ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΑ ΚΤΙΡΙΑ ΣΤΟ ΗΡΑΚΛΕΙΟ

«Δεν υπάρχει άλλος οικισµός στον κόσµο, που να έχει αλλάξει τόσες φορές όνοµα και κυρίαρχο σε διάφορες εποχές, όπως η πόλη αυτή»

Βάννας Σφακιανάκη.*  

 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Το Ηράκλειο προσδιορίζεται σε όλες τις ιστορικές εποχές ως εµπορικό κέντρο σε συνάρτηση µε το ρόλο του ως πόλη-λιµάνι. Προσδιορίζεται ακόμα ως κέντρο μεταποίησης κυρίως των αγροτικών προϊόντων του νησιού που αποτελούσαν το προϊόν των εξαγωγών. Η παράµετρος αυτή, αποτελεί αναπόσπαστο στοιχείο της φυσιογνωµίας του, της ταυτότητάς του. Γι αυτό, κάθε

προσπάθεια ανάδειξης του χαρακτήρα της πόλης συνδέεται µε την ανάδειξη και τη διατήρηση των χώρων όπου αναπτύχθηκε η  µεταποιητική δραστηριότητα, των βιοµηχανικών κτιρίων της

πόλης.

Αυτό δεν θεωρήθηκε αυτονόητο µέχρι σήµερα. Η ανάδειξη του Μινωικού πολιτισµού και, πολύ αργότερα, της περιόδου της Ενετοκρατίας, κι αυτό µέσα από πολύ µεγάλες δυσκολίες, κάθε είδους, που συναντούσαν όσοι επέµεναν στα ζητήµατα της προστασίας και ανάδειξης µνηµείων, άφησε έκθετα µνηµεία νεώτερων εποχών ή ζητήµατα πιο σύνθετα.

Τέτοιο σύνθετο ζήτηµα, ιδιαίτερα σηµαντικό για το Ηράκλειο, είναι αυτό της προστασίας και ανάδειξης του πολεοδοµικού ιστού της πόλης. Παρά το γεγονός, ότι το ζήτηµα αυτό έχει εντοπιστεί από πολύ παλιά και την τελευταία δεκαετία βρίσκεται σε εξέλιξη µελέτη για την προστασία και ανάδειξη της παλιάς πόλης, η µελέτη αυτή καρκινοβατεί ενώ η πόλη κτίζεται µε πρωτοφανείς ρυθµούς.

Από τη µελέτη αυτή, προτείνονται κτίρια προς διατήρηση. Η κατάταξή τους έχει γίνει µε κριτήρια ιστορικά και µορφολογικά και όχι µε εξειδικευµένο κριτήριο τη χρήση τους και περιορίζεται αυστηρά στα όρια της περιοχής µελέτης, µε αποτέλεσµα να µην υπάρχει σήµερα πλήρης καταγραφή των βιοµηχανικών κτιρίων της πόλης.

Οι πολύ λίγες αναφορές που γίνονται στη βιοµηχανία από ερευνητές και ιστορικούς, στις περισσότερες περιπτώσεις στερούνται χωρικής διάστασης, µε αποτέλεσµα ο µόνος δυνατός δρόµος καταγραφής των βιοµηχανικών κτιρίων να είναι αυτός της επιτόπιας έρευνας. Μια τέτοια καταγραφή, αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση για τη διάσωση του αποθέµατος που έχει

αποµείνει.

2. ΤΟ ΕΜΠΟΡΙΟ ΚΑΙ Η ΜΕΤΑΠΟΙΗΣΗ

Ο εµπορικός χαρακτήρας της πόλης του Ηρακλείου είναι γνωστός κι αυτονόητος. Αυτό που λείπει είναι η περιγραφή και η τεκµηρίωση της σύνδεσης του εµπορίου µε τη µεταποιητική δραστηριότητα, ο πλήρης εντοπισµός των χώρων όπου γινόταν η µεταποίηση και η ανάληψη της ευθύνης για τη διάσωση και την ένταξή τους στη σηµερινή πραγµατικότητα. Με την εργασία αυτή γίνεται µια προσπάθεια ανάδειξης της αναγκαιότητας να γίνουν τα παραπάνω. Το Ηράκλειο αναφέρεται ως Eπίνειο της Κνωσσού, Harbor Town κατά τον Arthur Evans. «Η Κνωσός ήταν θαλασσοκράτειρα, µε σηµαντικό εξαγωγικό εµπόριο, υφάσµατα, ξυλεία, κρασί, λάδι, και βότανα και µε αντίστοιχο ισοζύγιο εισαγωγών από ελεφαντόδοντο, πολύτιµες πέτρες και µέταλλα από τις αγορές της Αιγύπτου και της Ανατολής, της Μ. Ασίας και του Βορρά» αναφέρει ο Σακελλαράκης (1996: 25-26). Από την εποχή εκείνη, αλλά και από αυτές που ακολούθησαν,διατηρούνται, µέχρι σήµερα, σε ολόκληρο το νησί τα αρχαία πατητήρια που οι αρχαιολογικές έρευνες φέρνουν στο φως. Φαίνεται ότι οι Άραβες φρόντισαν να οργανώσουν το λιµάνι του Ηρακλείου όχι µόνο ως βάση για τις επιδροµές τους, αλλά και για το εµπόριο τους µε άλλες χώρες. Τη Β΄ Βυζαντινή περίοδο «ο Χάνδακας ήταν η µοναδική πολιτεία της Κρήτης µε αστική οργάνωση και οργανωµένο λιµάνι, απ΄όπου γινόταν η διακίνηση των εµπορευµάτων στις εκτός νήσου αγορές» (Τζοµπανάκη 2000:22 ) Τον 13ο αιώνα η Κρήτη βρίσκεται στην κατοχή της Βενετίας και έπρεπε να οργανωθεί πολιτικά και στρατιωτικά για να εξυπηρετήσει την κύρια επιδίωξή της: να έχει ένα εµπορικό, εξαγωγικό και διαµετακοµιστικό κέντρο ακριβώς στο σταυροδρόµι όλων των εµπορικών δρόµων της Ανατολής.

