Το Ηράκλειο
Εισαγωγή
Το 961 ο Νικηφόρος Φωκάς κατέλαβε το Χάντακα και θέλησε να τον ξεπατώσει εντελώς από τη θέση του. Φυσικά δεν το κατόρθωσε, γιατί ο κόσμος προτίμησε τη θέση αυτή σαν κέντρο των εμπορικών και ναυτικών επιδιώξεων. Οι άποικοι που έφερε μαζί του κατοίκησαν στο Χάντακα, ξανακτίσαν τα τείχη του και σιγά σιγά άρχισε να ευημερεί και να συγκεντρώνει νέους κατοίκους.
Η παλιά πολιτεία δεν τους χωρούσε κι αναγκαζόταν να κτίσουν τις κατοικίες τους έξω από την περιτειχισμένη πολιτεία και να σχηματίζουν προάστια, που τα λέγαν τότε Βούργους, που έφεραν διάφορα ονόματα από τις εκκλησίες που έχτιζαν ή από το όνομα της καταγωγής των (Τενέδια). Το χτίσιμο των σπιτιών των νέων προαστίων γινόταν φυσικά δίχως κανένα σχέδιο, αλλά όπως βολευόταν ο καθένας, αφήνοντας και κάποιο χώρο για δρόμο στενό δεν χρειαζόταν άλλωστε και φαρδύς την εποχή εκείνη, και αρκετά μεγαλύτερο χώρο για κήπο.
Το σημείων που επικοινωνούσε η παλιά αραβική πόλη με τους Βούργους ήταν η πόρτα, που βρισκόταν στο κέντρο του αραβικού τείχους, και συγκεκριμένα απέναντι στη κρήνη Μοροζίνη, στο χώρο μεταξύ του κέντρου “Κνωσός” και του απέναντι οικοδ. τετραγώνου. Για το λόγο αυτό όλοι οι δρόμοι ξεκινούσαν από το ίδιο σημείο ακτινωτά προς τα διάφορα προάστια και στην ύπαιθρο Κρήτη, και σώζονται οι ίδιοι με ελάχιστες παραλλαγές, μέχρι σήμερα.
Η πολεοδομική κατάσταση του Χάντακα δεν άλλαξε ύστερα από την κατάκτηση των Βενετών. Το μόνο που άλλαξε ήταν η αύξηση των οικοδομών δίπλα στις παλιές, όπως τύχαινε κι όπως εξυπηρετούσε κατά το δυνατόν τους κατοίκους. Γενικό χαρακτηριστικό όμως είναι οι ευρύχωροι ακάλυπτου χώροι μέσα από τα σπίτια, που χρησιμοποιούνταν για λαχανόκηποι. Έτσι οι περικλεισμένοι αυτοί χώροι δεν μπορούσαν να καλυφθούν από νέες οικοδομές και έμεναν ακάλυπτοι σ όλη τη διάρκεια της βενετοκρατίας και της τουρκοκρατίας και μόνο στις ημέρες μας άρχισαν να καλύπτονται και καλύφτηκαν σχεδόν όλοι στο διάστημα των τελευταίων 50 χρόνων, χειροτερεύοντας έτσι την πολεοδομική κατάσταση του Χάντακα, όπως ήταν παλαιότερα, σε άμορφους και ακαλαίσθητους οικοδομικούς όγκους.
Όταν άρχισε η κατασκευή των νέων τειχών οι μηχανικοί των στρατιωτικών αυτών έργων περιέλαβαν αναγκαστικά και τα προάστια, τους βούργους, στον περίβολο των νέων τειχών.
Έτσι στο πέρασμα τόσων αιώνων, δημιουργήθηκε το μεγαλύτερο αστικό κέντρο της Κρήτης, μέσα σ΄ ένα τρίγωνο, που την υποτείνουσά του αποτελεί η επαφή του με τη θάλασσα.
Ο κόσμος τότε δεν αγαπούσε τη θάλασσα, όπως σήμερα. Αντίθετα μάλιστα ήταν μεγάλος εχθρός του, γιατί ερχόταν από εκεί οι κουρσάροι και τον ρήμαζαν. Πολλά παράλια χωριά της Κρήτης ερημώθηκαν τότε, γιατί οι κάτοικοί τους καταφεύγαν σε οχυρότερες μεσόγειες θέσεις. Αυτός ήταν ένας λόγος για τον οποίο ο Χάντακας είχε γυρισμένη την πλάτη του προς τη θάλασσα. Ήταν όμως κι άλλος οι βόρειοι και βορειοδυτικοί άνεμοι που φυσούν ψυχροί τον χειμώνα και ανεμοδέρνουν τα βόρεια παράλια της Κρήτης. Αυτός είναι ο λόγος που δεν υπάρχουν δρόμοι να οδηγούν προς τη θάλασσα εκτός εκείνον που επικοινωνούσε με το λιμάνι, που είναι ο ίδιος με τη σημερινή οδό 25 Αυγούστου.
