ιδέα του Λαβύρινθου, αυτό που ονομάσαμε πρώτο-λαβύρινθο, είναι η διαδρομή , οι κινήσεις που εκτελούσαν  οι χορευτές σε έναν ειδικό τύπου χορού. Η κίνηση του σώματος είναι το πρώτο μέσο έκφρασης, το πιο φυσικό, που επαληθεύεται σε όλες τις φυλές του κόσμου από τους ανθρωπολόγους, εξακριβώσιμο και στα ίδια μας τα παιδιά.  Για τους αρχαίους χορούς και τις χορογραφίες τους δεν μπορούμε να έχουμε κανένα άμεσο ντοκουμέντο, μιας και φαίνεται πως σε μεγάλο βαθμό αυτή η παράδοση έχει ανεπιστρεπτί χαθεί. Μόνο μέσω της αρχαίας γραμματείας θα βρούμε αναφορές. Η παλαιότερη είναι από την Ιλιάδα (Σ’ 590-606), που περιγράφει την ασπίδα του Αχιλλέα.  Ο Όμηρος περιγράφει έναν χορό αλλά δεν τον προσδιορίζει σαν λαβυρινθικό:         ( Μετάφραση Ν. Καζαντζάκη Ι. Θ. Κακριδή) 

Ξόμπλιαζε ακόμα ο κουτσοπόδαρος θεός και χοροστάσι
    όμοιο μ’ εκείνο που’χε ο Δαίδαλος της ομορφομαλλούσας
    της Αριάδνης στην απλόχωρη Κνωσό παλιά φτιαγμένο.
    Άγουροι εκεί κι ακριβαγόραστες παρθένες είχαν στήσει
    χορό, κι ο ένας του αλλού εκρατούσανε πα στον αρμό τα χέρια.
    Λινό αγανό εφορούσαν όλες  τους, καλόφαντους εκείνοι
    χιτώνες, απαλά που εγυάλιζαν με λάδι ποτισμένοι.
    Φορούσαν όλες ανθοστέφανα στην κεφαλή, κι εκείνοι
    χρυσά μαχαίρια που ανακρέμουνταν από λουριά ασημένια.
   Κι όλοι τους πότε αντάμα εχόρευαν με πόδια μαθημένα,
   τόσο αλαφριά, σαν όντας κάθεται και τον τροχό του βάζει
   ο κανατάς, μπροστά, κοιτάζοντας αν εύκολα γυρίζει,
  και πότε αράδες έτρεχαν η μια στην άλλη αντίκρα
Επίσης κάτι ανάλογο υπάρχει και στον Πλούταρχο :

Φεύγοντας από την Κρήτη ο Θησεύς προσέγγισε στη Δήλο, όπου προσέφερε θυσία στον θεό και του αφιέρωσε το άγαλμα της Αφροδίτης που είχε πάρει από την Αριάδνη. Χόρεψε με τους νέους ένα χορό που λένε ότι και τώρα ακόμα τον χορεύουν οι Δήλιοι, που απομιμείται τις στροφές και τους διαδρόμους του Λαβυρίνθου, και εκτελείται ρυθμικά με πολλά στριφογυρίσματα και ξετυλίγματα. Αυτό το είδος του χορού, όπως αναφέρει ο Δικαίαρχος, οι Δήλιοι τον λένε «γέρανο», και ο Θησεύς τον χόρεψε γύρω από τον βωμό Κερατώνα, ο οποίος ήταν φτιαγμένος ολόκληρος από αριστερά κέρατα ζώων συναρμολογημένα. Λένε επίσης ότι έκαμε και αγώνες στη Δήλο και τότε για πρώτη φορά δόθηκε απ’ αυτόν στους νικητές κλάδος φοίνικος.

(Πλουτάρχου Βίοι Παράλληλοι, Θησεύς 21, μετάφραση Α. Πουρνάρα, Πάπυρος 1976).

Στον Βιργίλιο υπάρχει εκτενής περιγραφή για έναν ιππικό λαβυρινθικό αγώνα, τον Troiae Lusus. Στην ίδια παράδοση ανήκουν οι χοροί στα  Trojaburg στην Σκανδιναβία της εποχής του χαλκού, στις μεσαιωνικές εκκλησίες της χριστιανικής Δύσης και στους Βάσκους ακόμη και σήμερα.

Ένα από τα πιο ενδιαφέροντα θέματα που αφορούν τον Λαβύρινθο , είναι οι ερμηνείες που δίνονται αλλά και δόθηκαν στο παρελθόν.

Θα σας μεταφέρω τον κεντρικό πυρήνα των σκέψεων του Herman Kern από το βιβλίο του  Die Labyrinths:

Στον Λαβύρινθο βλέπω να πραγματοποιείται η διαδικασία της μύησης. Ας προσέξουμε την μορφή  του. Ένας εσωτερικός χώρος απομονωμένος από το περιβάλλον. Τριγύρω υπάρχει ένας περιοριστικός τοίχος και μόνον μια είσοδος. Η διαμόρφωση  του εσωτερικού  γίνεται κατανοητή μόνον από τα πάνω, μιας και αρχικά φαίνεται όλο τόσο πολύπλοκο. Για να γίνει αντιληπτό το σχέδιο αλλά και για παρθεί η απόφαση για να εισέλθει κανείς σ’ αυτόν χρειάζεται κάποιος βαθμός ωριμότητας. Η περιπλοκότητα της διαδρομής απαιτεί πάλι έναν βαθμό ελέγχου του σώματος αλλά και κοινωνικοποίησης αφού θα πρέπει να συνεργαστεί και να συντονισθεί με τους άλλους χορευτές. Για να φθάσει στο κέντρο χρειάζεται φυσική αλλά και ψυχική κόπωση μιας και για να φθάσει κοντά πρέπει να απομακρυνθεί. Η πορεία προς το κέντρο δεν αφήνει περιθώρια επιλογής, όποιος εισέλθει θα φθάσει αναγκαστικά στο κέντρο. Η εμπειρία του είναι ένα σύμβολο μιας συμπεριφοράς που υπόκειται σ’ ένα νόμο, δεν υπόκειται σε αυθαίρετες υποκειμενικές παρορμήσεις. Στο κέντρο του Λαβυρίνθου ο μυούμενος είναι μόνος με την εσωτερική του πραγματικότητα, συναντά τον εαυτό του , μια θεϊκή αρχή , ένας μινώταυρος που παραμονεύει στο κέντρο. Σε κάθε περίπτωση,  το κέντρο  γίνεται αντιληπτό και σαν ο χώρος και η δυνατότητα μιας τόσο βαθειάς γνώσης, που ζητά μια ριζική αλλαγή κατεύθυνσης. Μια αλλαγή 180^Ο σημαίνει τη μέγιστη δυνατή απομάκρυνση από το παρελθόν του. Η αντιστροφή της κίνησης δεν σημαίνει μόνο την άρνηση του παρελθόντος αλλά και μια νέα αρχή . Όποιος εξέρχεται από τον Λαβύρινθο δεν γεννιέται σαν τον Αδάμ αλλά ξαναγεννιέται σε μια νέα φάση σε ένα νέο επίπεδο ύπαρξης. Στο κέντρο συνυπάρχουν ο θάνατος και η ανάσταση. Και με τον λαβυρινθικό αυτό χορό οι έφηβοι εισάγονταν στην τάξη των ενηλίκων και συγκεκριμένα από την ομάδα των σεξουαλικά ωρίμων σε εκείνη των σεξουαλικά υπευθύνων. Και όχι μόνον. Αντιπροσωπεύει  και την μύηση σε μυστικές κοινωνικές ομάδες, την ιεροποίηση των ιερέων και την ενθρόνιση βασιλέων. Ακόμη και στην βάφτιση των χριστιανών βλέπουμε στοιχεία μύησης που προέρχονται από εκείνη την εποχή. Δεν είναι τυχαίο που τα αρχαιότερα ντοκουμέντα τα βρίσκουμε σε τάφους της εποχής του χαλκού ή σε χώρους από όπου εξόρυσσαν μετάλλευμα, εκεί ακριβώς που το άτομο διέτρεχε την επικίνδυνη  διαδρομή της επιστροφής από το αγκάλιασμα της μητέρας γης, την υπόγεια βασίλισσα.

Δεν είναι άσχετο και το ότι ο Troiae Lusus , αυτός ο λαβυρινθικός έφιππος χορός των Ρωμαίων εκτελείτο σε 2 περιπτώσεις: στην ίδρυση μιας πόλης, γέννηση ουσιαστικά, και σε απόδοση τιμών σε επιμνημόσυνες τελετές. Και επίσης, η παρουσίαση ενός Λαβυρίνθου από τον Δαίδαλο στην είσοδο του ναού του Απόλλωνα στην Κύμη όπου υπάρχει ένα γιγάντιο άντρο, στόμα και αιδοίο της γης, που θεωρείτο είσοδος στον Άδη. Δεν είναι, λοιπόν, υπερβολή να αναζητήσουμε την ιδέα του Λαβυρίνθου σε εκείνους τους πολιτισμούς που ανέπτυξαν θρησκείες οι οποίες ενέχουν την ελπίδα της ζωής μετά θάνατον.( Herman Kern , Die Labyrinths)

Ιερός Γάμος

Stonehenge

Αν θεωρηθεί ο Λαβύρινθος ως είσοδος στην αγκαλιά της μητέρας γης, είναι αναπόφευκτο το μυαλό μας να τον συνδέσει με την σεξουαλική πράξη, και η είσοδος του μυούμενου  στον Λαβύρινθο να αντιστοιχηθεί με την οργανική διείσδυση. Η  υποστήριξη αυτής της εκδοχής μας έρχεται από την ζωγραφική της οινοχόης της Tragliatella, που την είδαμε και προηγουμένως. Εδώ, λοιπόν, η περίπτυξη του ζεύγους δίπλα στον Λαβύρινθο μας ωθεί να δεχθούμε μια στενή σχέση μεταξύ τους. Μερικοί ερευνητές (Gallini) ερμηνεύουν αυτή τη σκηνή σαν τους ιερούς γάμους του Θησέα και της Αριάδνης μετά την έξοδό τους από τον  Λαβύρινθο. Το νόημα ενός τέτοιου γεγονότος είναι η γονιμότητα των αγρών μέσω της ιερογαμίας του πατέρα ουρανού και  της μάνας γης. Εξάλλου, γνωρίζουμε από την παράδοση των βορείων λαών, ότι κατά τον Μάιο γινόταν δημόσια συνεύρεση ενός ζευγαριού με σκοπό την με μαγικό τρόπο αύξηση της γονιμότητας των αγρών. Φαίνεται ότι αυτός ήταν  και ο πρωταρχικός σκοπός των Trojaburg, που λεγόταν και Jungfrudans, και που ο χορευτής πλησίαζε την κοπέλα, που βρισκόταν μέσα στον Λαβύρινθο, και αφού την εύρισκε την κατακτούσε.

Λαβύρινθος του Έρωτα.Lukas van Gassel. Γύρω στα 1560. Βρυξέλες

Πάντως η σκηνή στην οινοχόη είναι φανερό ότι δεν αναφέρεται σε μια ιδιωτική σκηνή, μιας και η πράξη συμβαίνει σε ανοιχτό χώρο και συνδέεται άμεσα με τον Troiae Lusus. Μάλιστα ο Kern συνδέει, με κάποιο σκεπτικισμό βέβαια, τον Λαβύρινθο με το μεγαλιθικό σύμπλεγμα του Stonehenge, έναν χώρο κοσμικής συνεύρεσης του πατέρα ήλιου με τη μάνα γη.

Δεν πρέπει να παραλείψουμε να αναφέρουμε και τον απόηχο τέτοιων γεγονότων που διατηρήθηκαν μέχρι και τον 17^ο αιώνα. Ήταν διαδεδομένοι στη Δυτική Ευρώπη μεταξύ 1550 και 1650 να κατασκευάζονται Λαβύρινθοι του έρωτα, κάτι ανάμεσα σε μαγικές ιδέες γονιμότητας και ερωτικών περιπετειών που πραγματοποιούνταν στα Irrgarten.

Πόλη , αποτρεπτική μαγεία, βασκανία.

Ινδία

Β. Γαλλία

  Είπαμε ότι ο Troiae Lusus εκτελείτο κατά την ίδρυση μιας πόλης και ειδικά των τειχών της. Το εσωτερικό οριοθετείται από τον περιβάλλοντα χώρο. Ο  αυτοπεριορισμός  και η σύγχρονη γέννηση εδώ, δεν αφορά το άτομο αλλά μια κοινότητα. Η έφιππη Λαβυρινθική διαδρομή εννοείται σαν μια πράξη προστασίας, πρόκειται για αποτρεπτική μαγεία. Δεν είναι, λοιπόν, παράξενο που συναντάμε τη μορφή  του Λαβύρινθου σε πολλά Ρωμαϊκά μωσαϊκά επαύλεων που αναπαριστούν μια περιστοιχισμένη πόλη και που συχνά βρίσκεται κοντά στην είσοδο, με σκοπό να διώξει τις ολέθριες επιρροές. Αυτήν την αποτρεπτική μαγεία την συναντάμε σε σπίτια των Ινδιών, στις εκκλησίες της βόρειας Γαλλίας πλησίον των 

Φυλακτό από την Ινδία

εισόδων τους, σαν φυλακτό, σαν παράταξη μάχης και τέλος σαν τατουάζ. Πρόκειται για ένα από τα αρχαιότερα αποτρεπτικά σύμβολα. Στο βάθος υπάρχει η ιδέα ότι τα κακά πνεύματα κινούνται σε ευθεία γραμμή και χάνονται όταν αναγκάζονται να ακολουθήσουν δρόμους περίπλοκους και μπερδεμένους με αποτέλεσμα να τους αποφεύγουν. Αυτή, ακριβώς, είναι η βασική ιδέα εξ αιτίας της οποίας ο Φιλάρετος  και ο Φραγκίσκος  de Marchi  πρότειναν τείχη τύπου Λαβύρινθου. Αλλά την ίδια ιδέα την συναντάμε και στην φυλακή υψίστης ασφαλείας, όπως ήταν το φρούριο του πρίγκιπα των δαιμόνων Ravana, που κρατούσε φυλακισμένη την Sita  την σύζυγο του θεού των Ινδιών Ramah. Ακόμη συναντάμε τον Λαβύρινθο και σαν σύμβολο της σιωπής, της εσωτερικότητας , της αποσιώπησης των μυστικών.

 Όπως προκύπτει  από τα ρωμαϊκά μωσαϊκά, ο Λαβύρινθος παίρνει την σημασία της πόλης. Στην αρχαιότητα, στη συνείδηση των Ρωμαίων ο Λαβύρινθος παρίστανε την αρχετυπική πόλη της Τροίας  ενώ στην εβραϊκή παράδοση την αρχετυπική πόλη της Ιεριχούς. Και σαν 

Τατουάζ

αντανάκλαση αυτών των απόψεων ο άραβας γεωγράφος al-Qazwini,  του 13^ου αιώνα, βεβαίωνε ότι η Κωνσταντινούπολη είχε, το πάλαι ποτέ, το σχήμα του Λαβυρίνθου.

(Zakariyya ben Muhammad al-Qazwini) . Στην κοσμογραφία του διηγείται για την Κωνσταντινούπολη τα εξής : Qustantiniyya , έδρα του ηγεμόνα των Ρωμαίων. Μεταξύ αυτής και της χώρας 

Σχέδια του Filarete

των Μουσουλμάνων υπάρχει η αλμυρή θάλασσα. Την έκτισε ο Κωνσταντίνος, γιος του Σεβήρου, ηγεμόνας της Ρώμης. Έζησε τον καιρό του Shahpur . Μεταξύ τους υπήρχαν αψιμαχίες. Οι σοφοί έχουν ερευνήσει την τοποθεσία της. Ούτε πριν ούτε μετά κατασκευάσθηκε κάτι παρόμοιο. Οι αναφορές για το μεγαλείο της και την ομορφιά της είναι αναρίθμητες. Αυτή είχε την εξής μορφή. Σήμερα δεν έχει πλέον αυτή τη μορφή αλλά είναι μια μεγάλη πόλη…..

Ίσως η σημαντική αυτή αναφορά για τη μορφή της, να είχε σχέση με κάποιον Troiae Lusus που εκτελέστηκε επ’ ευκαιρία της εγκαθίδρυσής της. Ο al-Qazwini πέθανε το έτος 732 της Εγίρας δηλαδή 1322 μΧ.

Κοσμολογικές πόλεις και αστρικός συμβολισμός

Σχέδιο του de Marchi

Παρόμοιες αναφορές και ιδέες υπάρχουν τόσο στα ρωμαϊκά ψηφιδωτά αλλά και στα δάπεδα των μεσαιωνικών εκκλησιών. Και όχι μόνο σαν σύμβολο του αμαρτωλού γήινου κόσμου αλλά και έχοντας ένα ακριβή

Ο Κύκλος του Ήλιου του Wirth

 προσανατολισμό αναφέρονται στις κοσμικές συντεταγμένες και πραγματώνουν την ιδέα μιας πραγματικής εικόνας του κόσμου.