Η πόλη σε σύντοµο χρονικό διάστηµα έγινε ο κύριος διαµετακοµιστικός σταθµός του βενετικού εµπορίου. (Τζοµπανάκη 1997: 136) Γύρω στα 1630, η Candia (Ηράκλειο) είναι µια ακµαία οικονοµικά, κοινωνικά και πολιτισµικά πόλη, σταυροδρόµι στους θαλάσσιους δρόµους που ένωναν την Ανατολή µε τη ∆ύση. Πληθυσµιακά είναι µια πολύ µεγάλη πόλη, µε τα µέτρα της εποχής, µε 17.000 κατοίκους περίπου, όσους είχαν τότε ευρωπαϊκές πόλεις όπως η Φραγκφούρτη, η Σιένα, η Γενεύη και η Ζυρίχη. Πάνω από 120.000 κατοίκους είχαν τότε µόνο η Ρώµη, το Λονδίνο, το Παρίσι, η Νεάπολη και η Μαδρίτη. (Παναγιωτάκης 1996: 82) Για την περίοδο της Βενετοκρατίας υπάρχουν οι περισσότερες πληροφορίες, χάρη στο Κρατικό Αρχείο της Βενετίας που η Βικελαία Βιβλιοθήκη Ηρακλείου απέκτησε σε µικροφίλµ το 1992.

Για τη περίοδο της Τουρκοκρατίας, µέχρι το 1821, αν και µεταγενέστερη, οι γνώσεις µας είναι πολύ περιορισµένες. Όµως, αναφέρεται (∆ετοράκης 1997:180) ότι τα τελευταία χρόνια παρουσιάστηκαν ορισµένες µελέτες για το εµπόριο της Κρήτης, κυρίως για το εµπόριο του σαπουνιού, µελέτες αξιόλογες καθώς στηρίζονται σε επίσηµες πηγές των ξένων Υπουργείων και των εκθέσεων των ξένων προξένων στην Κρήτη το 18ο αιώνα.

Κατά τον Ξανθουδίδη (1964: 89-90), στις αρχές του 18^ου στην πόλη της Candia (Ηράκλειο) υπήρχαν δεκαεπτά σαπωνοποιεία που βρισκόταν στο βόρειο µέρος της πόλης και βυρσοδεψεία που ήταν στο δυτικό. Τη σαπωνοποιία δίδαξαν Γάλλοι από την Προβηγκία που ασκούσαν τη δραστηριότητα αυτή στο Κάστρο κι έπειτα στα Χανιά. Η εισαγωγή και εξαγωγή των προϊόντων και εµπορευµάτων στο Κάστρο γινόταν, κατά τον Πρακτικίδη, από 300 ντόπια πλοία. Ο Στ.Ξανθουδίδης αµφισβητεί τον αριθµό αυτό θεωρώντας τον υπερβολικό. Αναφέρει, όµως ότι τα κυριότερα προϊόντα του νησιού ήταν τα δηµητριακά, επαρκή για την επιτόπια κατανάλωση και για µικρή εξαγωγή και ότι γινόταν εξαγωγή λαδιού, σαπουνιών, σταφίδας, κρασιού, χαρουπιών, γιαουρτιού, αµύγδαλων, σαλιγκαριών, µεταξιού και λιναρόσπορου, γιατί το λινάρι τότε καλλιεργείτο σε µεγάλη κλίµακα. Στα 1881 το Ηράκλειο έχει 21.000 κατοίκους, το εµπόριο βρίσκεται ξανά σε έξαρση µε επίκεντρο το λιµάνι, που δεσπόζει ανάµεσα στις κτήσεις της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας. (Περτσελάκης1997: 260) Την περίοδο της Αυτονοµίας οι 10.000 Χριστιανοί και άλλοι τόσοι Τούρκοι κάτοικοί του, επιδίδονται σε µια γιγαντιαία προσπάθεια ανασυγκρότησης µε την επιστασία των αγγλικών στρατευµάτων. Θεσπίζονται µέτρα και εκτελούνται έργα υποδοµής. Στην πόλη δηµιουργούνται νέα εργοστάσια βυρσοδεψίας, οινοπνεύµατος, σταφίδας.*

*[Το 1898 ο Νικόλαος Καστρινάκης ιδρύει τον «Αλευρόµυλο Καστρινάκη», ενώ την ίδια χρονιά συστήνονται οι εµπορικοί οίκοι «Κωνσταντίνος Γ. Λιοπιράκης» και «Γ. Αποστολάκης». Το 1904 ιδρύεται η οινοπνευµατοποιία «Φαιστός» από τους Ξενάκη και Λιανά. Το αυξηµένο ενδιαφέρον της διεθνούς αγοράς για την ελληνική σταφίδα ωθεί, το 1909, τον Γεώργιο Μ. ∆ιαλλινά στη σύσταση της οµώνυµης εταιρίας επεξεργασίας και εµπορίας σταφίδας. Το 1911 ιδρύεται το πυρηνελαιουργείο «Αθηνά» των Λιαπάκη - Αλεπουδέλη - Βασιλάκη - Ταλιάνη και το 1912 το «Εργοστάσιο Ζυµαρικών Ηράκλειον Κρήτης» (Ε.Ζ.Η.Κ.) των Γρυλιωνάκη - Ανωγειαννάκη - Γεωργιάδη & Σία. Στα 1913, λίγους µήνες πριν την επίσηµη ένωση µε την Ελλάδα, ο Γεώργιος Ε. Μιτσοτάκης ιδρύει ατµοκίνητο εργοστάσιο ελαιουργίας. (Στοιχεία από ιστοσελίδα δήµου Ηρακλείου)]

3. Η ΠΟΛΗ

«Πιστεύω ότι δεν υπάρχει άλλος οικισµός στον κόσµο, που να έχει αλλάξει τόσες φορές όνοµα και κυρίαρχο σε διάφορες εποχές, όπως η πόλη αυτή» γράφει ο Σπανάκης (1990: 11) Πράγµατι, από το Ηράκλειο της Ελληνορωµαϊκής περιόδου (87 π.Χ. -323 µ.Χ) , στο Κάστρο της Α’ Βυζαντινής (323-828), στο Rabdh el Khandak (Φρούριο της Τάφρου) της αραβικής (828-961), Χάνδακα της Β΄ Βυζαντινής (961-1204), Candia της Βενετοκρατίας (1204-1669), Kandiye της Τουρκοκρατίας 1669-1898), το Ηράκλειο επέστρεψε επίσηµα στηναρχική του ονοµασία την περίοδο της Κρητικής Πολιτείας.