Η Ύδρευση της πολιτείας γινόταν κυρίως από πηγάδια, πολλά από αυτά υπάρχουν και σήμερα και από δεξαμενές. Κάθε σπίτι είχε τη στέρνα του όπου συγκέντρωνε τα νερά των στεγών του αλλά καμιά φορά και του δρόμου. Αναφέρονται τα χρόνια εκείνα νερουλάδες που φέρναν νερό από ένα πηγάδι του Κατσαμπά και το πουλούσαν στη πόλη.
Το πρόβλημα του νερού το έλυσε ριζικά για την εποχή του ο Μοροζίνη με το σπουδαίο υδραγωγείο του, μεταφέροντας τα νερά του Γιούχτα μέσα σ΄ ένα χρόνο. Θαυμάσιο μνημείο του σπουδαίου εκείνου έργου είναι η σωζόμενη κρήνη Μοροζίνη (βλ. αριθ. 9).
Από άποψη καθαριότητας η κατάσταση του Χάντακα δεν ήταν καθόλου καλή. Οι ακαθαρσίες χυνόταν στους δρόμους και σχημάτιζαν βορβόρους, όπου κυλιόνταν κοπάδια χοίροι, που γύριζαν ελεύθεροι και αναπτύσσονταν σμήνη ατέλειωτα κουνουπιών, όπως αναφέρουν οι περιηγητές και άλλα έγγραφα. Αποχέτευση φυσικά δεν υπήρχε πουθενά. Ο πρώτος αποχετευτικός οχετός που έγινε στο Χάντακα ήταν από τη σημερινή Πηγάιδα μέχρι στον όρμο του Δερματά, το μετέπειτα Κουμ Καπί. Στην περιοχή αυτή υπήρχε μια φυσική ρεματιά στην οποία χυνόταν φυσιολογικά τα ακάθαρτα νερά των τριγύρω σπιτιών, όπως συμβαίνει στις ημέρες μας στη Χρυσοπηγή μέχρι προχθές, στον Πόρο κλπ. οι Βενετσάνοι διαμόρφωσαν τη φυσική εκείνη ρεματιά και έτσι έγινε η πρώτη αποχέτευση, που την έλεγαν SCOLATOIO.
1. Άγιος Τίτος. Στην ίδια θέση του σημερινού ναού του Αγ. Τίτου είχε κτισθή τη Β΄ Βυζαντινή περίοδο ο πρώτος ναός του Αγ. Τίτου, ύστερα από την καταστροφή από τους Σαρακηνούς το 826 του πρωταρχικού ναού Αγ. Τίτου της Γόρτυνας, έδρα του Μητροπολίτη Κρήτης. Σ΄ αυτόν συγκεντρώθηκαν και τα άγια λείψανα (κάρα του Αγ. Τίτου κλπ) που διασώθηκαν από τη Γόρτυνα.Όταν κατάλαβαν την Κρήτη οι Βενετοί το 1210 ο Λατίνος αρχιεπίσκοπος Κρήτης κατέλαβε την εκκλησία του Αγ. Τίτου και εγκαταστάθηκε εκεί. Απέναντι στο ιερό της εκκλησίας, εκεί που είναι σήμερα το Μέγαρο της Ενώσεως Γεωργικών Συν/σμών, ήταν το μέγαρο της Αρχιεπισκοπής, που η γλυπτή θύρα της εισόδου του σωζόταν μέχρι τελευταία.Μετά την παράδοση του Χάντακα στους Τούρκους το 1669 όλα τα ιερά κειμήλια μεταφέρθηκαν στην Ιταλία και ο ναός μετατράπηκε από τον πορθητή του Χάντακα Κιπρουλού (σ.σ.: Κιοπρουλή, όπως τον αναφέρει αλλού) σε μουσουλμανικό τέμενος, γνωστό στην περίοδο εκείνη με το όνομα Βεζίρ τζαμί.Το παλιό κτίριο καταστράφηκε με το σεισμό του 1856 και ξανακτίσθηκε στα παλιά θεμέλια με σχέδιο του πρακτικού μηχανικού Αθαν. Μούση, του αρχιτέκτονα του ναού του Μεγάλου Αγ. Μηνά. Το κτίριο τελείωσε το 1872. “Το χαρίεν αυτό αρχιτεκτονικόν καλλιτέχνημα, που δεν υπήρχε παρόμοιό του εν Κρήτη”, όπως λέει ο Ξανθουδίδης, με τα πολλά παράθυρά του, με τα καμπυλωτά και τοξωτά περιγράμματά των, παρουσιάζει σήμερα αραβική όψη και σαν τέτοιο αποτελεί ένα μνημείο.Ύστερα από την ανταλλαγή των πληθυσμών με τη συνθήκη της Λωζάνης το 1923 η Εκκλησία Κρήτης κατάλαβε το τζαμί και διασκεύασε και το προσάρμοσε στη χριστιανική λατρεία και το 1925 καθιερώθηκε και πάλι, ύστερα από 716 χρόνια, στον Απόστολο Κρήτης Τίτο στο ορθόδοξο δόγμα.Στη θέση που υψώνεται σήμερα το άκομψο και ακαλαίσθητο κωδωνοστάσιο ήταν ένας υψηλότατος μιναρές με δυό σεριφέδες που κατεδαφίστηκε.