Αν και είναι αμφίβολο αν το σχήμα του Λαβυρίνθου αναπαριστά τις κινήσεις των πλανητών, πολλοί ερευνητές συνδύασαν τους 7 νέους και τις 7 νέες, που ήσαν όμηροι του Μινώταυρου , με τους 7 πλανήτες. Ο ρωμαίος φιλόσοφος του 4^ου αιώνα μ.Χ. Mario Vittorino, λειτουργώντας μέσα στα πλαίσια της πυθαγόρειας θεωρίας της αρμονίας των σφαιρών, ερμηνεύει τον χορό των γερανών, έναν λαβυρινθικό χορό που εκτελείτο στην Κρήτη και στη Δήλο, με τις περιφορές των πλανητών. Μια άλλη παράδοση λέει ότι οι άνθρωποι μιμούνται με τον ιερό αυτό χορό  την τροχιά και την μουσική του κόσμου.

Και νεότεροι ερευνητές προσπάθησαν να ερμηνεύσουν τον λαβυρινθικό χορό σαν μίμηση της κίνησης των ουρανίων σφαιρών. Αναφέρω τον Herman Wirth και τον πιο γνωστό Ser James George  Frazer τον συγγραφέα του κλασσικού πια, Χρυσού Κλώνου.

Η φυλακή Ravana

Ο άνθρωπος των μυστικών

Αν και είναι πολύ ασθενής η υπόθεση της προέλευσης του Λαβυρίνθου από τις πλανητικές κινήσεις, μια τέτοια σχέση δεν είναι τελείως απορριπτέα. Φαίνεται ότι στη Κνωσό μεταξύ του 6^ου και του 4^ου π.Χ. αιώνα υπάρχει κάποια σχέση του Λαβύρινθου με τον ήλιο. Στο αρχαιότερο  νόμισμα από τη μια πλευρά υπάρχει ο Μινώταυρος και από την άλλη μια σβάστικα, ή ένας μαίανδρος με σχήμα σβάστικας. Η σβάστικα είναι σύμβολο του κινούμενου ήλιου, αλλά και ο ίδιος ο Μινώταυρος, έχοντας διπλωμένα τα γόνατά του, παίρνει το σχήμα της. Αλλά και τα αστέρια που εμφανίζονται, στην ίδια απεικόνιση, μας υποβάλλουν αστρικές ερμηνείες. Λάβετε, 

Κωνσταντινούπολη

Νομίσματα Κρήτης

επίσης, υπ’  όψιν ότι σ’ όλα σχεδόν τα κρητικά νομίσματα, ο Λαβύρινθος είναι σχεδιασμένος με ευθείες γραμμές και ορθές γωνίες, κάτι που κάνει το σχήμα του μαιάνδρου αλλά και την σβάστικα να αντιστοιχούν το ένα στο άλλο.

Ο κρητικός Λαβύρινθος,  Το ανάκτορο της Κνωσού,  Η σπηλιά της Γόρτυνας,  O Νέος Λαβύρινθος της Κνωσού

Ο ρωμαίος ιστορικός Πλίνιος ο πρεσβύτερος, τον 1^ο αιώνα μ.Χ. μας δίνει έναν πληρέστατο 

κατάλογο αρχαίων Λαβυρίνθων, στο έργο του Naturalis historia, που αποτέλεσε βάση δεδομένων πάνω στην οποία στηρίχθηκαν όλοι οι μετέπειτα συγγραφείς. Όμως, στον κατάλογο αυτό υπάρχουν  4 κατασκευές που το μόνο κοινό τους είναι η φήμη πως πρόκειται για Λαβυρίνθους σε χώρες πολύ μακρινές μεταξύ τους και πως δεν υπάρχουν πια. Δεν είναι, αλλά και δεν μοιάζουν με τίποτα μ’ αυτό που εννοούμε κρητικό Λαβύρινθο. Αυτόν τον τελευταίο, κανείς αρχαίος συγγραφέας δεν τον είδε ποτέ ούτε όμως είδε τα ερείπιά του.

Αλλά και ο ίδιος ο μύθος του Λαβύρινθου, του Θησέα και της Αριάδνης έχει πολλές εκδοχές και μερικές μάλιστα αντιφατικές. Αυτό είναι λογικό γιατί η παράδοση έρχεται μέσω των Ελλήνων και επομένως αντανακλά την μινωική μέσω της ελληνικής παραμορφωτικής ματιάς, χίλια και πλέον χρόνια μετά από τα υποτιθέμενα γεγονότα.

Ανατρέχω πάλι στον Herman Kern

Στην έρευνα αυτού του μυθικού κτηρίου πολλοί συγγραφείς έχουν υποστηρίξει ότι εντόπισαν τον Λαβύρινθο. Επειδή τα αποτελέσματα διαφόρων ερευνητών αντιφάσκουν, μπορούμε να πούμε ότι δεν υπάρχει μια μόνη λύση. Εγώ από την άλλη είμαι πεπεισμένος ότι από τις προσπάθειες καμία δεν ήταν επιτυχής και ότι δεν είναι ποτέ δυνατόν να αναγνωρισθεί σαν Λαβύρινθος  κάποια τρισδιάστατη κατασκευή, κτήριο  σπηλιά ή οτιδήποτε είναι. Οι περισσότεροι ερευνητές δεν έχουν λάβει υπ’ όψιν τους και το γεγονός ότι η ιδέα του Λαβύρινθου , σαν σύμπλεγμα διαδρόμων που σκοπό έχει να χάνεται ο προσανατολισμός, εμφανίζεται πολύ αργότερα , στην ελληνιστική εποχή και οφείλεται σε μια λανθασμένη αντίληψη της αρχικής ιδέας του Λαβύρινθου.

Θα αναφέρω τις πιθανές τοποθεσίες, όπου σύμφωνα με τον Πλίνιο, εντοπίζεται ο Λαβύρινθος.

Η πιο διαδεδομένη άποψη είναι ότι επρόκειτο για το ανάκτορο του Μίνωα στη Κνωσό. Και αυτό προέκυπτε μέσα από την εξίσωση :
Λαβύρινθος = οίκος του δίκοπου πέλεκυ (λάβρυς) = ανάκτορο της Κνωσού. Η πρώτη εξίσωση προέρχεται από την υπόθεση του Γερμανού αρχαιολόγου Maximilian Mayer, που το 1892 την διατύπωσε χωρίς σοβαρές αποδείξεις. Κατ’ αυτόν ,ο διπέλεκυς ή διπλός πέλεκυς, που σε μια διάλεκτο της Μ. Ασίας λέγεται «λάβρυς», θεωρήθηκε σύμβολο του ειδώλου του Λαβράνδου, ενός από τους Κουρήτες, που στη Κρήτη είχε κεφάλι ταύρου και ονομαζόταν Λαβύρινθος, έως ότου από λάθος, ονομάσθηκε έτσι ο χώρος που κατοικούσε. Αυτή την άποψη την ενστερνίσθηκε ο Sir Arthur Evans, ο ανασκαφέας της Κνωσού και λόγω του μεγάλου κύρους του έγινε δεκτό από όλη την επιστημονική κοινότητα. Αλλά σε ποια γλώσσα σημαίνει «οικία  του δίκοπου πέλεκυ»; Σύμφωνα με τον Πλούταρχο στις Questiones Graecae , πρόκειται για την γλώσσα των Λυδών ή των Κάρων, ενώ στα ελληνικά λέγεται πέλεκυς και στα κρητικά  Wao. Δεν υπήρχε κανείς προφανής λόγος οι Κρητικοί να δανειστούν αυτή τη λέξη μιας και υπήρχε και στο λεξιλόγιό τους αλλά και σε εκείνο των Ελλήνων.

Από την άλλη ο Evans υπερτίμησε το σύμβολο αυτό. Θεώρησε τον διπέλεκυ σαν την υλοποίηση της θεότητας και χαρακτηριστικό σύμβολο της λατρείας της. Ο διπέλεκυς ήταν ένα καθημερινό εργαλείο και όπως δεν μιλάμε για λατρεία της τρίαινας του Ποσειδώνα, της λύρας του Απόλλωνα , του δόρατος της Αθηνάς, έτσι δεν είναι λογικό να μιλάμε για λατρεία του πέλεκυ.  Επίσης το σύμβολο αυτό βρέθηκε και σε πολλά άλλα Μινωικά κτίσματα και σε άλλες τοποθεσίες της Κρήτης, οπότε δεν υπάρχει κάποιος ιδιαίτερος λόγος να προσδιορισθεί το ανάκτορο της Κνωσού σαν κάτι το ιδιαίτερο σε σχέση με τον πέλεκυ. Είδη από το 1901 πολλοί αρχαιολόγοι , όπως ο Rouse, θεώρησαν λάθος την άποψη αυτή.

Και η δεύτερη εξίσωση είναι αβέβαιη. Ο  Evans μιλώντας για το ανάκτορο, το περιέγραψε ως εξής : μακρείς διάδρομοι, εμπορικά καταστήματα το ένα δίπλα στο άλλο με τους αδιέξοδους παράδρομους, βασανιστικά περάσματα, λαβύρινθος βοηθητικών κτισμάτων, αλλά κυρίως η εμφάνιση του δίκοπου πέλεκυ. Ο Rouse επανέρχεται και αναρωτιέται, γιατί το σύμβολο του πέλεκυ είναι σημαντικότερο τη στιγμή που υπάρχουν άλλα σύμβολα και μάλιστα με μεγαλύτερη συχνότητα; Και επιπλέον το βρίσκουμε και σε άλλα κτίσματα. Όσο δε αφορά το λαβυρινθώδες του ανακτόρου, ουσιαστικά προβάλλει την ελληνιστική αντίληψη του περίπλοκου και μπερδεμένου. Αντιφάσκει και με τον εαυτό του αφού ο ίδιος δημοσίευσε τον χάρτη του ανακτόρου που μπορούμε να τον χαρακτηρίσουμε τετραγωνισμένο μάλλον παρά μπερδεμένο.  Ο Evans, μάλλον προεξοφλούσε ότι το ανάκτορο λεγόταν Λαβύρινθος από την Μινωική εποχή, κάτι που δεν αποδεικνύεται.

Εκεί κοντά στη Γόρτυνα, η οποία αντικατέστησε την Κνωσό σαν πρωτεύουσα της Κρήτης, υπάρχει μια αρχαία σπηλιά από την οποία εξορύχθηκαν πολλά υλικά για διάφορες κατασκευές στην Κνωσό και την Φαιστό. Μερικοί θεώρησαν ότι εκεί βρίσκεται ο Μινωικός Λαβύρινθος. Αυτό, βέβαια, συνέβη πολύ αργότερα. Η αρχαιότερη αναφορά ανέρχεται το 404 μ.Χ. από τον ρωμαίο ποιητή Κλαύδιο Κλαυδιανό. Όμως, όλη η διαρύθμιση της σπηλιάς αλλά και το νεότατο των αναφορών, μας πείθουν πως δεν πρόκειται για τον Λαβύρινθο.

Έχουμε μια αναφορά από τον έλληνα συγγραφέα Φλάβιο Φιλόστρατο,2^ος  - 3^ος αιώνας μ.Χ., για έναν Λαβύρινθο στην Κνωσό. Γράφοντας την βιογραφία του φημισμένου μάγου, του Απολλώνιου του Τυανέα, μας πληροφορεί ότι σ’ ένα ταξίδι του βρέθηκε στη Κνωσό. Ο ίδιος απέφυγε να τον επισκεφθεί, αλλά οι άνδρες του το έκαναν. Η δικαιολογία της αποφυγής ήταν ότι δεν ήθελε να γίνει μάρτυρας της σκληρότητας του Μίνωα.

Νεότεροι ερευνητές προβληματίσθηκαν πάνω σ’ αυτήν την αναφορά. Ο Eilmann υποθέτει πως πρόκειται για κάποια σπηλιά, όμοια με εκείνη της Γόρτυνας η οποία βρισκόταν σε μια απόσταση 4 χιλ. από το ανάκτορο της Κνωσού στην ορεινή περιοχή της Αγίας Ειρήνης. Ο Kern θεωρεί πιο πιθανόν οι κάτοικοι της Κνωσού  να έκτισαν ένα νέο κτήριο παρουσιάζοντάς τον σαν τον Λαβύρινθο εξ αιτίας του ανταγωνισμού που είχαν με την Γόρτυνα. Η τελευταία, παρουσίαζε το σπήλαιό της σαν τον αρχαίο Λαβύρινθο. Είναι πολύ πιθανή αυτή η υπόθεση διότι οι αρχαιότεροι συγγραφείς, όπως ο Διόδωρος και ο Πλίνιος ο πρεσβύτερος, μας βεβαιώνουν ότι δεν υπήρχαν ούτε καν ερείπια του αρχαίου Λαβύρινθου.

Κτήριο ή χοροστάσι;

Οι περισσότεροι σύγχρονοι ερευνητές θεωρούν ότι ποτέ δεν υπήρξε ένα τέτοιο «δαιδαλώδες» κτήριο στη Μινωική Κρήτη. Οι πρώτες αναφορές του Λαβύρινθου ως τρισδιάστατου κτίσματος ή σπηλιάς ανέρχονται μόλις κατά την Ελληνιστική περίοδο. Και μάλιστα δεν αφορούν αυτόπτες μάρτυρες . Ο Λαβύρινθος πρέπει να ιδωθεί μάλλον σαν χάρτης παρά σαν τρισδιάστατη κατασκευή. Εξ άλλου και στο φημισμένο Δαίδαλο αποδίδεται και η κατασκευή του Λαβύρινθου αλλά και η δημιουργία του Λαβυρινθικού χορού. Στα αρχαία Ελληνικά χορός σημαίνει και τον ίδιο τον χορό αλλά και τον χώρο που εκτελείται, το χοροστάσι. Ένα τέτοιο υποθέτουμε ότι έκανε ο Δαίδαλος στη Κνωσό για την Αριάδνη , όπως αναφέρει ο Όμηρος. Μια επίπεδη κατασκευή με μόνιμες και εμφανείς διαδρομές για να τις ακολουθούν οι χορευτές, μια κατασκευή όχι μεγαλύτερη από 20 μ. , τέτοια ώστε να χωρούν άνετα και να μπορούν να εκτελούν τον πολύπλοκο Λαβυρινθικό χορό τους. Έτσι μας εμφανίζεται στη από ένα νόμισμα του 2^ου αιώνα π.Χ. από την Κρήτη. Εμφανίζεται ένας κυκλικός Λαβύρινθος εκεί πού είχαμε συνηθίσει να βλέπουμε τετραγωνικούς. Αυτό ενισχύεται και από τον Πλούταρχο (Βίοι παράλληλοι , Θησεύς) όταν γράφει ότι : ο Θησέας κατά την εκτέλεση του χορού μαζί με τους απελευθερωθέντες ομήρους μιμείται τις περιστροφές του Λαβυρίνθου.

Το χοροστάσι της Αριάδνης

Θα σας παρουσιάσω περιληπτικά την εργασία της φίλης μου της Πόλυς με τίτλο :  ο Λαβύρινθος , ο γερανός και ο χορός των ναυτικών (Πόλυ  Χατζημανωλάκη).

Στην Οδύσσεια , ο Όμηρος συνδέει άμεσα τον Δαίδαλο με την Αριάδνη στους στοίχους (Σ 590-606) και περιγράφει έναν χορό πάνω στην ασπίδα του Αχιλλέα.

Πάνω σ’ αυτούς τους στίχους υπάρχει ο σχολιασμός του Ευσταθίου, μητροπολίτη Θεσσαλονίκης του 12^ου αιώνα, που επιβεβαιώνει αυτή τη σχέση δίνοντας και άλλα στοιχεία όπως : όλοι οι χορευτές είναι 7 νέοι και 7 παρθένες, και ότι ακόμη και τώρα οι ναυτικοί όταν επισκέπτονται το σπήλαιο στη Δήλο εκτελούν αυτόν τον χορό μιμούμενοι της κίνησης του Λαβύρινθου.

Ο Πλούταρχος επίσης διηγείται (Θησεύς 21) ότι όταν έφθασαν στη Δήλο ο Θησέας και η Αριάδνη χόρεψαν με τους συντρόφους τους, μπροστά στον βωμό του Απόλλωνα έναν κυκλικό χορό που από τους Δήλιους ονομάζεται Γέρανος, και τον οποίο ακόμα χορεύουν.

Η μυθική καταγωγή αυτού του χορού δηλώνεται και από τον Καλλίμαχο που στους ύμνους του αναφέρει ότι ο Θησέας, όταν έφθασε στη Δήλο, εκτέλεσε με τα παιδιά μπροστά στο άγαλμα της Αφροδίτης έναν χορό, που ονομαζόταν Γέρανος. Αλλά γιατί «Γέρανος» και τι σχέση έχουν οι ναυτικοί;

«σε ένα κείμενο του Marcel d’ Etienne , για τον γερανό και τον Λαβύρινθο το ‘κλειδί’ βρίσκεται στις ιδιότητες που απέδιδαν οι αρχαίοι στον γερανό. Θεωρείται ότι έχει νοητικές ικανότητες όπως η φρόνησις. Ο Πλάτων στον Πολιτικό, ξεχωρίζει το γένος των Γερανών και το αντιδιαστέλλει σε όλα τα άλλα, αφού δεν θα έβρισκε γι΄ αυτά ‘άλλο όνομα από αυτό του ζώα’(θηρία).»