Οι Βενετοί βρήκαν το Χάνδακα οχυρωµένο µε τα παλιά Βυζαντινά τείχη. Σε σχεδιάγραµµα του 1429 του Buondelmondi φαίνεται ότι η πόλη έχει ήδη επεκταθεί έξω από τη Βυζαντινή οχύρωση. Στο τέλος του 15ου αιώνα κατασκευάστηκε η νέα οχύρωση του Χάνδακα που περιελάµβανε όλα τα προάστια και την παλιά πόλη, σε τέτοια έκταση που να καλύψει τις ανάγκες της πόλης µέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα. Τότε, οι ανάγκες αποκατάστασης των προσφύγων οδήγησαν στη δηµιουργία των πρώτων προαστίων έξω από τα τείχη.*

*[Ο αριθµός των κατοίκων στα 1913 ήταν 25.000 και το 1928, µε την έλευση των προσφύγων, 40.000.]

Σύγχρονη αεροφωτογραφία

Έτσι, η πόλη χτιζόταν πάνω στα συντρίµµια της πόλης, διατηρώντας µε εκπληκτικό τρόπο τον πολεοδοµικό ιστό, κάθε φορά που µια νέα κατάκτηση, εξέγερση ή σεισµός την κατέστρεφε *, πολλές φορές ολοκληρωτικά. *[Στη «Χωρογραφία της Κρήτης» αναφέρεται ότι ο σεισµός της 5ης Φεβρουαρίου του 1910 κατέστρεψε τα δύο τρίτα της πόλης. Εξάλλου το 1856 ο σεισµός άφησε 538 νεκρούς και 18 σπίτια κατοικήσιµα από τα 3.620 του Ηρακλείου.]

Η πόλη κτίζεται και ξανακτίζεται διατηρώντας τον πολεοδοµικό ιστό της

Τα αποµεινάρια της κάθε εποχής συσσωρεύονταν σε στρώσεις, µε αποτέλεσµα να ανεβαίνει σταδιακά η στάθµη της πόλης από 4-6 µ. και τα χρήσιµα υλικά να επαναχρησιµοποιούνται. 

Werdmuller, 1666 68, Gerola, Monumenti Veneti dell’ isola di Creta

«Στα τέλη του 19ου αιώνα η πόλη του Ηρακλείου είναι µια τυπική βαλκανική οθωµανική επαρχιακή πόλη, µε το κέντρο της να ορίζεται από πολυσύχναστους, πολύβουος δρόµους, αγορές, µεγάλα οικοδοµήµατα και τις συνοικίες µε τη ζωή των πολλών και των φτωχών να οργανώνεται στις µικρές ασύµµετρες πλατείες, τους στενούς φιδωτούς δρόµους και τα αδιέξοδα δροµάκια, τις περιφερειακές αγορές και τα χαµηλά οικοδοµήµατα. Στο Ηράκλειο διαβιούν έµποροι, µεταπράτες, τεχνίτες και εργάτες, Κρητικοί, Τουρκοκρητικοί, Έλληνες, Οθωµανοί, Εβραίοι, Βαλκάνιοι, Ευρωπαίοι, Πέρσες και Ρώσοι. Οι επιρροές της πολύ-πολιτισµικοτητας αυτής αποτυπώνονται στο χώρο και στους ανθρώπους. Καθώς όµως οι πολιτικές εξελίξεις οδηγούν την Κρήτη στην εθνική ενσωµάτωση, βαθµιαία ο χαρακτήρας της πόλης αλλάζει χωρίς να αποβάλει βασικά χαρακτηριστικά, τα οποία –εξάλλου- διατηρεί µέχρι σήµερα.». (Τζεδάκη 2007: 17)

Το 1922 αρχίζει η κατασκευή του νέου λιµανιού. «900 ατµόπλοια και 250 ιστιοφόρα καταπλέουν ετησίως υπάρχουν συνδέσεις µε Αλεξάνδρεια, Βηρυτό Σµύρνη, Τεργέστη, Βενετία, Μασσαλία, Λονδίνο, Αµβούργο... Η πόλη διαθέτει πολλές βιοµηχανίες που παράγουν λάδι, σταφίδα, σαπούνι, οινόπνευµα, κίτρα...» (Περτσελάκης 1997: 264)

Για τις ανάγκες του λιµανιού θα κατασκευαστεί το πρώτο ηλεκτρικό εργοστάσιο, που λίγα χρόνια αργότερα θα αποτελέσει τη ∆ηµοτική Επιχείρηση Ηλεκτρισµού. Πρώτοι πελάτες του θα είναι τα βιοµηχανικά κτίρια και οι έµποροι της οδού Καλοκαιρινού, του κύριου εµπορικού δρόµου του κέντρου του Ηρακλείου. Το ηλεκτρικό εργοστάσιο θα εγκατασταθεί, στο παραλιακό τµήµα της πόλης, βόρεια της συνοικίας της Αγ. Τριάδας. Στη συνοικία αυτή, κύρια περιοχή εγκατάστασης µουσουλµάνων πριν από την ανταλλαγή των πληθυσµών, θα εγκατασταθεί πλήθος προσφύγων που θα αποτελέσει και το βασικό εργατικό δυναµικό των εργοστασίων που είναι ήδη εκεί εγκατεστηµένα και που θα πολλαπλασιαστούν τα επόµενα χρόνια.

Σύµφωνα µε τον Ανδριώτη (1997: 241-242), το 1928 από τους κατοίκους του ∆ήµου Ηρακλείου το 39,3% είχαν γεννηθεί στο ∆ήµο Ηρακλείου, το 35,9% ήταν πρόσφυγες και το 24,8% ήταν γεννηµένοι σε άλλο δήµο ή κοινότητα της Κρήτης, δηλαδή το 1928 ο ένας στους τρεις κατοίκους του Ηρακλείου ήταν πρόσφυγας.

Η Αγία Τριάδα στη διάρκεια της Τουρκοκρατίας είχε αναπτυχθεί οικιστικά προς τα βορειοδυτικά µέχρι το τείχος. Σηµαντική εξέλιξη σηµειώνεται στα τέλη του 19ου αιώνα, µε την εγκατάσταση µονάδων µεταποίησης στις βορεινές και δυτικές παρυφές της. Πρόκειται για νέες µονάδες, ή µονάδες που αποµακρύνθηκαν από την περιοχή της «Κουτάλας» (πάρκο Θεοτοκόπουλου) και αφορούσαν στην κατεργασία καπνού, στην ποτοποιία, σε αλεύρι, λάδι, χαρούπια, ζυµαρικά και αργότερα, στα χρόνια του µεσοπολέµου, σταφίδα, οινόπνευµα, ηλεκτρική ενέργεια. (Μελέτη προστασίας & ανάδειξης παλιάς πόλης 1999: 132)

Το 1936 το Ηράκλειο θα αποκτήσει ρυµοτοµικό σχέδιο που θα ρυµοτοµεί σχεδόν το σύνολο των κτισµάτων, και θα πολεοδοµεί τα τελευταία περιβόλια που είχαν ακόµη διατηρηθεί, κυρίως στο

βορειοδυτικό τµήµα της εντός τειχών πόλης. (σχεδ. 2)

Προσέγγιση – σύγκριση σχεδίου πόλης 1936 µε σχέδιο του 1930 της αρχιτέκτονος Χρυσ. Τζοµπανάκη, ΤΕΕ/ΤΑΚ, 2000, Το Ηράκλειο εντός των τειχών, από τον αρχιτέκτονα Γιάννη Πετράκη.

Το σχέδιο του 1936 ρυµοτοµούσε σχεδόν το σύνολο των κτισµάτων της πόλης

Το 1958, ένα νέο σχέδιο θα επιβάλλει, εν µέσω σοβαρών αντεγκλήσεων, ακόµα πιο δραστικές ρυµοτοµήσεις και θα επεκταθεί εκτός των τειχών. Στο σχέδιο αυτό, η περιοχή νότια του νέου λιµανιού, που τότε ξεκινούσε η κατασκευή των εσωτερικών του λιµενικών έργων, θα χαρακτηριστεί Βιοµηχανική Περιοχή µετά από πιέσεις των ίδιων των εγκατεστηµένων βιοµηχάνων. Όµως βιοµηχανική περιοχή επί της ουσίας παραµένει όλη η παραλιακή ζώνη, νότια του λιµανιού, σε ολόκληρο το µέτωπο της συνοικίας της Αγ. Τριάδας και µέχρι τον ποταµό Γιόφυρο, όπου είχαν εγκατασταθεί τα Ταµπακαριά. Η διαδροµή αυτή, όπου στα σχέδια της Τοπογραφικής υπηρεσίας του 1938 φαίνονται ακόµη ανεµόµυλοι, αποτελούσε και τη διαδροµή του τραίνου τύπου Ντεκοβίλ που κουβαλούσε τους ογκόλιθους για την κατασκευή του νέου λιµανιού.

4. Η ΚΑΤΑΓΡΑΦΗ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΚΤΙΡΙΩΝ ΑΠΟ Ο.Ε. ΤΟΥ ΤΕΕ/ΤΑΚ

Το 1996 το ΤΕΕ/ΤΑΚ σύστησε δύο Οµάδες Εργασίας, για τους νοµούς Ηρακλείου και Λασιθίου µε σκοπό την «Καταγραφή και αξιολόγηση των παλαιών βιοτεχνικών – βιοµηχανικών κτιρίων

στην Ανατολική Κρήτη και διερεύνηση αξιοποίησής τους σε νέες χρήσεις». Την εργασία χρηµατοδότησε η Περιφέρεια Κρήτης από το υποπρόγραµµα «Εφαρµογή» του ΠΕΠ Κρήτης 1994-1999.

∆έκα χρόνια µετά, το 2006, κατέγραψα (Σφακιανάκη 2006:34) το τι έχει συµβεί για καθένα από τα κτίρια που είχε εντοπίσει η Οµάδα Εργασίας για το Ν. Ηρακλείου, για την περιοχή του ∆ήµου

Ηρακλείου. Σήµερα, υπάρχουν ακόµα νεώτερες εξελίξεις.

Τα κτίρια που καταγράφηκαν για το ∆ήµο Ηρακλείου ήταν οκτώ:

Με αρίθµηση 1,2,…8, τα κτίρια που κατέγραψε η Ο.Ε. του ΤΕΕ/ΤΑΚ Τα άλλα κτίρια που σηµειώνονται, είτε δεν

περιλαµβάνονται στην καταγραφή, είτε είχαν ήδη κατεδαφιστεί το 1996.

Επεξεργασία σχεδίου, Πετράκης Γ., 2008

Στη θέση που ήταν τα Ταµπακαριά κατασκευάστηκε

η δυτική παραλιακή λεωφόρος και «εισέβαλε» το σχέδιο

πόλης.

1. Οι Κυλινδρόµυλοι Καστρινάκη, στη αρχή της λεωφόρου Ικάρου. Ο αλευρόµυλος Καστρινάκη, αν και κηρυγµένο κτίριο, σήµερα καταρρέει…∆εν υπάρχει σχέδιο διάσωσής του.

2. Το Συγκρότηµα «Αθηνά», στη λεωφόρο Ικάρου.Το πυρηνελαιουργείο «Αθηνά». Από το συγκρότηµα είναι κηρυγµένα τα παλιότερα κτίσµατα και η καµινάδα. Προτίθεται να το αγοράσει ο ∆ήµος για να στεγάσει υπηρεσίες του.