Η φρόνηση του γερανού έχει να κάνει με τον προσανατολισμό του μιας και αποδημεί από την Σκυθία μέχρι τη Λιβύη και την Αιθιοπία. Η δεξιότητα του αυτή συγκρίνεται με εκείνη που απαιτείται για να διασχίσει κανείς τον Λαβύρινθο. Καλείται θαλασσοπόρος και ότι αυτός έδωσε την τέχνη της ιστιοπλοΐας στους θνητούς. Οι γερανοί επίσης κατά τις γαμήλιες επιδείξεις τους εκτελούν ένα χορό που ομοιάζει με εκείνον που περιγράφει ο Καλλίμαχος αλλά και η Ιλιάδα. Και το εκπληκτικό : σήμερα σε μια φυλή της Αφρικής, των Βατούσι, έχει καταγραφεί ένας χορός κατά ζεύγη που μιμείται εκείνον των γερανών. Ίσως έτσι συνδέεται το όνομα του χορού «Γέρανος» με τον Λαβύρινθο.

Από τους νεώτερους έλληνες ερευνητές αναφέρουμε τον Παναγή Λεκατσά ( Ο Λαβύρινθος , καταγωγή και εξέλιξη μιας ποιητικής μυθοπλασίας, Αθήνα 1973) που και αυτός υποστηρίζει πως πρόκειται για χοροστάσι.

Ερμηνεία του χορού

Σαν πρώτο επίπεδο ερμηνείας μέσα στα πλαίσια του ελληνικού μύθου, μπορούμε να δούμε τον χορό που εκτελείτο στη Δήλο σαν ένα νικητήριο χορό. Μια ευχαριστία στον Απόλλωνα όπου οι παλινδρομικές κινήσεις των χορευτών ανατρέχουν στον κίνδυνο και την σωτηρία. Αλλά για ποια σωτηρία μιλάμε όταν είναι σίγουρο πως ούτε Λαβύρινθος υπήρχε πολύ δε περισσότερο, Μινώταυρος; Πάλι ο Πλούταρχος ρίχνει λίγο φως. Υποδεικνύει ότι οι Αθηναίοι πλήρωναν κάποιο φόρο στους Μινωΐτες μιας και οι δεύτεροι μεταξύ του 2000 και 1600 π.Χ. ήταν κυρίαρχοι του Αιγαίου χάρις στην υπεροχή του στόλου τους. Μετά τα γεγονότα δεν υπήρχε συνέχεια αυτής της φορολογίας που σημαίνει πως οι σχέσεις άλλαξαν. Αν λάβουμε υπ  όψιν μας ότι ο Θησέας αρπάζει την Αριάδνη, κόρη του ηγεμόνα, και φονεύει τον γιό του και διάδοχό του  Μινώταυρο, η εικόνα είναι πολύ καθαρή. Φυσικά και ο καημένος ο πρίγκιπας και δεν είχε κεφάλι ταύρου αλλά αυτό ήταν το σύμβολο του οίκου του βασιλιά. Εξάλλου είναι σύνηθες στις μυθικές διηγήσεις ο εχθρός να παίρνει τη μορφή δράκου. Ο δράκος συμβολίζει τα εχθρικά στρατεύματα και η παρθένα τον γυναικείο πληθυσμό του ηττημένου εχθρού, που περνά σαν λάφυρο στα χέρια των νικητών. Ο μύθος του Βαλεροφόντη και του Αγίου Γεωργίου είναι οι πιο  χαρακτηριστικοί αν και όχι οι μοναδικοί.

Η εξασθένηση του Μινωικού κράτους μετά τους καταστρεπτικούς σεισμούς του 1600, εξ αιτίας της έκρηξης της Θήρας, έδωσε την δυνατότητα στους Μυκηναίους πρίγκιπες να υποτάξουν, τον 15^ο αιώνα, την Κρήτη,  κάτι που συμβολικά το συναντάμε στην  ιστορία του Ιδομενέα. Δεν ξέρουμε αν ο Θησέας ήταν ιστορικό πρόσωπο ούτε ποια ακριβώς από τα γεγονότα γύρω από τον Λαβύρινθο  είναι πραγματικά. Όμως το όνομα του Θησέα το βρίσκουμε στη στήλη από Παριανό μάρμαρο που στήθηκε το 264 π.Χ. στη δέκατη θέση σαν διάδοχο του Αιγέα. Από τη στήλη αυτή συμπεραίνουμε ότι βασίλευσε από το 1259 έως 1230 . Την εποχή του έγινε και η ένωση των πολισμάτων της Αθήνας σε μια πόλη. Ο συμβολισμός, δε, της προσφοράς του μίτου από την Αριάδνη ίσως να σημαίνει την παράδοση της εξουσίας της πολιτισμικά ανώτερης Κρήτης στις ανώτερες στρατιωτικά, αλλά όχι πολιτισμικά, Μυκήνες.

Η Πασιφάης με τον λευκό ταύρο του Ποσειδώνα

Η εννεαετής απόδοση φόρου από τους Αθηναίους μπορεί να έχει ιστορική βάση. Πιθανόν η αναγόρευση του βασιλιά στη Κνωσό να γινόταν κάθε ένατο χρόνο, δηλαδή, να είχε διάρκεια 8 ετών, όπως συνήθιζαν να μετρούν οι Έλληνες . Και τότε έπρεπε να έλθουν οι όμηροι που είτε συμμετείχαν στα ταυροκαθάψια, είτε θυσιάζονταν, είτε γινόταν δούλοι. Τα οκτώ χρόνια έχουν να κάνουν με το «μέγα έτος»  όπου το σεληνιακό και το ηλιακό ημερολόγιο συνέπιπταν και ο ήλιος και η σελήνη συναντώνται στο ίδιο μέρος (Σημ 1). Επρόκειτο για ιερούς γάμους, ο βασιλιάς Μίνωας, ενσάρκωση του ήλιου με τη μάσκα του ταύρου, και η βασίλισσα, ενσάρκωση της σελήνης, με τη μάσκα της αγελάδας. Γιατί το Μίνωας πρέπει να ήταν ο τίτλος του βασιλιά και όχι το προσωπικό του όνομα. Έτσι εξηγείται και ο έρωτας της Πασιφάης με τον λευκό ταύρο του Ποσειδώνα. Υπάρχουν μαρτυρίες από την αρχαιότητα πως υπήρχαν μάσκες στα ιερά τους και, επιπλέον, οι φιγούρες που βλέπουμε στα νομίσματα μοιάζουν πιο πολύ με χορευτές που φορούν μάσκες παρά με τέρατα. Εξάλλου η πρακτική αυτή ήταν συνηθισμένη στην Αίγυπτο και μεταξύ Κρήτης και Αιγύπτου υπήρχαν πολλές εμπορικές αλλά και πολιτιστικές σχέσεις.

Οι Λαβύρινθοι στην αρχαία αρχιτεκτονική

Όσα κτήρια θα παρουσιάσουμε σαν Λαβύρινθους κανένα δεν έχει πολύπλοκη διαρρύθμιση  με τυφλούς διαδρόμους και αδιέξοδα με σκοπό να αποπροσανατολίσουν τον επισκέπτη εκτός από τον Θόλο της Επιδαύρου . Τα παρουσιάζουμε μόνο και μόνο γιατί προσδιορίσθηκαν σαν Λαβύρινθοι ήδη από την αρχαιότητα.

Ο Αιγυπτιακός Λαβύρινθος

Προφανώς και δεν επρόκειτο για Λαβύρινθο. Αλλά για έναν τεράστιο νεκρώσιμο ναό, που κατασκεύασε ο φαραώ της 12ης δυναστείας, Amenemhet ο 3ος (Αμμένεμις Γ’, ο κτίστης), ο οποίος βασίλευσε μεταξύ 1842 και 1797 π.Χ. και πήρε το βασιλικό όνομα Lamares. Βρισκόταν πλησίον της ομώνυμης πυραμίδας του. Το οικοδόμημα είχε κολοσσιαίες διαστάσεις 305Χ244 μ. και θεωρείτο ένα από τα θαύματα του αρχαίου κόσμου. Οι Έλληνες έτρεφαν μεγάλο θαυμασμό γι΄ αυτό και του προσέδωσαν το όνομα Λαβύρινθος. Θεωρήθηκε, μάλιστα, και το μοντέλο για την μετέπειτα κατασκευή του κρητικού Λαβύρινθου. Δυστυχώς από αυτό το θεόρατο κτήριο απέμειναν σήμερα μόνον λίγοι κίονες.

Περιγράφεται με μεγάλο θαυμασμό από τον Ηρόδοτο, 5ο αιώνα π.Χ., στις Ιστορίες του. Περιλάμβανε γύρω στις 3000 αίθουσες, όσα και τα χρόνια της μετάστασης της ψυχής, και χωριζόταν σε 12 τμήματα, που αντιστοιχούσαν στους 12 νομούς, την διοικητική διαίρεση της Αιγύπτου. Το εκπληκτικό είναι ότι ο Ηρόδοτος δεν κάνει καμία αναφορά στον κρητικό Λαβύρινθο. Όπως κάνουν οι Διόδωρος και Πλίνιος, αρκετούς αιώνες μετά, ούτε και ότι ο Δαίδαλος είχε σαν μοντέλο του Αιγυπτιακό Λαβύρινθο για να κατασκευάσει εκείνο της
 Κνωσού. Επίσης, ο Ηρόδοτος δεν βρίσκει καμία δυσκολία να κινηθεί μέσα σ’ αυτόν.

Και ο Μανέθωνας, ο ανώτατος ιεράρχης της Ηλιούπολης τον 3ο π.Χ. αιώνα, συγγραφέας ενός έργου για την ιστορία και την θρησκεία  της αρχαίας Αιγύπτου, αναφέρει ως κατασκευαστή του Αιγυπτιακού Λαβύρινθου τον Amenemhet τον 3ο και παραθέτει τα βασιλικά του ονόματα Lachares, Lamares, ή Labaris.

Όμως  οι αντιλήψεις αλλάζουν τον 1ο αιώνα π.Χ. Πηγαίνει στην Αίγυπτο ο έλληνας ιστορικός Διόδωρος. Στο περίφημο έργο του Βιβλιοθήκη περιγράφει τον Αιγυπτιακό Λαβύρινθο, αν και ποτέ δεν τον είδε ιδίοις όμμασι. Εδώ είναι που για πρώτη φορά συνδέεται ο Αιγυπτιακός  με το σχέδιο του Irrgarten, του μπερδεμένου με αδιέξοδα. Λέει , λοιπόν, ο Διόδωρος. « Μια φορά αν μπεις, δεν βρίσκεις εύκολα την έξοδο». Δεν μιλά ακόμη για μπλεγμένους μαιάνδρους και αδιέξοδα, όπως θα κάνει εκατό χρόνια αργότερα ο Πλίνιος.

Και ο γεωγράφος Στράβων, από την Αμάσεια του Πόντου, τον 1^ο αιώνα μ.Χ., αποδίδει στον Αιγυπτιακό Λαβύρινθο ιδιότητες Irrgarten. Γράφει: απέναντι από τις εισόδους υπάρχουν πολλές στοές, περίπλοκες που τυλίγεται η μια μέσα στην άλλη, με τέτοιο τρόπο που κανείς ξένος χωρίς οδηγό δεν θα μπορούσε να βρει την είσοδο ή την έξοδο .

Και τέλος ερχόμαστε σε νεότερες εποχές . 1^ος αιών μ.Χ. Γάιος Πλίνιος ο Πρεσβύτερος στο έργο του Naturalis Historia μας παρουσιάζει όλους τους αρχαίους Λαβύρινθους και κάνει ιδιαίτερη μνεία στον Αιγυπτιακό: ακόμη και σήμερα υπάρχει στην Αίγυπτο στον Νομό της Ηρακλεόπολης, και είναι στ' αλήθεια ο πρώτος που κατασκευάσθηκε πριν 3600 χρόνια. Ο Δαίδαλος πήρε αυτόν τον Λαβύρινθο ως πρότυπο και κατασκεύασε έναν στην Κρήτη, που όμως, είναι το ένα εκατοστό του μεγέθους του και περιλαμβάνει πληθώρα καμπύλων διαδρόμων, στροφές και μαιάνδρους μπερδεμένους. Υπάρχουν πολλές πόρτες, οι οποίες καθιστούν δύσκολο τον προσανατολισμό και οδηγούν σε αδιέξοδα. Μετά τον Λαβύρινθο της Αιγύπτου, αυτός είναι ο δεύτερος, ο τρίτος ήταν εκείνος της Λήμνου και ο τέταρτος ήταν στην Ιταλία.

 Όσο δε αφορά τον σκοπό που κτίσθηκε, ακόμη και οι αρχαίοι διαφωνούν. Αυτό συμβαίνει διότι οι Αιγύπτιοι χρησιμοποιούν πέτρα μόνο για ναούς και νεκρώσιμες κατασκευές, όπως μνημεία και μαυσωλεία, ενώ για τις άλλες δημόσιες κατασκευές, χρησιμοποιούσαν ξύλο ή πλίνθους χωρίς να εξαιρούνται ακόμη και τα ανάκτορα. Τι ήταν αυτό το κτήριο που έκτισε ο 

Ο Λαβύρινθος της Αιγύπτου από τον Athanasius Kircher

Amenemhet την στιγμή που ο τάφος του ήταν στη διπλανή πυραμίδα; Το πιο πιθανόν είναι νεκρώσιμος ναός ή ομάδα ναών για διαφόρους θεούς. Στην έχουμε μια προσπάθεια αναπαράστασης του Λαβύρινθου της Αιγύπτου από τον Athanasius Kircher, αυτόν τον πολιγραφότατο γερμανό του 17^ου αιώνα, που του δόθηκε ο τίτλος του doctor centum artium. Η έμπνευση προέρχεται πιθανότατα από τα ρωμαϊκά μωσαϊκά και είναι εμφανή τα κτήρια των 12 νομών. Ανάλογη αναπαράσταση υπάρχει από τον ίδιο και για τον Λαβύρινθο της Κρήτης.

Είναι ακόμη ανοιχτό το πρόβλημα της ονομασίας του Λαβύρινθου. Μερικοί υποστήριξαν ότι προέρχεται από το βασιλικό όνομα του Amenemhet , Labaris, εξηγώντας το , Λαβύρινθο =ο ναός του  Labaris ( Sbiegelberg, Hall, Lloyd). Αυτή η πιθανότητα δεν αποκλείεται, αν και έχει αδύνατα σημεία. Η πιο αρχαία πηγή, ο Ηρόδοτος, δεν γνωρίζει τίποτα ούτε για τον Amenemhet ούτε για το βασιλικό του όνομα και πολύ περισσότερο για το πώς καλούσαν το κτηριακό σύμπλεγμα οι Αιγύπτιοι. Οι Αιγύπτιοι το ονόμαζαν, «ζώντα Amenemhet». Ο Ηρόδοτος χρησιμοποιεί τη λέξη Λαβύρινθος με τέτοιο φυσικό τρόπο που δεν χρειάζεται να δώσει καμία εξήγηση. Αυτό μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι ήδη η λέξη αυτή είναι σε χρήση από τους Έλληνες και αναφέρεται σε ένα τεράστιο άξιο θαυμασμού κτήριο, κατασκευασμένο από πέτρα.

Αρκετά αργότερα στο τέλος της ελληνιστικής εποχής, και στην αρχή της αυτοκρατορικής, προστέθηκε στην αρχική σημασία της λέξης και η έννοια του πολύπλοκου και του μπερδεμένου με  αδιέξοδους διαδρόμους. Το συναντάμε στους συγγραφείς Διόδωρο, Πλίνιο και Πομπόνιο Μέλα.

Ο Λαβύρινθος της Λήμνου

Γι' αυτόν ο Πλίνιος μας λέει ελάχιστα, ότι είναι γνωστός από τους 150 κίονες, ότι κατασκευάσθηκε από τους Σμίλη, Ρέκο και Θεόδωρο και ότι τα ερείπιά του υπάρχουν ακόμη εν αντιθέσει με εκείνα της Κνωσού. Το πιθανότερο , όμως, είναι, μιας και ο ίδιος δεν ήταν αυτόπτης μάρτυς, ότι πρόκειται για το Ηραίον της Σάμου διότι αυτοί είναι οι αρχιτέκτονές του.

Αναπαράσταση του μνημείου από τον Quiney

Ο ιταλικός Λαβύρινθος

Και εδώ μοναδική πηγή είναι ο Πλίνιος. Ούτε από αυτό το οικοδόμημα παρέμεινε τίποτε την εποχή του. Μαθαίνουμε ότι κατασκευάσθηκε από τον Ετρούσκο βασιλιά Porsena, κατακτητή της Ρώμης,  το 505 π.Χ. σαν μαυσωλείο για να ξεπεράσει τους άλλους βασιλείς.

Κτίσθηκε κάτω από την πόλη Clusium, Chiusi, από τετραγωνισμένες πέτρες. Στη βάση του υπήρχε ένας Λαβύρινθος τόσο πολύπλοκος που ήταν αδύνατο να βγεις, αν δεν είχες έναν μίτο οδηγό. Πάνω από αυτόν υπήρχαν 5 πυραμίδες που κατέληγαν σε κορυφή και πάνω σ’ αυτήν υπήρχαν σφαίρες από μπρούντζο και ένα είδος καπέλου. Από τα καπέλα κρέμονταν καμπανάκια που αντηχούσαν όταν φυσούσε άνεμος. Με σημερινά μέτρα ήταν 88,8 μ. πλάτος και μήκος, και 177,60 μ. ύψος. Μια αναπαράσταση του μνημείου έχουμε στη από τον Quiney το 1826 στο έργο του Restitution du tombeau de Porsena. Και από τον George Dennis έναν χάρτη της τοποθεσίας το 1848 στο έργο του  The Cities and Cemeteries of Etruria.

Βέβαια πολλά από τα λεγόμενα του Πλίνιου αμφισβητούνται σήμερα, πρώτον, γιατί ο ίδιος δεν ήταν αυτόπτης μάρτυς του οικοδομήματος αλλά μεταφέρει τις εντυπώσεις από ένα γράμμα

Χάρτης του Ετρουσκικού κοιμητηρίου

του ρωμαίου πολυγραφότατου συγγραφέα Μάρκου Terenzio Varone, που έζησε τον 1^ο αιώνα π.χ. και ο οποίος, επίσης, με τη σειρά του δεν είναι αυτόπτης μάρτυς.  Κατά δεύτερο, τον 6^ο αιώνα δεν είχαν την τεχνολογία για να κατασκευάσουν έναν πύργο ύψους 178μ.

Τα θεμέλια του Θόλου της Επιδαύρου

Ο θολός της Επιδαύρου

Τα θεμέλια αυτού του κυκλικού οικοδομήματος που διατηρήθηκαν μέχρι σήμερα είναι τα μοναδικά που θα ταίριαζαν με Λαβύρινθο. Ο θόλος κατασκευάσθηκε μεταξύ 360 και 320 π.Χ. στο ιερό του Ασκληπιού στην Επίδαυρο από τον αρχιτέκτονα Πολύκλειτο τον Νέο, όπως μας διηγείται ο Παυσανίας στις Περιηγήσεις του. Για την χρήση του δεν γνωρίζουμε τίποτα. Από τα θεμέλια συμπεραίνουμε ότι είχε διαδρόμους με δομή Λαβυρίνθου. Αποτελείτο από 6 ομόκεντρους κυκλικούς τοίχους που συνδέονταν με ανοίγματα και κάθετους τοίχους ώστε ο διάδρομος να παριστάνει τον μίτο της Αριάδνης. Από πάνω υπήρχε και άλλος όροφος με μαρμάρινο δάπεδο. Πάνω από τους τρεις εσωτερικούς κύκλους  υπήρχε μαρμάρινο πάτωμα που κρατούσε μια κυκλική σειρά κορινθιακών κιόνων και πάνω  από τους τρεις εξωτερικούς πιθανόν ξύλινο πάτωμα που στήριζε μια σειρά από δωρικούς.

Επιγραμματικά θα αναφέρουμε άλλα δυο οικοδομήματα της αρχαιότητας που πήραν τον τίτλο του Λαβύρινθου.

Το 300 π.Χ. στα Δίδυμα της Μιλήτου ανακατασκευάσθηκε το περίφημο ιερό του Απόλλωνα. Στο πρόγραμμα εργασιών περιλαμβανόταν και διακοσμήσεις δυο κλιμάκων με μαιάνδρους, που πήραν το όνομα του Λαβύρινθου εξ αιτίας των  τεραστίων διαστάσεών των αλλά και της πέτρινης κατασκευής τους.

Το άλλο οικοδόμημα αναφέρεται από τον Στράβωνα (64-19 μ. Χ. ) στο βιβλίο του Γεωγραφία.  Αφορά σπήλαια στην Ναυπλία, που ονομάσθηκαν Κυκλώπεια, και μάλλον πήραν το όνομα Λαβύρινθος μεταφορικά.

Βραχογραφίες και ιχνογραφήματα.

α,β,γ εγχάρακτοι σε βράχο λαβύρινθοι από την

Pontevedra της Ισπανίας, 1500-1200πΧ.

 δ, Val Camonica, Ιταλία, 750 πΧ 

Τις χωρίζουμε σε δυο ομάδες. Πρώτον σ’ εκείνες που είναι εγχαράξεις σε βράχους και δεύτερον σε ζωγραφικές παραστάσεις  πάνω σε αργιλικές πλάκες και σε ασβεστοκονιάματα. Οι πρώτες είναι αρχαιότερες, ανάγονται στην εποχή του χαλκού και συνδέονται συνήθως με την εξόρυξη του κασσιτέρου. Τις βρίσκουμε σε μια εκτεταμένη περιοχή από την Κορνουάλη μέχρι και την Ισπανία. Δημιουργήθηκαν, ως επί το πλείστον, από τους μεταλλωρύχους και πρέπει να έχουν σχέση με την κουλτούρα τους. Συμβόλιζε την είσοδό τους στα έγκατα της  γης και την ελπίδα επιστροφής τους. Κάτι παρόμοιο είδαμε και στους τάφους της Luzzanas στην Σαρδηνία. Εκεί συμβόλιζε την ελπίδα του νεκρού να συνεχίζει να ζει στον άλλο κόσμο. Οι ζωγραφικές παραστάσεις  συναντώνται μόνο στο ελληνορωμαϊκό περιβάλλον και έχει μάλλον χαρακτήρα παιχνιδιού αν και μερικές φορές έχουμε την αίσθηση ότι πρόκειται για πολεμική. Στην έχουμε εγχάρακτους σε βράχους λαβύρινθους από την Pontevedra της Ισπανίας, 1500-1200 πΧ., και την Val Camonica της Brescia στην Ιταλία το 750 πΧ.

Δοβρουτσά Ρουμανίας

Στους βράχους της Βεσσαραβίας κάπου 20 χιλ. δυτικά της Κωστάντζας τον 10 αιώνα μ.Χ. ανοίχθηκαν μερικές σπηλιές, μία εκ των οποίων μετασχηματίσθηκε σε εκκλησία. Στον δυτικό τοίχο, στο κατώφλι της διπλανής σπηλιάς υπάρχει το εγχάρακτο σχέδιο ενός Λαβύρινθου. Eίναι διαστάσεων 11,3Χ11,3 εκ. αλλά είναι αποτυχημένη προσπάθεια. Το τετραγωνικό του σχήμα μας θυμίζει τα νομίσματα της Κρήτης του 5^ου π.Χ. αιώνα. Κάτω υπάρχει μια μεσαιωνική ασπίδα και δίπλα μια επιγραφή με σύμβολα. Μερικά αναγνωρίσθηκαν σαν ρούνοι αλλά παρ’ ότι διαβάστηκαν δεν σημαίνουν τίποτα. Μερικοί ερευνητές τα θεώρησαν αρχαία τουρκικά. Η χρονολόγηση των σχεδίων είναι πολύ δύσκολη αλλά δεν είναι αρχαιότερα του 10^ου  μ.Χ. αιώνα. Βυζαντινή επίδραση είναι μάλλον απίθανη, αν και η περιοχή αποτέλεσε κτήση της αυτοκρατορίας από το 971 έως και το 1186. Για τους βυζαντινούς, όπως και για τους Άραβες, ο τετραγωνικός Λαβύρινθος συμβόλιζε την πόλη. Το πιθανότερο είναι να συσχετίζεται με τους Νορμανδούς που με το όνομα Βαράγγοι επέδραμαν από την Ρωσία από τον 9^ο έως και τον 11^ο αιώνα.

Πινακίδα της Πύλου

Η προέρχεται από μια αργιλική πινακίδα των ανακτόρων του Νέστορα της Πύλου στη Μεσσηνία, γύρω στα 1200 π.Χ. Το παλάτι καταστράφηκε και κάηκε και έτσι η αργιλική αυτή πλάκα μαζί με πολλές άλλες ψήθηκαν και διασώθηκαν. Από την άλλη υπάρχουν εγχαράξεις σε γραμμική Β δέκα ονομάτων και οι προσφορές τους σε κατσίκες. Η πινακίδα  έχει εξαιρετικό ενδιαφέρον, διότι μπορούμε να την χρονολογήσουμε με μεγάλη ακρίβεια και να συμπεράνουμε με μεγάλη βεβαιότητα ότι η ιδέα του Λαβύρινθου ήταν διαδεδομένη την εποχή εκείνη. Υπάρχουν επίσης ενδείξεις ότι το σχέδιο ξεκίνησε με την χάραξη ενός σταυρού στο κέντρο, δηλαδή με έναν τρόπο κατασκευής, όπως τον είδαμε στην αρχή.

Labirinthus hic habitat Minotaurus.

Μια άλλη σημαντική εγχάραξη πάνω σε παραστάδα στο περιστύλιο της οικίας του Μάρκου Lucrezio στην Πομπηία. Έχει διαστάσεις 8Χ9,5 εκ και χρονολογείται γύρω στο 79 μ.Χ. Η σημασία του έγκειται στη σύνδεση του σχήματος με το όνομα «Λαβύρινθος» και με τον Μινώταυρο. Οι ειδικοί θεωρούν πως πρόκειται για μια πράξη «πλάκας» ή βεντέτας ενάντια στον οικοδεσπότη, δηλαδή μια πράξη πολεμικής. Γιατί πως αλλιώς να το ερμηνεύσουμε; Δεν είναι δα και ό,τι καλύτερο, με το που μπαίνει κανείς στο σπίτι σου να σε αποκαλούν Μινώταυρο!! Είναι επίσης η παλαιότερη αποδείξιμη χρήση της μορφή ς του Λαβύρινθου με πολεμική χροιά, όπως θα συμβεί πολύ αργότερα, όταν ξεσπάσει ο πόλεμος μεταξύ καθολικής εκκλησίας και μεταρρύθμισης

Troiae Lusus (Τρωικός αγών)

Ηδη συναντήσαμε αυτόν τον χορό – παιχνίδι και την αναπαράστασή του στην οινοχόη της Tragliatella. Ο χορός αυτός έχει μάλλον ετρουσκική καταγωγή και εκτελείτο, στην αρχή τουλάχιστον, από πεζούς χορευτές. Αργότερα οι Ρωμαίοι τον εκτελούσαν έφιπποι. Δυο ομάδες, και από την εποχή του Αυγούστου τρεις, αναπαριστούσαν μια μάχη περιδιαβαίνοντας την μορφή  ενός Λαβύρινθου  που πιθανόν είχε σχεδιασθεί στο έδαφος. Συμμετείχαν μόνο αγόρια ηλικίας 7 έως 17 ετών από διακριτές πατρίκιες οικογένειες . Ο Σουητώνιος, τον 1^ο μ.Χ. αιώνα στο έργο του De vita Caesarum, μας πληροφορεί ότι ο Αύγουστος θεώρησε το πιο κατάλληλο έθιμο για να γνωρίζονται μεταξύ τους αυτές οι οικογένειες. Ένα είδος, λοιπόν, χορού της τότε καλής κοινωνίας.

 Η γιορτή αυτή γινόταν συνήθως επ’ ευκαιρία επιμνημόσυνων τελετών και ιδρύσεως πόλεων. Η λεπτομερέστερη περιγραφή της έγινε από τον Βιργίλιο στο έργο του Αινειάδα,1^ος π.Χ. αιώνας. Εμπνευστή της θεωρεί τον Αινεία που την καθιέρωσε προς τιμήν του πατέρα του Αγχίση σαν επιμνημόσυνη τελετή.

Η οινοχόη της Tragliatella

Βρέθηκε στα 1877 σ’ έναν ετρουσκικό τάφο της  Tragliatella, πλησίον της αρχαίας Caere (Cerveteri), ετρουσκικής κατασκευής, γύρω στα 620 π.Χ.. πρωτοκορινθιακού ρυθμού, ύψους 24 εκ. 

Εστιάζουμε στις φιγούρες που βρίσκονται κοντά στη κοιλιά της. Βλέπουμε έναν κρητικό Λαβύρινθο με 7 διαδρόμους . Απ’ αυτόν εξέρχονται δυο έφιπποι με ασπίδες  και δόρατα. Πάνω στις ασπίδες υπάρχει ζωγραφισμένο ένα υδρόβιο πουλί και πίσω από το πρώτο κάθεται μια μαϊμού . Δίπλα υπάρχει μια άλλη σκηνή. Ένας γυμνός άνδρας με μπαστούνι και μπροστά του χορεύουν 7 πολεμιστές που κανείς τους δεν φέρει γενειάδα, ένδειξη του νεαρού της ηλικίας των. Στις ασπίδες τους διακρίνουμε έναν αγριόχοιρο. Ο καθένας τους φέρει από 3 κοντά δόρατα. Δίπλα ξετυλίγεται μια άλλη σκηνή. Ένας άνδρας μια γυναίκα και ένα κορίτσι. Ο άνδρας και η γυναίκα κρατούν κάτι στρογγυλό στο χέρι , πιθανόν είναι ένα μήλο ή είναι το κουβάρι της Αριάδνης.

 Οι επιγραφές διαβάζονται μετά βίας. Στην πρώτη από δεξιά MI AMNU APCE, αριστερά  ΜΙ ΘΕΣ  ΑΘΕΙ και η μεσαία MI VELENA. Μια ερμηνεία, αλλά όχι και η μοναδική είναι η εξής : αριστερά η Αριάδνη, στο μέσο η τροφός της και δεξιά ο Θησέας. Η Αριάδνη προσφέρει στον Θησέα τον μίτο. Στη σκηνή πριν τον Λαβύρινθο αναπαρίσταται ο ιερός γάμος τους.

Ο ετρούσκος καλλιτέχνης δεν αναπαριστά τον λαβυρινθικό χορό, όπως εκτελείτο στην Ελλάδα αλλά κατά το ετρουσκικό τυπικό του Troiae Lusus, γι’ αυτό ίσως και λείπει παντελώς ο Μινώταυρος.

   Κάτι ανάλογο βλέπουμε και στο βάζο Francois. Πρόκειται για ένα κρατήρα που βρέθηκε βόρεια της πόλης Chiusi της Ιταλίας το1848, κατασκευασμένο από τους Εργότιμο και Κλητεία γύρω στα 570 π.Χ. στην Αθήνα. Ενδιαφέρον έχει η σκηνή κοντά στον λαιμό του κρατήρα. Το πλοίο του Θησέα προσορμίζεται στη Δήλο(αριστερά), ο Θησέας αποβιβάζεται με την λύρα (δεξιά)  και οι όμηροι, 7 νέοι και 7 νέες, τοποθετούνται στη σειρά έτοιμοι για τον λαβυρινθικό χορό του Γέρανου. Στα δεξιά διακρίνεται η Αριάδνη με την τροφό της κρατώντας στα χέρια τον μίτο και προσφέροντάς τον στον Θησέα. Στο τέλος της ουράς βρίσκεται η Ιπποδάμεια. Τι σημαίνουν όλα αυτά; Μπορούμε να υποθέσουμε ότι ο λαβυρινθικός χορός στην Ελλάδα και ο Troiae Lusus έχουν κοινή καταγωγή; Μπορούμε επίσης  να φανταστούμε ότι η ιδέα του λαβυρινθικού χορού προϋπήρχε και του μύθου του Μινώταυρου; Ποιος ξέρει!!

Οι Λαβύρινθοι των Ρωμαϊκών μωσαϊκών 

Κατά το χρονικό διάστημα 2^ος π.Χ. αιώνας και 5^ος μ.Χ. διαδόθηκε μια ενδιαφέρουσα συνήθεια μεταξύ των πλουσίων Ρωμαίων. Διακοσμούσαν τα σπίτια και τις επαύλεις τους με Λαβύρινθους ή με αναπαραστάσεις της μάχης του Θησέα και του Μινώταυρου. Έως την δεκαετία του ’80  ήρθαν στο φως περί τα 50 τέτοια αριστουργήματα. Καταλαβαίνετε ότι αυτά που υπήρχαν θα ανέρχονταν σε πολλές εκατοντάδες

 Είναι ένα φαινόμενο καθαρά Ρωμαϊκό μιας και όλα βρέθηκαν είτε στην Ιταλία  είτε σε περιοχές πολύ στενά συνδεδεμένες με τη Ρώμη, όπως η Ιβηρική, η Γαλατία, η Μεγάλη Βρετανία και η βορειοδυτική Αφρική.  Μόνο δυο βρέθηκαν εκτός αυτής της περιοχής, το ένα στη Σπάρτη και το άλλο στην Πάφο της Κύπρου. Αλλά και τα δυο ήταν από οικίες Ρωμαίων. Ο μυθικός αγώνας του Θησέα έγινε ένα αγαπημένο θέμα των Ρωμαίων ενώ στην ελληνική  ανατολή δεν βρέθηκε κανένα μωσαϊκό με Λαβύρινθο. Στη μεγάλη τους πλειονότητα έχουν ένα επαναλαμβανόμενο μοτίβο.

Είναι τετραγωνικοί, 3 ή 4 μέτρων , με ένα ευδιάκριτο εξωτερικό τείχος με προεξοχές, συχνά με πύργους και χωρισμένοι σε 4 τμήματα. Στο κέντρο τους βρίσκεται μια Μινωταυρομαχία. Ακόμη και οι κυκλικοί έχουν ευδιάκριτο εξωτερικό τείχος.

 Στη ρωμαϊκή τέχνη των μωσαϊκών, ο Λαβύρινθος συμβόλιζε την περιτειχισμένη πόλη, που χωρίζεται σε 4 συνοικίες. Είναι μια υλοποίηση της τελετής εγκαθίδρυσης της πόλης και της μαγικής της προστασίας, δηλαδή του Troiae Lusus . Είναι τέλος, το σύμβολο της αρχετυπικής πόλης της Ρώμης.