3. Το Μαρµαράδικο, στη λεωφόρο Ικάρου, στάση Μαρινάκη.Το Μαρµαράδικο κατεδαφίστηκε. Στο ανατολικό µέρος γίνεται νέο κτίσµα και το δυτικό χρησιµοποιείται ως χώρος στάθµευσης παρακείµενου κέντρου διασκέδασης

4. Το Σαπωνοποιείο, στη λεωφόρο Σοφοκλή Βενιζέλου, Μελισσηνών και ∆αµβέργηδων, Αγ.Τριάδα.Το Σαπωνοποιείο, αν και προτεινόµενο για διατήρηση κατεδαφίστηκε. Στη θέση του υψώνεται πολυκατοικία. Αποτελούσε µε τους παρακείµενους Αλευρόµυλους, σύνολο βιοµηχανικής κληρονοµιάς

5. Τους Αλευρόµυλους, στη λεωφόρο Σοφοκλή Βενιζέλου, Αγ. Τριάδα.Από τους Αλευρόµυλους ένα κτίριο έχει κηρυχθεί. Τα νότια κτίσµατα έχουν κατεδαφιστεί

6. Το κτίριο της Ηλεκτρικής, στη λεωφόρο Σοφοκλή Βενιζέλου.Η παλιά Ηλεκτρική δεν υπάρχει πιά. Κατεδαφίστηκε, αν και κηρυγµένο το κεντρικό της κτίριο, το 2003, κατά την κατασκευή του Μουσείου Φυσικής Ιστορίας.

7. Το Καπνοκοπτήριο, στην οδό Σκορδυλών, Αγία Τριάδα. Το Καπνοκοπτήριο αποκαταστάθηκε από τη 13η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων και στεγάζει τις υπηρεσίες της.

8. Τα Ταµπακαριά, στη δυτική παραλιακή, πριν τον ποταµό Γιόφυρο.

Τα κτίρια που είχαν καταγραφεί βρίσκονται όλα στην παραλιακή ζώνη του Ηρακλείου ή σε στενή γειτνίαση µε αυτήν, εντός τειχών ή αµέσως έξω απο αυτά, µε εξαίρεση τα Ταµπακαριά, που είχαν

κατασκευαστεί δυτικότερα για να βρίσκονται σε µεγαλύτερη απόσταση από τις κατοικηµένες περιοχές εξαιτίας της δυσοσµίας που προκαλούσε η κατεργασία των δερµάτων.

Στην παρουσίαση δεν συµπεριλαµβάνονται αρκετά βιοµηχανικά κτίρια. Ενδεικτικά αναφέρονται:

• Το συγκρότηµα κτιρίων στην αρχή της Αρχιεπισκόπου Μακαρίου και άλλα κτίρια στον ίδιο δρόµο που από τη Μελέτη της Παλιάς Πόλης προτείνεται να διατηρηθούν.

• Άλλα µικρότερα εργοστάσια, κυρίως στη γειτονιά της Αγ. Τριάδας, µεταξύ των οποίων το εργοστάσιο Μακράκη που χαρακτηρίστηκε διατηρητέο από τον Συνεταιρισµό των Φαρµακοποιών Κρήτης και στεγάζει την αποθήκη του, το Ελαιουργείο Σαββάκη στην οδό Σαβαθιανών και το Σταφιδεργοστάσιο στην οδό Στρ. Φαϊτάκη, των οποίων επίσης προτείνεται η διατήρηση.

• Το σταφιδεργοστάσιο της ΚΣΟΣ, κατασκευής 1935, που από την ίδια µελέτη προτείνεται η κατεδάφισή του για να γίνει ...χώρος στάθµευσης και πάρκο για παιδιά µε θέµα τα οχυρωµατικά έργα και τη τεχνική της πολιορκίας!*

*[Επιχειρήµατα της κατεδάφισης για το συγκεκριµένο κτίριο, εκτός αυτού της εξεύρεσης ελεύθερων χώρων αποτελεί η γειτνίασή του µε το Ενετικό τείχος. Όµως, είναι ολέθριο να αναζητούνται µε τέτοιους όρους ελεύθεροι χώροι σε ιστορικά κέντρα, όπως είναι και µονοµερής η αντίληψη η ανάδειξη µνηµείων µιας εποχής να επιβάλλει την καταστροφή δειγµάτων άλλων εποχών.]

• Το εργοστάσιο στην περιοχή Τάλως, µε µια από τις τελευταίες καµινάδες στο Ηράκλειο να σηµατοδοτεί τον ορίζοντα της οδού Ηφαίστου προς τη θάλασσα, που προτείνεται η διατήρησή του από άλλη µεταγενέστερη µελέτη.*

*[Μελέτη χάραξης αναπτυξιακών κατευθύνσεων για τις υποβαθµισµένες περιοχές του δυτικού παραλιακού µετώπου

Ηρακλείου Κρήτης - (2004)]

• Το σταφιδεργοστάσιο ∆ιαλυνά, στις οδούς Αγίου Τίτου και Ιδοµενέως που πρόσφατα κατεδαφίστηκε, αν και προτεινόµενο για διατήρηση από τη µελέτη της παλιάς πόλης.

• Το βιοµηχανικό συγκρότηµα στην οδό Ικάρου ανατολικότερα του συγκροτήµατος «Αθηνά».

Εξ΄ άλλου, το 1996 είχαν ήδη κατεδαφιστεί η Καστέλλα, κτίριο αποθηκών, το εργοστάσιο ποτοποιίας του Κονιόρδου στη συµβολή Χάνδακος και Παραλιακής λεωφόρου και, ενδεχοµένως, του Φωστηρόπουλου στη Χανιόπορτα.

Ας δούµε όµως τι έγινε µε τα οκτώ κτίρια που καταγράφηκαν το 1996 από την Ο.Ε. του ΤΕΕ/ΤΑΚ.