Δεν είναι τυχαία η απεικόνιση του Θησέα στο κέντρο, αφού είναι το μυθολογικό αντίστοιχο του Ρωμύλου, του ιδρυτή της Ρώμης. Ο Πλούταρχος τους θεωρεί σαν δίδυμο και έτσι μας τους παρουσιάζει στο έργο του. Βίοι Παράλληλοι.

Ίεριχώ

Το μωσαϊκό με τον Λαβύρινθο, βρισκόταν συνήθως, στην είσοδο του οικοδομήματος για να αποτρέπει την είσοδο του κακού είχε δηλαδή αποτροπαϊκό χαρακτήρα. Αυτή η συνήθεια διατηρήθηκε και πολύ αργότερα στα μωσαϊκά των χριστιανικών εκκλησιών. Ανάλογη σημασία είχε η εμφάνιση του Λαβύρινθου στους ετρουσκικούς τάφους και στις ρωμαϊκές σαρκοφάγους. Όπως ο Θησέας νίκησε τον Μινώταυρο, το σύμβολο του Άδη, και ξαναγύρισε στη ζωή, έτσι και ο νεκρός θα ξαναγεννηθεί, θα αναστηθεί. Με αυτόν τρόπο  μπορούμε να ερμηνεύσουμε τον παραλληλισμό Θησέα-Χριστού.

Στο μυαλό των Ρωμαίων ο Λαβύρινθος αντιστοιχούσε  στην πόλη. Αλλά τη πόλη   σαν urbs, σαν μια ιερή περιοχή, καλά ορισμένη από το υνί του ιδρυτή της κατά την τελετή της εγκαθίδρυσής της. Και την ίδια στιγμή εικόνα του κόσμου , του orbis terrarium.  Όχι μόνο γιατί κατά την διάρκεια της τελετής το τελετουργικό αυλάκι που χαρασσόταν  ονομαζόταν mundus αλλά και γιατί η διαμερισματοποίησή της σε 4 μέρη συμπίπτει με τα 4 σημεία του ορίζοντα. Μια εικόνα του κόσμου που αργότερα στην χριστιανική εποχή μεταφράσθηκε σαν τον κόσμο της αμαρτίας. Το βλέπουμε, εξάλλου, στην αναπαράσταση της Κωνσταντινούπολης σαν Λαβύρινθο από τους 

Domus Flavia

Domus Flavia

Άραβες, στην  πληθώρα Λαβυρίνθων της Ιεριχούς και της Ιερουσαλήμ, στα μωσαϊκά των  μεσαιωνικών εκκλησιών και τέλος στην ιδανική πόλη της Sforzinda του Filarete. Σε αρκετά από τα παρατηρήθηκαν λάθη. Ίσως από τους τεχνίτες που εφάρμοζαν τις ψηφίδες. Αλλά επειδή δεν διατρέχονται αφέθηκαν χωρίς να διορθωθούν. (Μια ενδιαφέρουσα ασχολία είναι να εντοπίσεις αυτά τα λάθη).
 Περνάμε σε μερικά χαρακτηριστικά παραδείγματα μωσαϊκών. Στην εσωτερική αυλή των αυτοκρατορικών ανακτόρων, Domus Flavia, στο Παλατίνο της Ρώμης, υπάρχει ένα πηγάδι διακοσμημένο με έναν οκταγωνικό Λαβύρινθο. Στον καθεδρικό ναό του Αλγερίου, στη βασιλική του Tigzirt –sur –Mer , βρίσκεται ο Λαβύρινθος που θεωρείται το αρχαιότερο μωσαϊκό χριστιανικού περιεχομένου, των αρχών του 4^ου αιώνα. Στο κέντρο αντί για Μινωταυρομαχία υπάρχει ένας άλλος «Λαβύρινθος» λέξεων που σχηματίζεται η πρόταση SANCTA ECCLESIA.

Bασιλική του Tigzirt –sur –Mer

Από την Cremona της Λομβαρδίας μας έρχεται το μωσαϊκό από έπαυλη του 1^ο μ.Χ. αιώνα , διαστάσεων 1,44Χ1,13 μ. Διακρίνουμε το εξωτερικό τείχος, πύργους και μια Μινωταυρομαχία στο κέντρο. Από το Friburg της Ελβετίας, γύρω στα 220 μΧ., διαστάσεων 6Χ4,2 μ. Στο κέντρο υπάρχει Μινωταυρομαχία. Και από την Κάτω Πάφο της Κύπρου, σε  ανάκτορο του 4^ου μ.Χ. αιώνα, διαμέτρου 6 μ. διακρίνουμε τα 4 διαμερίσματα του Λαβύρινθου. Εσωτερικό 2,2 μ. , υπάρχει Μινωταυρομαχία με ελληνικά ονόματα. Παρευρίσκονται και θεατές, όπως η Αριάδνη, η Κρήτη και ο Λαβύρινθος προσωποποιημένος σε γέρο.

Μωσαϊκό από την Cremona

Μωαϊκο από το Friburg 

Από ρωμαϊκή οικία στη Nimes στο Saint-Come της Γαλλίας βλέπουμε το μωσαϊκό με πλευρά 45 εκ., στο δάπεδο του προθαλάμου. Τέλη 1^ου μ.Χ. αιώνα Κάτω υπήρχε και επιγραφή στα ελληνικά. Πύθις Αντιόχoυ εποίει χαίρε.

Κάτω Πάφος, Κύπρος 

 Ένα μωσαϊκό από τη Σπάρτη  παρατηρούμε ότι την πραγματικότητα πρόκειται για συνδυασμό μαιάνδρων που καταλήγουν σε 4 αγκυλωτούς σταυρούς. Διαστάσεων 80Χ80 εκ. Στο κέντρο ο Διόνυσος και ένας πιστός. Από ρωμαϊκή έπαυλη το 250 μ.Χ.

Ρωμαϊκή οικία στη Nimes, Γαλλίας

Σπάρτη

Και τέλος από την Βιέννη της Αυστρίας μαζί με το μωσαϊκό της Πάφου είναι τα πιο πλούσια. Από ρωμαϊκά λουτρά διαστάσεων 6,36Χ5,50μ. Χρονολογείται στα 275-300 μ.Χ. Χωρίζεται σε 4 τμήματα, περιστοιχίζεται από διπλά τείχη και στο κέντρο Μινωταυρομαχία. Αριστερά ο Θησέας δέχεται τον μίτο από την Αριάδνη, πάνω ο Θησέας και η Αριάδνη φεύγουν με το πλοίο και δεξιά η Αριάδνη καθήμενη, παρατημένη στη Νάξο.

Βιέννη , ΑυστρίαΧειρόγραφα 

Είναι ο πιο πλήρης τομέας έρευνας των Λαβυρίνθων χάρις στις εργασίες των Meyer, Birkhen, Batschelet-Massini και Haubricks. Τα αρχαιότερα ανέρχονται στον 9^ο μ.Χ. αιώνα . Πιθανότατα υπήρχαν και αρχαιότερα αλλά δεν έχουν βρεθεί. 

1) Κρητικός τύπος 

Ιεριχώ, κώδικας  του Αμπρούτζο

Το αρχαιότερο , ως τώρα, χειρόγραφο με απεικόνιση Λαβύρινθου είναι ένας κώδικας που αντιγράφηκε μεταξύ 806 και 822 σε μία μονή της επαρχίας του Αμπρούτζο και χρησιμοποιήθηκε στη μοναστηριακή σχολή του Reichenau. Περιέχει χρονογραφίες, υπολογισμούς και γραμματική. Στα δεξιά υπάρχει η επιγραφή URVEM JERICHO. Από κάτω ένας κόμπος του Σολομώντα . Είναι το μοναδικό εκκλησιαστικό χειρόγραφο με τετραγωνισμένο Λαβύρινθο. Οι αναπαραστάσεις 

της Ιεριχούς ως Λαβυρίνθου δεν προέρχονται από το χριστιανικό περιβάλλον αλλά από το ειδωλολατρικό και το ιουδαϊκό με έντονη επιρροή από την μαγεία.

Χειρόγραφο του Βατικανού

      Σ’ ένα περγαμηνό χειρόγραφο του Βατικανού, του 850 μΧ, βλέπουμε το σχήμα της.  Έχει ακόμη τη μορφή του Κρητικού Λαβύρινθου αλλά ο τρόπος κατασκευής έχει αλλάξει. 

Κατασκευάζονται πρώτα οι ομόκεντροι κύκλοι και μετά με παρεμβάσεις δημιουργείται ο Λαβύρινθος. Χάνουμε όμως, με τον τρόπο αυτό τη μορφή του σταυρού στο κέντρο, ένα κατεξοχήν χριστιανικό σύμβολο. Το πρόβλημα θα λυθεί αργότερα με άλλους σχεδιασμούς. Διακρίνουμε την δυσκολία σχεδιασμού του Λαβύρινθου εκεί όπου γίνεται η αλλαγή κατεύθυνσης του διαδρόμου.

Από τους ομόκεντρους στον λαβύρινθο

Στο παρακάτω σχήμα φαίνεται ο τρόπος κατασκευής της νέας μορφής, πώς δηλαδή από τους ομόκεντρους κύκλους φθάνουμε στην νέο τύπο λαβυρίνθου.

 Σ’ ένα χειρόγραφο του San Galo βλέπουμε πώς λύνεται το πρόβλημα. Δεν χρησιμοποιεί ο σχεδιαστής ημικύκλια για την αλλαγή κατεύθυνσης αλλά ορθές γωνίες.

Χειρόγραφο του San Galo

  

Ο λαβύρινθος του San Galo 

2) Τύπος του Otfrid.

Προέρχεται από ένα χειρόγραφο του δεύτερου μισού του 9^ου αιώνα από τον βιεννέζικο κώδικα της Ευαγγελικής Αρμονίας του Otfrid.. Η κύρια διαφορά με το χειρόγραφο του San Galo βρίσκεται στον αριθμό των διαδρόμων. Τώρα έχουμε 11 ενώ στο κατά 40χρόνια παλαιότερο μόνο 7. Ο αριθμός 11 συμβόλιζε κατά τον μεσαίωνα από τη μια την αμαρτία, μιας και το 11 είναι πάνω από τις 10 εντολές, και από την άλλη την ατέλεια την ελαττωματικότητα, γιατί είναι κάτω από το 12, το νούμερο των αποστόλων. Έτσι, λοιπόν, ο Λαβύρινθος τύπου Otfrid συμβόλιζε τον ατελή γήινο κόσμο της αμαρτίας

Ο τύπος αυτός, χωρίς εμφανή τη δομή του σταυρού, εμφανίζεται σαν ενδιάμεσο σχήμα μετατροπής από τον ειδωλολατρικό κρητικό στον κατεξοχήν χριστιανικό τύπου Chartres, όπου πλέον η σταυρική δομή του ανατρέχει στον χριστιανικό κόσμο. Από έναν κώδικα σε περγαμηνή βλέπουμε, επίσης, ένα λαβύρινθο τύπου Otfrid, όπου στο κέντρο υπάρχει μινωταυρομαχία.

3) Τύπος της Chartres

Εμφανίζεται για πρώτη φορά τον 10^ο αιώνα με 11 διαδρόμους και με τα σημεία αντιστροφής των διαδρόμων σχηματισμένα σε τέτοια σημεία ώστε να είναι ορατός ένας σταυρός. Στην πρώτη εικόνα έχουμε τον αρχαιότερο λαβύρινθο αυτού του τύπου και στο κέντρο του υπάρχει αντί για τον Μινώταυρο ο Διάβολος.  Ενώ στη δεύτερη είναι ο κλασσικός τύπος Λαβύρινθου των εκκλησιών και ο συνηθέστερος των χειρογράφων και των εικόνων. Έχει επιτευχθεί με τον τρόπο αυτόν η πλήρης χριστιανοποίηση του Λαβύρινθου και διατηρήθηκε λίγο πολύ αναλλοίωτος μέχρι το 1550, οπότε  αρχίζει η εκκοσμίκευσή του (secularism) με τις δημιουργίες κήπων με μορφή Λαβύρινθου. Η εξέλιξή του φαίνεται στην  παρακάτω εικόνα.

Ο βαθμιαίος εκχριστιανισμός της ιδέας του Λαβύρινθου ολοκληρώθηκε στην Λατινική εκκλησία τον 10^ο αιώνα και θεωρήθηκε σαν αντίδραση της εκκλησίας στην εισβολή ιδεών που πραγματώνονται με τη  χρήση του Λαβύρινθου στα Trojaburg στη βόρεια παγανιστική Ευρώπη η οποία συνόδευσε την κάθοδο των Νορμανδών. Αυτά είναι κρητικού τύπου και υποθέτουμε πως η εκκλησία δεν έδειξε καμία ανοχή σ’ αυτήν την μορφή  που θύμιζε ειδωλολατρία. Ναι μεν ενσωμάτωσε τον Λαβύρινθο αλλά σφράγισε πάνω του το σχήμα του σταυρού, για να δείξει ποιος είναι πλέον ο καινούργιος κυρίαρχος των ιδεών.

Εν αντιθέσει, στο περιβάλλον της ελληνορθόδοξου εκκλησίας δεν έχουμε κάτι αντίστοιχο. Οι ελάχιστοι Λαβύρινθοι που βρέθηκαν, και απεικόνιζαν την αρχετυπική πόλη της Ιεριχούς, διατηρούν αναλλοίωτο το κρητικό ειδωλολατρικό τετραγωνικό τους σχήμα.

Εκτός από τα καθαρά  εκκλησιαστικά χειρόγραφα, Λαβύρινθους βρίσκουμε και αλλού. Αρκετούς βρίσκουμε σε εγκυκλοπαίδειες και σε κείμενα ιστορίας και γεωγραφίας.

Ολαβύρινθος του Baldini

Για τον Λαβύρινθο μιλούν οι πιο σημαντικές  εγκυκλοπαίδειες του μεσαίωνα. Όπως η Etymologiae , που άρχισε από τον επίσκοπο Ισίδωρο της Σεβίλλης τον 6^ο αιώνα αλλά παρέμεινε ασυμπλήρωτη. Σ’ αυτήν έγραψαν τους επόμενους αιώνες οι  Βοήθιος και Κασιόδωρος. Από ένα λατινικό εγχειρίδιο σε περγαμηνή του 12 ου αιώνα του Κασιόδωρου  στην Historia ecclesiastica tripartita, έχουμε την  εικόνα όπου  στο κέντρο ο Θησέας μάχεται με τον Μινώταυρο που έχει, πλέον, τη μορφή του διαβόλου.

Στη χαλκογραφία του Baccio Baldini από την Φλωρεντία, γύρω στα 1460-70 συναντάμε τον ίδιο κυκλικό Λαβύρινθο.

Προσανατολισμός 

Σχεδόν όλοι οι Λαβύρινθου  των εκκλησιών και των χειρογράφων έχουν σαφή προσανατολισμό με την είσοδό τους πάντα στη δύση. Η είσοδός εκείνων, που βρίσκουμε στα χειρόγραφα, είναι κάτω διότι την εποχή εκείνη οι χάρτες είχαν στο πάνω μέρος την ανατολή, δηλαδή  εκεί όπου σήμερα τοποθετούμε τον βορρά.  Επομένως, το κάτω αντιστοιχεί στη δύση.

Ο Λαβύρινθος γινόταν αντιληπτός σαν χάρτης του κόσμου και η είσοδός του στη δύση, όπου βασιλεύει ο ήλιος, δήλωνε την διεύθυνση του θανάτου. Μ’  αυτόν τον τρόπο αναπαριστούσαν τον κόσμο της αμαρτίας, τον κόσμο που υπόκειται στον θάνατο. 

Ο Λαβύρινθος του Σολομώντα

Λαβύρινθος του Σολομώντα

Ενώ η δημιουργία του Λαβύρινθου αποδίδεται στον Δαίδαλο, υπάρχουν δυο περιπτώσεις που αποδίδονται στον βασιλιά του Ισραήλ, Σολομώντα. Σ’ ένα ελληνικό χειρόγραφο του 11^ου αιώνα εμφανίζεται ένας Λαβύρινθος τύπου Chartres, όπου υπάρχουν αλχημιστικά κείμενα αλλά και ένα ποίημα στο οποίο η κατασκευή του Λαβύρινθου αποδίδεται στον Σολομώντα. Το ενδιαφέρον έγκειται  στο ότι αυτός ο τύπος αναπτύχθηκε στη δύση και παραμένει πρόβλημα η εμφάνισή του στην ανατολή. Το αίνιγμα του Λαβύρινθου του Σολομώντα  μεγαλώνει αν λάβουμε υπόψη μας την μαρτυρία του Γάλλου αρχαιολόγου Dacron ο οποίος αναφέρει πως το 1844 είδε στα Μετέωρα, στο μοναστήρι του Αγίου Βαρλαάμ, σ’ ένα δωμάτιο στο αρχονταρίκι, έναν Λαβύρινθο, τύπου Charters, σε κόκκινο χρώμα, σχεδιασμένο πάνω στον τοίχο. Είχε σχεδιαστεί οπό ένα είδη νεκρό μοναχό, που τον αντέγραψε από ένα χαμένο πια βιβλίο, και αναπαριστούσε, κατά τα λεγόμενα των μοναχών, την φυλακή του Σολομώντα. Το γεγονός αυτό ευνοεί μια εκδοχή, κατά την οποία ο Λαβύρινθος τύπου Chartres να  σχεδιάστηκε πρώτα στην ανατολή και μετά να εξαπλώθηκε στη δύση. Επειδή, όμως, δεν τον συναντούμε καθόλου στην ανατολή η υπόθεση που μπορούμε να κάνουμε είναι η εξής: η καταγωγή του μπορεί να είναι από την ανατολή αλλά ο εκχριστιανισμός του και όλος του ο χαρακτήρας να πήρε μορφή στην εκκλησία της δύσης και ειδικά στην Ιταλία.