Ένα από αυτά, το Καπνοκοπτήριο είχε την ευτυχέστερη έναντι όλων των άλλων προοπτική. Στον κηρυγµένο, από το 1947, περίβολο όπου υπήρχε επί Βενετοκρατίας ορθόδοξη µονή καλογραιών, το Monasterio Greco Madonna Akrotiriani, παράρτηµα της µονής Τοπλού στη Σητεία, επί Τουρκοκρατίας λειτούργησε στρατώνας, έπειτα ορφανοτροφείο και στη συνέχεια Καπνοκοπτήριο.

(Σπανάκης 1964:228) Το κτίριο αποκαταστάθηκε από την 13η Εφορεία Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Αρχαιοτήτων, και εγκαταστάθηκε εκεί η ίδια. Τέσσερα κτίρια κηρύχθηκαν διατηρητέα: το εργοστάσιο Καστρινάκη (ΦΕΚ 427/Β/27-5-97) το

Συγκρότηµα «Αθηνά» (ΦΕΚ 813/Β/1-7-02), η παλιά Ηλεκτρική (ΦΕΚ 642/Β/26-8-94) και οι Αλευρόµυλοι (ΦΕΚ 128/Α.Α.Π./21-11-06). Αυτό, όµως, δεν στάθηκε και καθοριστικό και την διάσωση τους.

Το εργοστάσιο Καστρινάκη, το παλιότερο τµήµα του οποίου κτίστηκε πριν το 1900, αφού φαίνεται σε φωτογραφία του Giuseppe Gerola του 1900, όχι µόνο κινδυνεύει όσο δεν αναλαµβάνεται πρωτοβουλία για τη στερέωση και αξιοποίησή του αλλά και δεν διαφαίνεται να υπάρχει κάποιο τέτοιο σχέδιο γι αυτό από κανένα.

Η προοπτική του συγκροτήµατος «Αθηνά» µοιάζει ευνοϊκότερη αφού, αφενός βρίσκεται σε καλή κατάσταση, αφετέρου εντάσσεται στη µελέτη του ανατολικού πολεοδοµικού κέντρου µε στόχο να στεγάσει υπηρεσίες του ∆ήµου, που φαίνεται να ενδιαφέρεται για την απόκτησή του. Η κήρυξη, όµως αφορά µόνο στα παλιότερα κτίσµατα Α, Β και Γ του συγκροτήµατος, του τέλους του 19^ου αιώνα και την πλινθόκτιστη καµινάδα.

Η παλιά Ηλεκτρική δεν υπάρχει πια. Παρά το γεγονός ότι το κεντρικό κτίριο είχε κηρυχθεί διατηρητέο, κατεδαφίστηκε για την ανέγερση του Μουσείου Φυσικής Ιστορίας τον Αύγουστο του

2003. Μοναδικό αποµεινάρι η νότια πρόσοψη του κτιρίου, θα θυµίζει το πρώτο ηλεκτρικό εργοστάσιο της πόλης. Σήµερα, η εκτέλεση εργασιών ανατολικά και δυτικά του κτιρίου

αποκάλυψαν τις παρειές της Piattaforma Santa Veneranda του παράλιου τείχους.

Άλλα τρία από τα κτίρια ή συγκροτήµατα κτιρίων κατεδαφίστηκαν εν µέρει ή πλήρως. Πρόσφατα κατεδαφίστηκε το Σαπωνοποιείο στην Σοφοκλή Βενιζέλου, Μελισσηνών και ∆αµβέργηδων, παρά το γεγονός ότι ήταν ένα από τα 400 περίπου αξιόλογα κτίρια που είχαν καταγραφεί προκειµένου να διατηρηθούν, εκτός από την Ο.Ε. του ΤΕΕ/ΤΑΚ και από τη µελέτη της παλιάς πόλης. Στη θέση του υψώνεται πολυκατοικία. Το εργοστάσιο καταλάµβανε ολόκληρο οικοδοµικό τετράγωνο και αποτελούσε ένα σύνολο µαζί µε τους Αλευρόµυλους, δυτικά από αυτό. Από τα κτίρια του συγκροτήµατος των Αλευρόµυλων, επίσης προτεινόµενα για διατήρηση, έχει κηρυχθεί διατηρητέο µόνο ένα και έχουν κατεδαφιστεί άλλα στο νότιο τµήµα του γηπέδου.

Από το Μαρµαράδικο της οδού Ικάρου, το 2006 παρέµενε περίπου το ένα τρίτο του κτίσµατος, όπου αντιστοιχούν οι τρεις φεγγίτες που φαίνονται στο ανατολικότερο τµήµα. Σήµερα δεν υπάρχει πιά. Στο πρόσφατα κατεδαφισµένο ανατολικό τµήµα κτίζεται νέα οικοδοµή, ενώ στη θέση του υπόλοιπου εκτείνεται ο χώρος στάθµευσης παρακείµενου κέντρου διασκέδασης. Τα Ταµπακαριά,

σύµφωνα µε την Ο.Ε. του ΤΕΕ/ΤΑΚ, αποτελούσαν «ένα αξιόλογο σύνολο µε δυνατότητα αξιοποίησης τους για διάφορες χρήσεις». Η «λύση» που προκρίθηκε ήταν τη θέση των ανατολικότερων από αυτά να καταλάβει η δυτική παραλιακή λεωφόρος. Από το δυτικό τµήµα του συνόλου συνεχίζει να περνάει ο παλιός δρόµος. Τα κτίρια που βρίσκονται νότια του δρόµου έχουν ενταχθεί σε οικοδοµικά τετράγωνα του σχεδίου πόλης. Τα κτίρια βόρεια του δρόµου έχουν ενταχθεί σε οικοδοµικά τετράγωνα από τα οποία τρία χαρακτηρίζονται κοινόχρηστοι χώροι και ένα οικοδοµήσιµο.

Από τη µελέτη χάραξης αναπτυξιακών κατευθύνσεων για τις υποβαθµισµένες περιοχές του δυτικού παραλιακού µετώπου Ηρακλείου Κρήτης (2004) προτείνεται η κήρυξη ως διατηρητέων

των αξιόλογων στοιχείων βιοµηχανικής κληρονοµιάς και παραδοσιακών τεχνικών έργων, η αποκατάσταση και προστασία τους καθώς επίσης και η επανάχρηση ορισµένων από αυτά µε σύγχρονες λειτουργίες κοινωνικού πολιτιστικού χαρακτήρα. Συγκεκριµένα προτεινόταν η αποκατάσταση τεσσάρων από τα κτίρια των παλιών βυρσοδεψείων και µια πλινθόκτιστης καµινάδας µε ένταξη του έργου σε συγκεκριµένο µέτρο του ΠΕΠ Κρήτης.

5. ΟΙ ΝΕΟΙ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΕΣ ΕΝ∆ΙΑΦΕΡΟΝΤΑΙ ΓΙΑ ΤΑ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΑ ΚΤΙΡΙΑ

Ενδιαφέρουσες προτάσεις για κάποια από τα βιοµηχανικά κτίρια έχουν διατυπωθεί από νέους αρχιτέκτονες, των οποίων οι διπλωµατικές εργασίες παρουσιάστηκαν στην έκθεση «Τόπος +

Αρχιτεκτονική» που διοργάνωσε ο Σύλλογος Αρχιτεκτόνων Ν. Ηρακλείου το Φεβρουάριο του 2006.

Το εργοστάσιο Καστρινάκη, αποτέλεσε µέρος του αντικειµένου της διπλωµατικής εργασίας των αρχιτεκτόνων Κατερίνας Βασιλειάδη και Γιάννη Πετράκη «Χάνδακας: τείχη, ιστός, συνδέσεις, συρραφή της ασυνέχειας». Προτείνεται η ένταξή του στο θέατρο της τάφρου. (Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης 1998)

Στη διπλωµατική εργασία των αρχιτεκτόνων Μύρωνος Καλλιγιανάκη και Κατερίνας Στεφανοπούλου «Σχεδιάζοντας για την ανατολική τάφρο του Ηρακλείου» προτείνεται η επανάχρηση του ίδιου εργοστασίου ως µουσείο του εαυτού του (αλευρόµυλος) και του, τότε ερειπωµένου, µαρµαράδικου ως θερινού κινηµατογράφου. (Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο 2001)

Ένα «Μουσείο σύγχρονης τέχνης στην παλιά ηλεκτρική» εγκατέστησε ο αρχιτέκτονας Γιάννης Κουβίδης. (Instituto Universitario di Architettura di Venezia 2001)

Στην «Πραγµατεία σχετικά µε το όριο» η αρχιτέκτονας Μαρώ Σαριδάκη εστιάζεται σε µια µελέτη αστικού σχεδιασµού στην Ενετική οχύρωση και συγκεκριµένα στην πύλη του Παντοκράτορα, αναγνωρίζοντας και εµπλέκοντας και τις εκεί βιοµηχανικές εγκαταστάσεις. (Edinburgh College of Art Heriot –Watt University 1999)

6. ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Από τους µελετητές της µελέτης ανάδειξης και προστασίας της παλιάς πόλης, είχε προταθεί για το παραλιακό µέτωπο της πόλης Πανελλήνιος Αρχιτεκτονικός ∆ιαγωνισµός. Αν γινόταν τέτοιος

διαγωνισµός θα έπρεπε να λάβει υπ΄ όψη ως χαρακτηριστικό στοιχείο του παραλιακού µετώπου την ύπαρξη των βιοµηχανικών κτιρίων και να προτείνει τους τρόπους διατήρησης της ιστορικής

µνήµης, µε διάσωση των κτιρίων και προσαρµογή τους σε νέες χρήσεις. Τέτοιος διαγωνισµός δεν έγινε, ολοκληρωµένος σχεδιασµός για το παραλιακό µέτωπο δεν υπήρξε και τα κτίρια ακολούθησαν καθένα τη δική του διαδροµή. Η διαδροµή αυτή, για όλα τα νεώτερα κτίρια, είναι τόσο πιο δύσκολη όσο µικρότερη είναι η ηλικία του κάθε κτιρίου, αφού ο αρχαιολογικός νόµος θεωρεί εν δυνάµει διατηρητέα τα κτίρια που έχουν συµπληρώσει τα 100 χρόνια ζωής. Η δικλείδα αυτή αφήνει εντελώς εκτεθειµένα τα νεότερα κτίρια. Αν σ’ αυτό προσθέσουµε την απροθυµία των ιδιωτών να διατηρήσουν κτίρια σε περιοχές σχεδίου πόλης µε υψηλές αξίες γης όπου καθοριστικός παράγοντας είναι η µέγιστη εκµετάλλευση των γηπέδων, την έλλειψη κινήτρων ή αποζηµιώσεων από την πολιτεία, την έλλειψη κουλτούρας διατήρησης και την επιλεκτική στάση απέναντι στο τι χρήζει προστασίας και τι όχι ακόµα και από ειδικούς (αρχιτέκτονες, αρχαιολόγους κ.λπ.), αντιλαµβανόµαστε γιατί, συνήθως εκ των υστέρω, θρηνούµε σηµαντικές απώλειες.

Η συγκυρία αξιοποίησης του παραλιακού µετώπου µε δηµιουργία ελεύθερων χώρων και έργων υποδοµής στην περιοχή από το 2003 µέχρι σήµερα, ήταν η ευκαιρία για την διάσωση και αξιοποίησή τους εάν επικρατούσε η λογική της διατήρησης και αρµονικής ένταξής τους. Τέτοια λογική δεν επικράτησε µέχρι σήµερα. Όµως υπάρχει ακόµα χρόνος, για όσα από αυτά δεν βρέθηκαν, µέχρι τώρα, µπροστά στη µπουλντόζα της «ανάπτυξης». Αρκεί να πιστέψουµε σ΄αυτό που επισηµαίνει ο Σεφέρης, «σβήνοντας ένα κοµµάτι από το παρελθόν, σβήνει κανείς και ένα κοµµάτι από το µέλλον», να επικεντρωθούµε στο στόχο να «γράφουµε» το µέλλον, χωρίς να «σβήνουµε» σηµαντικά κοµµάτια του και τότε θα βρεθούν και τα µέσα και οι πόροι και τα κίνητρα!