Η δεύτερη περίπτωση έχει να κάνει με ένα ειλητάριο από την Αιθιοπία με μαγικές συνταγές και εξορκισμούς . Στην διπλανή εικόνα βλέπουμε μια αλληλεπίδραση πολλών παραδόσεων, ελληνικών, αιγυπτιακών, βαβυλωνιακών, περσικών, εβραϊκών, ισλαμικών πάνω σε μια βάση μονοφυσιτικού χριστιανισμού. Ο Λαβύρινθος  είναι Κρητικού τύπου, 7 διαδρόμων και αναπαριστά το ανάκτορο του Σολομόντα με το θαυμαστό χαρέμι του. Εκεί ο Sirak έσκαψε ένα υπόγειο τούνελ για να απαγάγει μια από τις 300 γυναίκες του βασιλιά. Βέβαια ο Σολομών έχει σημαντική θέση στην Αιθιοπική παράδοση. Μη ξεχνάμε πως  και ο τελευταίος αυτοκράτορας Haile-Sellasie  ο 1^ος, που είχε και ιερατικά καθήκοντα, διατεινόταν πως κατάγεται από την γενιά του.

Οι Λαβύρινθοι των εκκλησιών

Reparato της Orleansville, Αλγερία

Duomo  της Κολονίας

Οι πρώτες εμφανίσεις Λαβύρινθων στους χριστιανικούς ναούς ανέρχονται στην ύστερη αρχαιότητα. Το αρχαιότερο γνωστό μωσαϊκό βρίσκεται στην βασιλική του Reparato της Orleansville, που ιδρύθηκε το 324, 11 χρόνια μετά το διάταγμα του Μεδιολάνου από τον μέγα Κωνσταντίνο το οποίο προστάτευε τους χριστιανούς. Ο νεότερος, δε, Λαβύρινθος  κατασκευάσθηκε το 1977 στον Duomo  της Κολονίας. Γενικά οι κατασκευές Λαβυρίνθων  στις εκκλησίες συμπίπτουν με την περίοδο που δεσπόζει ο χριστιανισμός και η εκκλησία έχει πλέον καταστεί κρατικός θεσμός. Και ενώ τον Λαβύρινθο τον συναντάμε στην αρχαιότητα σε κτήρια μάλλον βέβηλα- επαύλεις, λουτρά, εσωτερικές αυλές- στην εποχή του μεσαιωνικού χριστιανισμού τον βρίσκουμε σε χώρους ιερούς. Αυτό εξηγείται διότι ο χριστιανικός ναός δεν προήλθε από τον ειδωλολατρικό ναό αλλά από την βέβηλη βασιλική και έτσι μαζί με αυτήν μεταφέρθηκε και ο Λαβύρινθος. Για πρώτη φορά ξαναβρίσκουμε Λαβύρινθους σε μη ιερό χώρο το 1530 και το 1600 στην Mandova της Ιταλίας.  Οι ενσωματώσεις Λαβυρίνθων μέσα στους ναούς συναντώνται μόνο στην Ιταλία και την Γαλλία. Παραμένει να διευκρινισθεί αν αυτό έχει σχέση με την διαδεδομένη συνήθεια στη Β. Γαλλία, όπως και στη Ν. Αγγλία, οι πιστοί να τους διατρέχουν.

Τύποι 

Λαβύρινθοι σε μωσαϊκά εκκλησιών

Lucca

Βρίσκονται στην κεντρική και βόρεια Ιταλία. Κατασκευάσθηκαν γύρω στον 12^ο αιώνα και είναι κυκλικοί με διαμέτρους γύρω στα 3.5 μ. Η tessellatum, όσο και στην αναπαράσταση στο κέντρο μιας Μινωταυρομαχίας. Τους Λαβύρινθος αυτούς δεν δύναται να τους διατρέξει κανείς. Tους αρχαιότερους τους συναντάμε,  στην Piacenza, τον 12^ο αιώνα, και στην Ravenna το 1610. Είναι μικροί, δεν μπορείς να τους διατρέξεις και δεν έχουν την ίδια λειτουργία με εκείνους της Β. Γαλλίας .

Την ίδια περίοδο είναι και δυο Λαβύρινθοι από την Lucca , στον Duomo του  San Martino. Βρίσκεται στον εξωνάρθηκα πάνω στο βόρειο τοίχο του καμπαναριού, διαμέτρου 50 εκ. Δίπλα υπάρχει μια λατινική επιγραφή: Αυτός είναι ο κρητικός Λαβύρινθος κατασκευασμένος από τον Δαίδαλο, στον οποίο άπαξ και εισέλθεις κανείς δεν εξέρχεται εκτός από τον Θησέα χάρις στην βοήθεια του μίτου της Αριάδνης.

Οι Λαβύρινθοι στη Β. Γαλλία 

Στη Β. Γαλλία συναντάμε έναν άλλο τύπο Λαβύρινθου που είναι επιδαπέδιος έτσι ώστε οι πιστοί να μπορούν να τον διατρέχουν. Είναι, επομένως μεγάλων διαστάσεων από 10 έως και 12 μ. βρίσκονται στην δυτική είσοδο των εκκλησιών και η είσοδός τους είναι δυτική. Επειδή πριν τον 19^ο αιώνα δεν υπήρχαν καθίσματα στις δυτικές εκκλησίες, ο πιστός ήταν αναγκασμένος να διατρέξει τον Λαβύρινθο ακλουθώντας πιστά την διαδρομή μέχρι το κέντρο. Εκεί δεν υπήρχε Μινωταυρομαχία. Στη διπλανή εικόνα βλέπουμε ένα σχέδιο του Λαβύρινθου που υπήρχε στον καθεδρικό ναό της Αμιένης στη Γαλλία. Το σχέδιο έγινε το 1611 από ένα μοναχό από το γειτονικό μοναστήρι των Βενεδικτίνων, του Corbie, πάνω σε χαρτί. Είναι το παλαιότερο ντοκουμέντο του Λαβύρινθου της Αμιένης που κατασκευάσθηκε το 1288 στο κεντρικό κλίτος του. Είναι οκταγωνικός, με πέτρες μαύρες και άσπρες, διαμέτρου 12,10μ. Στο κέντρο του υπήρχε μια άσπρη πέτρα διαμέτρου 1,25μ., που μέσα της είχε ενσωματωμένο έναν χάλκινο σταυρό με απολήξεις τον κρίνο της Γαλλίας, και προσανατολισμένο όχι σε σχέση με το κτήριο αλλά με τα σημεία του ορίζοντα. Σε κάθε κορυφή υπήρχαν  μικροί άγγελοι που έδειχναν τα σημεία του ορίζοντα. Ο ένας απ’ αυτούς έδειχνε στις 15 Αυγούστου το σημείο που ανέτειλε ο ήλιος. Ο ναός είναι αφιερωμένος στην κοίμηση της Θεοτόκου. Μεταξύ των βραχιόνων του σταυρού υπήρχαν 4 ανθρώπινες φιγούρες, οι 3 αρχιτέκτονες και ο επίσκοπος που επί της επισκοπείας του θεμελιώθηκε ο ναός. Υπήρχε και μια χάλκινη πλακέτα πάνω στην πέτρα που έδειχνε την αρχή και το τέλος των εργασιών, από το 1220 μέχρι 1288, και ονομάτιζε τον Λαβύρινθο Maison Dedalus. Φαντάζεσθε πως αντιλαμβανόταν οι αρχιτέκτονες της εποχής το επάγγελμά τους, όταν άφηναν το όνομά τους αναλλοίωτο στην αιωνιότητα, μαζί με του μυθικού δασκάλου τους, και γενάρχη όλων των αρχιτεκτόνων.

Jacques Sellier

Κάτοψη του καθεδρικού της Reims

Ένας άλλος διάσημος Λαβύρινθος υπήρχε στον καθεδρικό της Reims. Ο ίδιος έχει καταστραφεί στα 1778 από τον τότε πρεσβύτερο γιατί τον ενοχλούσε ο θόρυβος των πιστών καθώς τον διέτρεχαν. Κατασκευάσθηκε μεταξύ 1217 και 1311. Αυτό που βλέπουμε στην εικόνα, είναι το σχέδιο του Λαβύρινθου που έγινε  από τον αρχιτέκτονα Jacques Sellier το 1583/87. Στην κάτοψη του καθεδρικού της Reims βλέπουμε και την θέση του Λαβύρινθου. Βρισκόταν πλησίον της εισόδου,  είχε διάμετρο 10,2 μ.,  ήταν οκταγωνικός και τα επιπλέον οκτάγωνα στις κορυφές είχαν διάμετρο 1,5μ. Ήταν κατασκευασμένος από μαύρο και άσπρο μάρμαρο και ονομαζόταν Chemin de Jerusalem, η οδός της Ιερουσαλήμ. Καθώς οι πιστοί τον διέτρεχαν, απήγγειλαν συγκεκριμένες προσευχές. Όπως και στον Λαβύρινθο της Αμιένης, υπάρχουν 5 ανθρώπινες φιγούρες, οι 4 αρχιτέκτονες και στο κέντρο, πιθανόν, ένας επίσκοπος. Οι αρχιτέκτονες βρισκόταν μέσα σε οκτάγωνα, σύμβολο του βαπτίσματος, κάτι που για μια ακόμη φορά συνδέεται με την ιδέα του Λαβύρινθου.

Ο Λαβύρινθος της Reims άσκησε μεγάλη επιρροή . Τη μορφή του τη βρίσκουμε στην Αγγλική μετάφραση του Βοηθίου στα 1406 αλλά και στους κήπους του Saffron  και Sneinton στην Αγγλία.

Λαβύρινθος από χόρτο στο Saffron της Αγγλίας

 Λαβύρινθος από χόρτο στο Sneinton της Αγγλίας. Η οδός της Ιερουσαλήμ

Οι Λαβύρινθοι είναι είτε κυκλικοί είτε οκταγωνικοί και ένας τετράγωνος, όλοι τους όμως, είναι του τύπου της Chartres.             

3)  Λαβύρινθοι σε Πλακίδια. 

Chalons-sur-Marne

Η Τρίτη ομάδα αποτελείται από Λαβύρινθους ζωγραφισμένους πάνω σε πλακάκια ή ανάγλυφοι σε πέτρες. Τα πλακάκια δεν εμφανίζονται νωρίτερα από τον 14^ο αιώνα. Άλλα αποτελούν συνθέσεις διαμέτρου μέχρι και 4 μ. και άλλα, αποτελούν σύνθεση από 4 πλακάκια διαμέτρου 40-50 εκ. Βρίσκονται συνήθως σε μέρη ιδιωτικά. Η επιρροή του ειδωλολατρικού κρητικού Λαβύρινθου είναι πολύ εμφανής. Από τα συντρίμμια της μοναστηριακής εκκλησίας της Toussaints , της Chalons-sur-Marne, ανασύρθηκαν τα πλακάκια της, που αποτελούσαν διακοσμητικό στοιχείο του δαπέδου. Η εκκλησία καταστράφηκε το 1544 από τις δυνάμεις του Καρόλου του 4^ου , πιθανόν για στρατιωτικούς λόγους. Είναι 4 λαβύρινθοι κρητικού τύπου.

Φόρμες

Βρίσκουμε κυκλικούς , οκταγωνικούς και έναν τετράγωνο. Με το οκταγωνικό σχήμα δεν έχουμε καμία αλλαγή ούτε στη λειτουργία ούτε στη σημασία του. Κάθε άλλο μάλιστα. Το νούμερο 8 συνδέεται με την ανάσταση, την πλήρωση, την τελειότητα, την πνευματική  αναγέννηση, την νέα αρχή, (όπως και στη μουσική, η οκτάβα). Έτσι εξηγείται και το οκταγωνικό σχήμα των περισσοτέρων βαφτιστηρίων. Συνδέεται επίσης και θεολογικά με την όγδοη ημέρα, την ημέρα της τελικής κρίσης όπως εξηγεί ο Μέγας Βασίλειος στην εξαήμερο. (Leonardo 302.317)

Μα κυρίως ο εκχριστιανισμός του Λαβύρινθου επετεύχθει με την μεταροπή του κρητικού Λαβύρινθου σε εκείνον που καλείται τύπου Chartres, αν και εμφανίσθηκε αρκετά νωρίτερα σε άλλες εκκλησίες αλλά και σε χειρόγραφα. Στο κεντρικό κλήτος του καθεδρικού της Chartres, που τα θυρανοίξιά της έγιναν στις 24 Οκτωβρίου του 1260, υπάρχει ο μεγαλύτερος διατηρημένος λαβύρινθος σε εκκλησία. Είναι κυκλικός με 11 διαδρόμους. Το 11 έχει για τους χριστιανούς του μεσαίωνα μεγάλη συμβολική αξία. Είναι το νούμερο της αμαρτίας, της υπερβολής, της παράβασης, καθότι 10 είναι οι εντολές του Θεού. Αλά είναι συγχρόνως και της μη πληρότητας καθότι, 12 και οι απόστολοι. Μη ξεχνάμε ότι ο αρχιεπίσκοπος της Reims το 882, Incmaro,διατεινόταν ότι ο κόσμος της αμαρτίας, orbis pecatus, αποτελείται από 11 γεωγραφικές περιοχές. Μόνο έτσι μπορούμε να κατανοήσουμε τον Λαβύρινθο τύπου Chartres με 11 διαδρόμους, αφού στο κέντρο ενθρονίζεται ο Μινώταυρος με μορφή διαβόλου.

Η άλλη αλλαγή που υπέστη ο κρητικός Λαβύρινθος είναι η μετακίνηση των σημείων αλλαγής διεύθυνσης σε τέτοιο σημείο ώστε να δημιουργείται ένας σταυρός, και έτσι από orbis pecatus μετατρέπεται σε via cruces. Αυτή η αλλαγή, λίγο πολύ, συμπίπτει με την ανάδυση του νέου πολιτισμού στη δύση, του Γοτθικού πολιτισμού και φέρει μερικά από τα χαρακτηριστικά του.

Είναι πολύ σημαντική η αλλαγή αυτή. Με την υπέρθεση του σταυρού ο αμαρτωλός κόσμος, orbis pecatus , δέχεται το σημείο του σταυρού, το σημείο της λύτρωσης, και ο κόσμος αποκτά τάξη και διαιρείται σε 4 συμμετρικά τμήματα. Ο κύριος του κόσμου δεν είναι πλέον ο Σατανάς αλλά ο Χριστός. Έτσι ο Λαβύρινθος μετατρέπεται σε έναν σταυρό με φωτοστέφανο.

Ερμηνεία.

1) O Λαβύρινθος σαν κόσμος της αμαρτίας.

Όχι μόνο από τον συμβολισμό συμπεραίνουμε ότι ο Λαβύρινθος παρίστανε τον κόσμο της αμαρτίας αλλά έχουμε και γραπτές πηγές. Στην εγχάραξη που σχετίζεται με τον Λαβύρινθο της Piacenza αλλά και στον κώδικα Servio της Frisinga ρητά συσχετίζεται ο Λαβύρινθος με τον κόσμο. Δεν είναι τυχαίο πως όλοι οι Λαβύρινθοι σε μωσαϊκά της χριστιανικής εποχής έχουν είσοδο από τα δυτικά, εκεί που δύει ο ήλιος και βασιλεύει ο θάνατος.

Η διαδρομή διαμέσου του Λαβύρινθου θεωρείτο σαν εξαγνισμός της ψυχής του χριστιανού για να συναντήσει τον Θεό. Οι δυο όψεις μέσα στο πλαίσιο της χριστιανικής ηθικής, ο Λαβύρινθος σαν κόσμος της αμαρτίας και ο Λαβύρινθος σαν δρόμος εξαγνισμού εναλλάσσονται. Και οι δυο θέτουν το πρόβλημα της λύτρωσης, που η λύση του βρίσκεται στον σταυρό που σχηματίζεται.

2) Ο Λαβύρινθος σαν δρόμος Λύτρωσης 

Η έξοδος του Λαβύρινθου γίνεται αντιληπτή ως λύτρωση, και δείχνεται από  τον Χριστό στο κέντρο, μιας και αντικατέστησε τον Θησέα, που νικά τον Μινώταυρο –Σατανά. Ο λόγος του Χριστού αναπαρίσταται από τον μίτο, που όπως ο Θησέας με την βοήθειά του εξήλθε, έτσι και ολόκληρη η ανθρωπότητα μπορεί να λυτρωθεί. Αυτήν την ερμηνεία δεν την συναντάμε μόνο σε στίχους, όπως ο Βιργιλιανός κώδικας της Frisking, αλλά και στις αναπαραστάσεις του San Michele Magiore της Παβίας όπου ο Δαβίδ παραλληλίζεται με τον Χριστό.