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Ανδριώτης, Ν. (1997), Η άφιξη των Μικρασιατών προσφύγων στην Κρήτη, Ο Μίτος της Αριάδνης, σελ. 241-242,

Έκδοση (2000) Ηράκλεια Πρωτοβουλία, Ηράκλειο

∆ετοράκης, Θ., (1997), Το Ηράκλειο κατά την περίοδο των µεγάλων επαναστάσεων, Ο Μίτος της Αριάδνης, σελ.180,

Έκδοση (2000) Ηράκλεια Πρωτοβουλία, Ηράκλειο

Κοτζαµπόπουλος, Αλ. & Σκλαβούνος, Γ. Συµπράττοντα γραφεία (2004), Μελέτη χάραξης αναπτυξιακών

κατευθύνσεων για τις υποβαθµισµένες περιοχές του δυτικού παραλιακού µετώπου Ηρακλείου Κρήτης, Αναθέτουσα

Αρχή: ∆ήµος Ηρακλείου,

Ξανθουδίδης, Στ. (1964), Ιστορικά σηµειώµατα, σελ. 89-90 Επιµέλεια και συµπληρωµατικαί σηµειώσεις Στυλιανού

Αλεξίου Εφόρου Αρχαιοτήτων, Ηράκλειο

Παναγιωτάκης, Ν. (1996), Οι αναµνήσεις ενός Κρητικού πρόσφυγα από το Χάνδακα, Ο Μίτος της Αριάδνης, σελ.

82, Έκδοση (2000) Ηράκλεια Πρωτοβουλία, Ηράκλειο

Περτσελάκης Γ. (1997), Ηράκλειο: Χάος µε χάρη, Ο Μίτος της Αριάδνης, σελ. 260, 264, Έκδοση (2000) Ηράκλεια

Πρωτοβουλία, Ηράκλειο

Πρακτικίδης, Ζ. (1818) Χωρογραφία της Κρήτης, Αρχική έκδοση (1900), Ερµούπολη Σύρου, Νέα έκδοση (1983)

ΤΕΕ/ΤΑΚ, Ηράκλειο

Σακελλαράκης, Γ. (1996), Η ευρύτερη περιοχή του Ηρακλείου στην προϊστορική εποχή, Ο Μίτος της Αριάδνης σελ.

25-26, Έκδοση (2000) Ηράκλεια Πρωτοβουλία, Ηράκλειο

Σπανάκης, Στ (1990), Το Ηράκλειο στο πέρασµα των αιώνων, σελ. 11 Έκδοση ∆ήµου Ηρακλείου, Ηράκλειο

Σπανάκης, Στ. (1964), Κρήτη, Α΄ Τόµος, σελ. 228, Ηράκλειο

ΤΕΕ/ΤΑΚ, (1996), Οµάδα Εργασίας: Καταγραφή και αξιολόγηση των παλαιών βιοτεχνικών – Βιοµηχανικών κτιρίων

στην Ανατολική Κρήτη και διερεύνηση αξιοποίησης τους σε νέες χρήσεις, Περιοχή δήµου Ηρακλείου, Τόµος 4

Τζεδάκη - Αποστολάκη, Λ. (2005), Ηράκλειο 1920-1940, Οι άνθρωποι και η πόλη, Ιδιόφωνο 11 (∆εκ 2005), Έκδοση,

µουσικός σύλλογος Απόλλων, Ηράκλειο

Τζεδάκη - Αποστολάκη, Λ. (2007), Η ζωή εν άστει, Ηράκλειο 1898-1940, Ιδιόφωνο 13 σελ. 17 (Οκτ 2007), Έκδοση

µουσικός σύλλογος Απόλλων, Ηράκλειο

Τζοµπανάκη, Χρ.(2000), Το Ηράκλειο εντός των τειχών, σελ. 22, Έκδοση ΤΕΕ/ΤΑΚ, Ηράκλειο

Τζοµπανάκη, Χρ.(1997) Τα τείχη του Χάνδακα, Ο Μίτος της Αριάδνης, σελ.136 Έκδοση (2000) Ηράκλεια

Πρωτοβουλία, Ανεξάρτητη δηµοτική παράταξη, Ηράκλειο

Σφακιανάκη, Β. (2006), Βιοµηχανικά κτίρια στο Ηράκλειο, Ταυ 64 (Ιαν/Φεβ2006) έκδοση ΤΕΕ/ΤΑΚ, Ηράκλειο

Φίλων & Φιλόπολις Συµπράττοντα Γραφεία (1999) Μελέτη, Προστασία και Ανάδειξη της Παλιάς Πόλης Ηρακλείου,

Πολεοδοµική Μελέτη Ανάπλασης, Α΄φάση, σελ. 132, Αναθέτουσα Αρχή: ∆ήµος Ηρακλείου

∆ΕΠΟΣ, (2002) Απογραφή αξιόλογων για διατήρηση κτιρίων, Αναθέτουσα Αρχή: ∆ήµος Ηρακλείου

Σύλλογος Αρχιτεκτόνων Νοµού Ηρακλείου (2006) Κατάλογος Έκθεσης, Τόπος + Αρχιτεκτονική, Ηράκλειο.

*Εισήγηση που παρουσιάστηκε από την κα Σφακιανάκη σε ηµερίδα µε θέµα ¨Βιοµηχανικά κτίρια» που οργάνωσε το ΤΕΕ ∆ωδεκανήσου και πραγµατοποιήθηκε στη Ρόδο

Βάννα Σφακιανάκη, Αρχιτέκτονας Μηχανικός, μέλος Δ.Ε ΤΕΕ/ΤΑΚ

ΠΗΓΗ

Αναδημοσίευση από το περιοδικό ΤΑΥ Τέυχος 81 του ΤΕΕ /ΤΑΚ

http://www.teetak.gr/files/TAY/2008/TAY_period81.pdf