Ο δρόμος της εξόδου συμβολίζει την οδό της σωτηρίας και γι’ αυτό
σ’ όλους τους εκκλησιαστικούς Λαβύρινθους θα βρείτε πάντα μια μοναδική διαδρομή χωρίς αδιέξοδα και εναλλακτικές λύσεις, σαφέστατη υπόδειξη της μιας και μοναδικής ορθής διδασκαλίας που πρεσβεύει η εκκλησία. Μόνο μετά τον 16^ο αιώνα θα συναντήσουμε εναλλακτικές διαδρομές και αδιέξοδα, σαν αποτέλεσμα της εκκοσμίκευσης του Λαβύρινθου.

3) Ο πασχαλινός χορός

Πολλές φορές στα χειρόγραφα, που υπολόγιζαν την ημερομηνία του Πάσχα, υπήρχαν σχεδιασμένοι Λαβύρινθοι, το σύμβολο της ανάστασης, και το συνέδεαν μ’ αυτόν.

Αλλά και στους καθεδρικούς ναούς της Auxerre και της Sens, έχει αναφερθεί, ότι εκτελείτο ένας χορός στον Λαβύρινθο του δαπέδου των. Πρωτοστατούσε ο επίσκοπος ή ο αρχαιότερος πρεσβύτερος και ακολουθούσε όλη η σύνοδος των πρεσβυτέρων,  ανήμερα του Πάσχα. Συγκεκριμένα, η ιερά σύνοδος της Sens εξέδωσε το εξής διάταγμα : στις 14 Απριλίου του 1413 κατά την διάρκειαν της εορτινής δεήσεως , συμφώνως της παραδόσεως, ίνα εκτελεσθεί το παίγνιον εις τον Λαβύρινθον.

Επρόκειτο για ένα παιχνίδι-χορό με μια μπάλα, που το δικαστήριο το απαγόρευσε το 1538, αλλά στην Auxerre εκτελείτο ακόμη και στα 1690.

Υπάρχει πλήρης περιγραφή του παιχνιδιού-χορού, όπως και των κανόνων του, σε ένα διάταγμα της ιεράς συνόδου της Auxerre στις 18 Απριλίου 1396 με τίτλο Ordinario de pile hacienda.

Εν συντομία, ο χορός (Saltatio) εξελισσόταν ως εξής: ο επικεφαλής κρατούσε την μπάλα στην αριστερή παλάμη και καθώς έψαλε , συνοδεία του οργάνου, τον ύμνο Victimae paschalis landes…. χόρευε στο ρυθμό του, κάνοντας ένα τριπλό πανυγηρικό  βήμα, ακολουθώντας την διαδρομή του Λαβύρινθου. Οι επόμενοι συμμετέχοντες κρατιούνταν από το χέρι και τον ακολουθούσαν. Έπειτα ο επικεφαλής πετούσε την μπάλα στους άλλους και την ξαναέπαιρνε μέχρι που τελείωνε ο ύμνος.

Κάτι ανάλογο συνέβαινε και στην Αγγλία. Η μπάλα συμβόλιζε τον ήλιο, ένα σημάδι της αναγέννησης της φύσης την άνοιξη, που σε νέες συνθήκες μετουσιώθηκε σε έναν νικητή πασχαλινό ήλιο, σύμβολο της ανάστασης του Χριστού. Όλος ο χορός προερχόταν από την ειδωλολατρική εποχή αλλά ενσωματώθηκε στην χριστιανική λατρεία.

Στην Αuxerre , ο χορός του πρεσβυτέρου περιγράφεται σαν tripudium, δηλαδή ένα τριπλό βήμα πολύ ενεργητικό ακριβώς όπως εκείνο των ρωμαίων ιερέων, των Σαλών, στους χορούς τους που συμπίπτουν με την εκτέλεση του Troiae Lusus , που γινόταν τον Μάρτιο. Και στις δυο περιπτώσεις πρόκειται για ιερούς χορούς πάνω σε Λαβύρινθους.

Και στην Chartres εκτελείτο ένας ιερός χορός το απόγευμα της ημέρας του Πάσχα, προς τιμήν της «νικηφόρου αναστάσεως του Χριστού και της δευτέρας δημιουργίας που θα συντελεστή ξανά σε πλήρη αρμονία». Παραπλήσιες αναφορές για χορούς έχουμε και για την Reims και την Αμιένη.

4)Η επιρροή των Νορμανδών

 Οι πασχαλινοί χοροί περιορίζονται μόνο στη Β. Γαλλία όπως και οι Λαβύρινθοι των εκκλησιών που μπορεί να τους διατρέξει κανείς. Αυτό μας υποβάλλει μια ερμηνεία νορμανδικής προέλευσης .

Οι Λαβύρινθοι τύπου Chartres, που εμφανίζονται στα χειρόγραφα, ανέρχονται στον 10^ο αιώνα μ.Χ. Εκείνοι στα δάπεδα των ιταλικών εκκλησιών τον 12^ο και δεν ξεπερνούν σε διάμετρο  τα 3μ. και επομένως δεν είναι διατρέξιμοι. Οι Λαβύρινθοι της Β. Γαλλίας με διάμετρο 10-12 μ. , και επομένως διατρέξιμοι, εμφανίζονται 100 χρόνια αργότερα. Το φαινόμενο αυτό πρέπει να είναι ανεξάρτητα από την γενική ιδέα το Λαβύρινθου και έχει να κάνει με την δυνατότητα εκτέλεσης χορού πάνω σ΄ αυτούς. Τέτοιοι χοροί υπήρχαν στη Β. Ευρώπη πολύ πριν καν εισέλθουν στη λατρεία του χριστιανισμού. Επίσης στην Αγγλία συναντάμε Λαβύρινθους σε κήπους και χωράφια, τα mazes, που ταιριάζουν με μεγάλη ακρίβεια με εκείνους της Β. Γαλλίας . Αυτή η ομοιότητα αλλά και ο γεωγραφικός εντοπισμός τους σε μια συγκεκριμένη περιοχή μας υποβάλλει μια κοινή καταγωγή.

Οι Νορμανδοί, Nordmänner,  οι άνθρωποι από τον βορρά, βασικά Νορβηγοί και Δανοί, άρχισαν να εισβάλουν στην Ευρώπη από τον 8^ο αιώνα (793). Καταλαμβάνουν το 845 το Αμβούργο, το 881 την Κολωνία και την Βόννη, το 845 το Παρίσι και το 912 τους παραχωρείτε, από τον Κάρολο τον Απλό, η περιοχή που ονομάσθηκε Νορμανδία. Ο αρχηγός τους βαπτίσθηκε με το όνομα Robert, και έτσι άρχισε ο εκχριστιανισμός τους. Κάτι ανάλογο έγινε περίπου την ίδια εποχή στην ανατολή με τους Σλάβους και τους Ρώσους. Το 1066 ήταν η σειρά της Αγγλίας να κατακτηθεί από τους Νορμανδούς.

Τι σχέση έχουν, όμως, όλα αυτά με τους Λαβύρινθους και τους χορούς των εκκλησιών;

Η Σκανδιναβία είναι η πατρίδα των Trojaburg δηλαδή των χορών πάνω σε Λαβύρινθους από πέτρες, σε ανοιχτούς χώρους που πάνω τους εκτελείτο ιερός χορός. Ακόμη και σήμερα υπάρχουν εκατοντάδες στις ακτές της Σουηδίας, της Νορβηγίας, της Φινλανδίας και των Ρωσικών ακτών της Βαλτικής. Κατασκευάσθηκαν από τους Βίκινγκς, έναν λαό κατά βάση ψαράδων και ναυτικών που υπέταξαν την βαλτική. Έτσι λοιπόν, διέδωσαν την ιδέα του χορού των Trojaburg στις γύρω χώρες. Όταν συνάντησαν τον χριστιανικό Λαβύρινθο των εκκλησιών, προέκυψε μια νέα μορφή. Ο ιερός χορός πάνω στους Λαβύρινθους των δαπέδων των εκκλησιών που τώρα επεκτάθηκε ώστε να μπορούν να χωρέσουν όλοι οι χορευτές του θιάσου.

Alkborough  του Lincolnshire, Maze τύπου Chartres  

Μόνον αν δεχτούμε ότι η χριστιανική Εκκλησία ήταν αναγκασμένη να συγκολλήσει την ειδωλολατρική παράδοση των Νορμανδών, τα Trojaburg, με τις δικές της ιδέες, της σωτηρίας, και ότι αυτή η διαδικασία συνέβη από τον 9^ο έως και τον 10^ο αιώνα, τότε μόνον κατανοούμε γιατί το φαινόμενο του εκχριστιανισμού του σχήματος του Λαβύρινθου επετεύχθει αυτήν την περίοδο. Ήταν μια αντίδραση της εκκλησίας για δεύτερη φορά. Την πρώτη, χρησιμοποίησε σαφώς, τον ειδωλολατρικό κρητικό Λαβύρινθο σαν σύμβολο του κόσμου της αμαρτίας/οδός της σωτηρίας, και την δεύτερη, μετατροπή του σχήματος και του μεγέθους έτσι ώστε να σχηματίζεται ένας σταυρός και να μπορούν να εκτελούν πάνω σ’  αυτόν ιεροί χοροί.

Maze κρητικού τύπου στο Somerton της Αγγλίας

Στην Αγγλία αυτό δεν συνέβει στο εσωτερικό των εκκλησιών αλλά σε ανοιχτούς χώρους, σχηματίζοντας Λαβύρινθους από το κομμένο χόρτο και ονομάσθηκαν mazes. Έχουμε, λοιπόν, maze τύπου Chartres στο Alkborough  του Lincolnshire και  maze κρητικού τύπου στο Somerton.

5) Ο δρόμος για την Ιερουσαλήμ.

Μερικοί Λαβύρινθοι της Β. Γαλλίας ονομάσθηκαν Chemin de Jerusalem, ο δρόμος της Ιερουσαλήμ. Πιθανόν ονομάσθηκαν έτσι διότι αποτέλεσαν ένα είδος υποκατάστατου για όσους δεν μπορούσαν να συμμετάσχουν στις σταυροφορίες. Ένα είδος οδού της μετανοίας. Η διαδρομή εκτελείτο περπατώντας στα γόνατα και προσευχόμενοι ψάλλοντας ύμνους, διάρκειας περίπου μιας ώρας. Από εκεί προέρχεται και ένα άλλο όνομα αυτών των Λαβυρίνθων, la lieue, η λεύγα, δηλαδή ο δρόμος που διατρέχεται σε μια ώρα.

Τα Trojaburg και ο χορός της παρθένου

Πρόκειται για Λαβύρινθους κατασκευασμένους από πέτρες σε ανοιχτούς χώρους της Β. Ευρώπης. Οι ιδέες που αντιπροσωπεύουν, όπως και οι χρήσεις, είχαν ξεχαστεί μέχρι τον 19^ο αιώνα και ήρθαν στο φως από εξερευνητές και αρχαιολόγους εκείνης της εποχής. Οι πέτρες που χρησιμοποιήθηκαν δεν έχουν υποστεί καμία επεξεργασία και το μέγεθός τους κειμένεται από μια γροθιά μέχρι και ένα κεφάλι. Βρίσκονται ως επί το πλείστον στις θαλάσσιες ακτές και στα νησιά. Η διάμετρός τους ξεκινά από 7 μ. και φθάνει μέχρι και τα 18, αποτελούνται από 9 μέχρι και 15 διαδρόμους και το σχήμα τους είναι κατά βάση ο κρητικός Λαβύρινθος εν αντιθέσει με εκείνους των εκκλησιών. Η πλειονότητά τους έχει είσοδο από την στεριά.

Η Σκανδιναβία είναι ο τόπος τους. Στην Σουηδία καταμετρήθηκαν 279, στη Νορβηγία 11, στη Φινλανδία 141, στην Ισλανδία 3 και στα βαλτικά παράλια της Ρωσίας, 45. Στη Δανία δεν βρέθηκε κανένας αλλά από τα τοπωνυμία πρέπει να υπήρχαν παλαιότερα. Στην Αγγλία αντί για κατασκευές με πέτρες υπάρχουν εκείνοι από κομμένο χόρτο και με παραπλήσια ονομασία, Troy Town.

Χρονολόγηση 

Είναι δύσκολη η χρονολόγησή τους μιας και υπάρχουν ελάχιστες γραπτές αναφορές αλλά και γιατί είναι πολύ δύσκολο, σχεδόν αδύνατο, να φθάσεις σε συμπέρασμα μόνο από την τοποθέτηση ανεπεξέργαστων πετρών στη σειρά. Το σίγουρο είναι ότι κατασκευάσθηκαν πριν την εισαγωγή του χριστιανισμού στη Σκανδιναβία, δηλαδή πριν το 10^ο αιώνα και επεκτείνονται σε μια πλατειά χρονική περίοδο μέχρι και 5000 χρόνια πριν.

Χρήσεις 

Όλοι οι Λαβύρινθοι στα Trojaburg είναι ειδωλολατρικού κρητικού τύπου. Ακόμη και οι τοιχογραφίες στις Σκανδιναβικές εκκλησίες είναι του ίδιου τύπου. Εδώ συνέβη ο εκχριστιανισμός του . Μάλιστα σε  μερικές τοιχογραφίες παρατηρούμε στοιχεία του χορού της παρθένου. Σε μια τοιχογραφία από την παλιά εκκλησία Sibbo κοντά στο Ελσίνκι του 15^ου αιώνα, στο κέντρο του Λαβύρινθου υπάρχει μια γυναικεία μορφή, πιθανόν μια παρθένος, που χορεύει τον ομώνυμο χορό. Τα Trojaburg ονομαζόταν και Jungfrudans, δηλαδή χορός των παρθένων. Από προφορικές αφηγήσεις χωρικών του 19 ου αιώνα από την Φινλανδία μαθαίνουμε ότι οι Λαβύρινθοι ήταν τόποι παιχνιδιών που εκτελούνταν κατά τον Μάρτιο. Στο κέντρο τους στεκόταν μια παρθένος και οι νεαροί ακολουθώντας τους διαδρόμους τους προσπαθούσαν να τη φθάσουν.

Υπάρχει και μια άλλη ερμηνεία. Ήταν χώροι όπου εκτελούνταν τελετές μαγείας προς εξευμενισμό των ψαριών. Σε ένα Ισλανδικό κείμενο του 15^ου αιώνα, το σπίτι του Völundar, Völundarhus, βρίσκουμε μια ιστορία : στη Συρία υπήρχε ένας βασιλιάς ο Dugar. Είχε ένα γιο τον Αιγέα. Ο Αιγέας έκανε μια αποστολή ενάντια στον βασιλιά Solden για να απελευθερώσει την κόρη του η οποία ήταν πανέξυπνη πέρα από κάθε όριο. Για να την πάρει, όμως, έπρεπε να νικήσει τον Honocentaurus, ένα ανίκητο τέρας. Η κόρη, επειδή ερωτεύθηκε τον Αιγέα, τον προέτρεψε να κτίσει μια παγίδα και όταν το τέρας θα παρασυρόταν και θα χανόταν μέσα σ’ αυτόν, τότε θα  το χτυπούσε και θα το σκότωνε ή θα τον τραυμάτιζε. Και επειδή δεν θα μπορούσε να εξέλθει, θα πέθαινε. Ο Αιγέας, λοιπόν, ανέβηκε στη κορυφή της κατασκευής, τραυμάτισε το τέρας και διέφυγε. Εκείνο μετά από 7 μέρες πέθανε.

Αν και η ιστορία είναι αρκετά αλλοιωμένη, ο Λαβύρινθος χρησιμοποιείται σαν παγίδα ζώου, που ίσως να έχει σχέση με τις μαγικές τελετές για την καλή ψαριά. Από την άλλη το domus Dedalus και το Völunderhus είναι αντίστοιχα, μιας και το Völunder σημαίνει κατασκευαστής, δημιουργός. Στην διπλανή εικόνα έχουμε δυο σχέδια του Völunderhus από τον Ισλανδό S.M. Holm χρονολογούμενοι το 1778.

Μια άλλη εκδοχή συνδυάζει τα Trojaburg με τύμβους και τάφους αφού ένα μεγάλο μέρος τους βρέθηκε κοντά σε μνημεία και τάφους.

Όνομα 

Όσον αφορά το όνομα, το Trojaburg συνδέθηκε με την πόλη της Τροίας. Παρόλα αυτά  όμως, υπάρχουν διχογνωμίες. Μερικοί ερευνητές υποστηρίζουν ότι το όνομα δόθηκε πολύ αργότερα κάτω από την επιρροή της εκπαίδευσης και της γραμματείας. Όμως η συχνότητα που το συναντάμε και το ότι εκτελούνταν λαϊκές και θρησκευτικές γιορτές πάνω στο Λαβύρινθο και όχι παιχνίδια που συνδέονταν με την εκπαίδευση, έρχεται σε αντίθεση με την άποψη αυτή.  Προτάθηκε μάλιστα, ότι το όνομα προήλθε από κάποιο τοπικό τοπωνύμιο με τον ίδιο περίπου ήχο και που σήμαινε κυκλικό βράχο ή βράχο που πάνω του εκτελείτο χορός. Υπάρχει, όμως, και κάτι άλλο. Μερικοί  Trojaburg έχουν δικά  τους ονόματα όπως Βαβυλωνία, Ιεριχώ, Ιερουσαλήμ, Λισαβόνα, Νινευή. Μια αναφορά σε φημισμένες πόλεις με τείχη, όπως εξάλλου ήταν και η Τροία. Και το εκπληκτικότερο, ονομασίες φοινικικές όπως Jatulintarka (φράκτης γιγάντων), Nunnantarka (φράκτης των μοναχών). Όλα αυτά είναι ενδεικτικά μιας σχέσης με πολύ παλιούς προγόνους.

Εκτός Ευρώπης 

Θα ταξιδέψουμε τώρα έξω από την γεωγραφική περιοχή που άμεσα επηρεάσθηκε από τον ελληνορωμαϊκό πολιτισμό και τους απογόνους του.

Τα μέρη όπου βρέθηκαν Λαβύρινθοι και ταυτοποιήθηκαν σαν τέτοιοι, είναι η Ινδία, η Ινδονησία, η Ιάβα, η Σουμάτρα και το εκπληκτικότερο όλων, η Αμερική. Αναφορές από άλλα μέρη όπως η Αφρική, δεν αντέχουν στην εξονυχιστική ανάλυση των επιστημόνων.

Ινδία 

Στην Mahabharata περιγράφεται η αποφασιστική μάχη της Kuruksetra, μεταξύ Pandavas και Kauravas. Τη δέκατη ημέρα της αμφίρροπης μάχης εμφανίζεται ο μάγος Drona που παρατάσσει τον στρατό σ’ έναν σχηματισμό με το όνομα Cakra-vyuha. Cakra, σημαίνει ρόδα και vyuha, μάχη. Πρόκειται για έναν σχηματισμό με μορφή Λαβυρίνθου, αδύνατον να διαλυθεί ακόμη και με μαγικές δυνάμεις. Και όντως οι θεϊκοί Pandavas έχουν αναρίθμητους νεκρούς και ανάμεσά τους και τον ίδιο το γιο του Arjuna που κατάφερε να φθάσει στο κέντρο αλλά βρήκε οικτρό θάνατο.

Όλη η διήγηση μοιάζει με τελετουργική θυσία, με μύηση ενός νέου. Είναι μια μάχη που από τη μια βρίσκονται οι απόκρυφες δυνάμεις, με τις οποίες είναι φορτισμένος ο Λαβύρινθος και από την άλλη ο νέος, φορέας του καλού, χωρίς καθόλου αμαρτίες και προικισμένος με όλες τις αρετές.

Μέχρι που μπορούμε να υποθέσουμε και ανθρωποθυσίες αφού ο βασιλιάς των Kauravas, ο θρυλικός Daryodhana, είναι ενσάρκωση της θεάς Kali. Το ότι βρίσκεται στο κέντρο του Λαβυρίνθου συσχετίζεται με τον Μινώταυρο. Τελικά η μάχη Daryodhana-Abhimanyu είναι το αντίστοιχο της Μινωταυρομαχίας.

Hoysalesvara στη Halebid 

Πότε, όμως, ήρθε η ιδέα του Λαβυρίνθου στην Ινδία; Υπάρχει διχογνωμία. Άλλοι, όπως ο Brooke, υποθέτουν πως εισήχθη από την Μεσόγειο κατά την αρχαιότητα,  ενώ άλλοι, όπως ο Kern, επιμένουν ότι διαδόθηκε με τις κατακτήσεις του Μ. Αλεξάνδρου (Ινδία 327 π.Χ.).Την εποχή αυτή αρχίζει και η διδασκαλία της Mahabharata . Σ’ αυτήν συναντάμε το όνομα Yavanas=ίωνες, όταν αναφέρεται στους Έλληνες. Δεν έχει χρονολογηθεί ποιας εποχής είναι οι στίχοι που αναφέρονται στον Λαβύρινθο, όμως, η Mahabharata γράφτηκε μεταξύ 4^ου π.Χ. και 4^ου  μ.Χ. αιώνα. Πάντως, η αρχαιότερη αναπαράσταση του Λαβυρίνθου στην Ινδία τοποθετείται χρονικά τον 12^ο αιώνα μ.Χ. σε  ανάγλυφο πάνω σε πέτρα στον ναό του Hoysalesvara στη Halebid. Ο πρίγκιπας των Pandava, γιος του Arjuna, Abhimanyu, μάχεται κατά των Kaurava  και πίσω του ο εχθρικός στρατός σε σχηματισμό Cakra-vyuha, ένας Λαβύρινθος κρητικού τύπου 7 διαδρόμων που στο κέντρο υπάρχει μια σπείρα.

Η χρήση του Λαβύρινθου σαν σχηματισμός άμυνας με μαγικές δυνάμεις αλλά και σαν παγίδα, μας πηγαίνει περισσότερο στο Völunderhus των Βίκινγκς παρά στη φυλακή του Μινώταυρου.

Λαβύρινθος κρητικού τύπου, Ινδία 1850

Ο ινδικός Λαβύρινθος συνδέεται επίσης με τις μαγείες προστασίας των οικιών  αλλά και με μαγείες που σκοπό είχαν να ευκολύνουν την γέννα. Μάλιστα στην εικόνα βλέπουμε έναν Λαβύρινθο κρητικού τύπου που είναι τοποθετημένος στο κατώφλι και που στο κέντρο υπάρχει σχεδιασμένη μια οικία, άμεση αναφορά στις μαγείες προστασίας από το κακό πνεύμα. Τα σχήματα αυτά γινόταν έξω, στο κατώφλι, σχεδόν στο δρόμο, στη νοτιοανατολική Ινδία στην περιοχή των Ταμίλ. Η διαδικασία λάμβανε χώρα πριν την ανατολή του ήλιου, μόνο κατά τον μήνα margali, δηλαδή μετά το χειμερινό ηλιοστάσιο, και μόνο από γυναίκες.  Ήταν εφήμερες κατασκευές είτε από σκόνη γύψου ή ασβεστόσκονη ή ακόμη και από αλεύρι. Ο απαίσιος αυτός μήνας, που ο ήλιος είναι πεθαμένος, τελειώνει με την μεγαλύτερη γιορτή της νότιας Ινδίας, το Pongal, κατά την οποία γιορτάζεται η ανάσταση του ήλιου.

Μια άλλη χρήση του Λαβύρινθου πάλι με χαρακτήρα αποτρεπτικής μαγείας, με πολύ ενδιαφέρον, βλέπουμε στην  διπλανή εικόνα.  Είναι  από ένα χειρόγραφο του πολυτάλαντου Άραβα αστρονόμου, γεωγράφου και ιστορικού Abu Raihan al-Biruni( 973-1057). Στην περιγραφή της Ινδίας , ασχολείται και με την Lanka, την Κευλάνη-σημερινή πλέον Σρι Λάνκα, την πόλη του βασιλιά των δαιμόνων Ravana, που βρίσκεται στον ισημερινό και μεταξύ δυο άκρων της ανατολής και της δύσης. Σ΄ αυτό το λαβυρινθικό φρούριο είναι οχυρωμένος ο Ravana μετά την απαγωγή της Sita της γυναίκας του θεού Rama. O al-Biruni μας δίνει το σχέδιο της πόλης που είναι ένας κρητικός Λαβύρινθος 7 διαδρόμων. Το σχήμα αυτό το ονομάζει στα αραβικά al-multawi και στα σανσκριτικά Yavana-Kote, που σημαίνει φρούριο των Ιώνων. Θεωρεί, δε, ότι αναπαριστά τη Ρώμη(αλλά ποια Ρώμη; Μήπως εννοεί την Κωνσταντινούπολη;)

Μαγεία του τοκετού.  

Στην Ινδία εμφανίσθηκε ακόμη μία χρήση του Λαβύρινθου. Με αρχή τον 16^ο αιώνα και ισχύ μέχρι και σήμερα, η φιγούρα του συνδέθηκε με την μαγεία του τοκετού. Μέσω μιας τελετουργίας, προσδοκούσαν ότι θα ευκολυνόταν οι έγκυες κατά την διάρκεια της γέννας. Σ’ ένα τελετουργικό βιβλίο διαβάζουμε, το (Vrhad Karmakanda Baddhati). Διαλύεις ζαφορά (κρόκος) σε νερό του Γάγγη και μετά σχεδιάζεις πάνω σε χάλκινο πιάτο το Cakra-Vyuh, τον Λαβύρινθο δηλαδή, τον σβήνεις με νερό του Γάγγη και μετά της δίνεις να το πιεί. Έτσι θα γεννήσει πολύ γρήγορα και οι οδύνες θα μειωθούν. Σε ένα άλλο χειρόγραφο του 18^ου αιώνα, το Abhyumani Yantra, υπάρχει ένας  Λαβύρινθος που συνοδεύεται με οδηγίες κατασκευής του, πάνω σε μια μεταλλική πλάκα, όπως και του πώς να τελεστή η μαγεία του τοκετού. Υπάρχει επίσης επίκληση των ανέμων, αφού σύμφωνα με την ιατρική θεωρία των Ινδιών. αυτοί είναι υπεύθυνοι για την φυσιολογική λειτουργία του σώματος.

Η καλή μαγική δράση προέρχεται από τα ιερά ύδατα του Γάγγη, ανάλογο του χριστιανικού αγιασμού. Ο Λαβύρινθος αντιστοιχεί στη μήτρα της μάνας και σκοπό έχει να μάθει στο νεογνό τον δρόμο της εξόδου μέσω των 7 διαμερισμάτων της μήτρας. Η ιδέα των 7 υποδιαιρέσεων της μήτρας την συναντάμε και κατά τον μεσαίωνα αλλά και στα σχεδιαγράμματα του Leonardo da Vinci.

 Τόπος εξορίας-τόπος αναγέννησης.  

Ας πάμε λίγο πιο ανατολικά, στην Κεϋλάνη, στην σημερινή Σρι  Λάνκα. Υπάρχει μια αρχαία διήγηση σε γλώσσα Pali, που πιθανόν ήταν η γλώσσα του Βούδα, και παραμένει ακόμη και σήμερα ως εκκλησιαστική γλώσσα του ρεύματος του βουδισμού Theravada. Η ιστορία μας αφορά την απελευθέρωση του πρίγκιπα Vessantara που ήταν η πρότελευταία ενσάρκωση του Γκουαντάμα Βούδα. Συναντάμε , λοιπόν, τον πρίγκιπα Vessantara , την γυναίκα του Maddi και ένα παιδί τους, να είναι εξόριστοι σε ένα κυρτό-βουνό (vanya-giriya). Στο βουνό, που περιγράφεται σαν πυκνή ζούγκλα στους πρόποδες των Ιμαλαΐων, για 7 μήνες ζούσαν ασκητική ζωή σε δυο καλύβες. Στη σε μια τοιχογραφία ενός ναού, διακρίνουμε την Maddi και τον Λαβύρινθο. Μπορεί οι απεικονίσεις να είναι πολύ νεότερες αλλά σίγουρα προέρχονται από ιδέες πολύ παλαιότερες. Ο Λαβύρινθος είναι σύμβολο εξορίας αλλά και τόπος μύησης και αναγέννησης μιας νέας ύπαρξης.

Ο Λαβύρινθος στην Ιάβα και τη Σουμάτρα.

Τα νησιά αυτά ήταν κάτω από την έντονη επιρροή των Ινδιών μέχρι και την κατάκτησή τους από το Ισλάμ του 14^ο αιώνα. Μάλιστα εκείνη την εποχή στη Σουμάτρα βασίλευε ο Ινδός ηγεμόνας Adityavarman, ζηλωτής του βουδισμού Mahayana (μεγάλο άρμα). Εξαιτίας αυτής της επιρροής βρίσκουμε Λαβύρινθους σαν σύμβολα μαγικής προστασίας και αποτρεπτικής δύναμης. Eγχαράξεις,  όπως η διπλανή, ανέρχονται στην προ ισλαμική περίοδο. Ακόμη και σήμερα συναντάμε βιβλία μαγείας των Μπαράκ με αυτό το σύμβολο, μετά τόσους αιώνες κυριαρχίας του Ισλάμ.

Αμερική 

Και τώρα θα κάνουμε ένα μεγάλο άλμα. Πάμε στην Αμερική και ειδικά στα νοτιοδυτικά σε μια περιοχή από την Αριζόνα μέχρι το νέο Μεξικό. Πως και γιατί έφθασε ο Λαβύρινθος  και γιατί μόνο  εδώ, είναι ένα μεγάλο μυστήριο. Υποθέσεις πολλές αλλά καμία εμπεριστατωμένη θεωρία. Όλοι οι Λαβύρινθοι που βρέθηκαν μέχρι σήμερα είναι κρητικού τύπου. Μια πιθανή προέλευση είναι ότι ήρθαν μέσω του Ειρηνικού, κάνοντας σκάλα στα διάφορα νησιά. Μια ένδειξη είναι ότι στους μύθους καταγωγής τους, η φυλή των Hopi, μια από τις φυλές που χρησιμοποιούν την φιγούρα του Λαβύρινθου, αναφέρονται σε ένα μακρύ ταξίδι προς τα ανατολικά, καθώς αναζητούσαν τον τέταρτο υπαρκτό κόσμο. Υπέρ αυτής της υπόθεσης έρχεται και το ότι το περιεχόμενο της ιδέας του Λαβύρινθου μεταξύ Ινδών και Hopi συμπίπτουν.

Από τους Hopi μεταδόθηκε στις άλλες φυλές ινδιάνων, στους Pueblos, Keres  και Τanoa. Οι βραχώδεις εγχαράξεις που βρίσκουμε ανέρχονται στον 11^ο αιώνα  μ.Χ.

Σε μια βραχογραφία από την Αριζόνα, σε μια εγκατάσταση των Hopi, χρονολογημένη γύρω στα 1100, παρατηρούμε έναν Κρητικό Λαβύρινθο 7 διαδρόμων που συμβολίζει την μητέρα γη αλλά και την πνευματική αναγέννηση.

Από τους Pima, μια άλλη Ινδιάνικη φυλή, ο Λαβύρινθος καλείται tcuhuk, η οικία του Tcuhu, ενός μυθικού ήρωα που κρύβεται μέσα του για να μπορέσει να καταστρέψει τους εχθρούς του. Στην  βλέπουμε μια βραχογραφία από τους Arroyo Hondo και χειροτεχνία από τους Tohono O'odham .

Επίλογος.  

Οροφή από το Palazzo di Te

Κάπου εδώ τελειώνει το ταξίδι μας. Προσπάθησα να σας ξεναγήσω, με όσο το δυνατόν μεγαλύτερη συντομία, στον υπέροχο κόσμο των Λαβυρίνθων. Μια ιδέα και μια φιγούρα που ξεκίνησε από την Κρήτη , πέρασε στη Ρώμη και στην Ινδία και εξαπλώθηκε σε ένα πολύ μεγάλο μέρος του κόσμου. Τις τελευταίες δεκαετίες υπάρχει ένα αυξανόμενο ενδιαφέρον για την ιστορία του αλλά και για τις ερμηνείες του. Έχουν γραφτεί και γράφονται πολλές εργασίες. Κάποιες με αυστηρά επιστημονικά κριτήρια  , κάποιες άλλες κινούνται στην θαμπό κόσμο του μυστικισμού αλλά και του εθνικισμού. Υπάρχουν ακόμη πολλά να διερευνηθούν και να ερμηνευτούν.

Σας ευχαριστώ για την προσοχή σας.

.......................................................................................

Σημειώσεις
(1). Τι ήταν εκείνο που έκανε τους μινωΐτες να παίρνουν κάθε ένατο χρόνο ομήρους από την Αθήνα; Πιθανόν να σχετίζεται με την αναγόρευση του βασιλιά της Κνωσού, του οποίου η βασιλεία διαρκούσε οκτώ χρόνια. Γιατί, όμως οκτώ χρόνια; Υπάρχει, μήπως, κάποιο αστρονομικό περιοδικό φαινόμενο διάρκειας 8 ετών; Ίσως να επρόκειτο για το «μέγα έτος». Οι αρχαίοι γνώριζαν τον κύκλο του Μέτωνος διάρκειας 19 ετών. Σε κάθε κύκλο, ο ήλιος και η σελήνη επανέρχονται στην ίδια φάση. Αν, πχ, ξεκινήσουμε από νέα σελήνη και συγχρόνως ελάχιστη ημέρα, μετά από 19 χρόνια θα έχουμε επανάληψη του ίδιου φαινομένου. Όμως, υπάρχει και ένας άλλος , μικρότερης διάρκειας κύκλος. Αν δούμε το παρακάτω διάγραμμα , παρατηρούμε πως υπάρχει μια επαναληψιμότητα κάθε οκτώ χρόνια που, όμως, διακόπτεται από μια τριετία. Έτσι έχουμε το σχήμα 8-3-8-8-3-8-8-3…. Μπορούμε, επομένως, να υποθέσουμε ότι ακριβώς αυτή η επαναληψιμότητα των 8 ετών έδωσε την έμπνευση για οκταετή θητεία του βασιλιά και που αργότερα το συναντάμε και στην ογδοάδα των Ρωμαίων αλλά και στην όγδοη ημέρα των πρώτων χριστιανών θεολόγων. Μήπως και η τετραετία κατάγεται από εκεί μιας και είναι το μισό του οκτώ;

Δημοσιεύτηκε 26th February 2012 από τον χρήστη Θεολόγης Ανδρονίδης

 
ΠΗΓΗ

Αναδημοσίευση από το ιστολόγιο

T-logos Μαθήματα Κλασσικής Παιδείας με θέματα τεχνολογίαςκαι φιλοσοφίας που έχουν εκφωνηθεί στο Μαξίμει

 http://t-logo.blogspot.gr/2012/02/2009_26.html