2. Αρχαίος ναός, ενδιαφέρον μνημείον. Στη βορινή πλευρά
του Αγ. Τίτου, κάτω από αρκετό βάθος, κάτω από το εργοστάσιο Μιστίλογλου βρέθηκε όταν έσκαβαν τα θεμέλια του παγοποιείου ένα παλαιότατο οικοδόμημα με πολλούς κίονες, ωραία κιονόκρανα και θόλους. Πιθανότατα ήταν αρχαίος ναός, που όταν σκεπάστηκε από τις επιχωματώσεις του χώρου μετασκευάστηκε σε παλιά επίσης εποχή και χρησιμοποιήθηκε σαν δεξαμενή.
3. Λότζα και σημερινό Δημαρχείο. Στην αρχή της σημερινής οδού 25 Αυγούστου είχαν οικοδομήσει οι Βενετοί γύρω στα 1626 το λαμπρότερο και ωραιότερο οικοδόμημα της Βενετοκρατούμενης Κρήτης, τη γνωστή Λότζα, ή Λέσχη. Το οικοδόμημα αυτό ήταν ένα κέντρο για συγκεντρώσεις και την αναψυχή των ευγενών, όπου έπαιζαν και τυχερά παιχνίδια. Από τους εξώστες της ανακοίνωναν οι κήρυκες τα διατάγματα της πολιτείας και από εκεί ο Δούκας μιλούσε στο λαό. Αλλά και πολιτικά γεγονότα σπουδαία για την Κρήτη ξεκίνησαν μέσα από το κτίριο αυτό. Μέσα σ΄ αυτή τη Λότζα κυοφορήθηκε κι από εκεί ξεπήδησε η επανάσταση του 1363, ενάντια στη μητρόπολη, που ανακήρυξε την Κρήτη σε ανεξάρτητη Δημοκρατία, τη λεγόμενη Δημοκρατία του Αγ. Τίτου.
Αρχιτέκτονας του οικοδομήματος ήταν πιθανότατα ο Φραγκ. Μπασιλικάτα (σ.σ.: το κτίριο έκτισε ο Γενικός Προβλεπτής Φραντζέσκο Μοροζίνι, ο ίδιος που κατασκεύασε τα Λιοντάρια), ο οποίος αντίγραψε το αρχιτεκτονικό σχέδιο από τη Βασιλική της Βικεντίας, το αριστούργημα του Παλλάδιο και άριστο υπόδειγμα του παλλαδιανού ρυθμού, που μόλις είχε τότε τελειώσει, το πιο αντιπροσωπευτικό οικοδόμημα της Βενετικής αναγέννησης. Η Βενετία είχε δώσει τόση σημασία στην αρχιτεκτονική αξία της Λότζας του Ηρακλείου ώστε στην έκθεση της Ρώμης του 1911 το βενετσάνικο περίπτερο ήταν πιστή αντιγραφή της Λότζας του Ηρακλείου.
Κατά την Τουρκοκρατία χρησιμοποιήθηκε σαν έδρα του Λεφτερωτάρη και σ΄ αυτή στεγάστηκε και ο Γραμματικός της Πόρτας δηλαδή ο αντιπρόσωπος των ραγιάδων.
Ύστερα από την απελευθέρωση της Κρήτης η νεαρή Κρητική Πολιτεία θέλησε να στεγάση στη Λότζα τα πολύτιμα αρχαιολογικά ευρήματα και το 1900 προκήρυξε δημοπρασία για τη μετατροπή του κτιρίου σε μουσείο. Ο Δ. Σαλίβερος έκαμε τα σχέδια για τη μετατροπή αυτή και άρχισαν οι εργασίες, αλλά αποδείχτηκε, ότι το κτίριο δεν είχε την απαιτούμενη στερεότητα και η προσπάθεια εγκαταλείφθηκε. Αλλά το μνημείο ακρωτηριάσθηκε και κατερειπώθηκε. Στην κατάσταση αυτή ήταν ολόκληρες δεκαετίες.
Το 1904 το Δημοτ. Συμβούλιο ζήτησε από τη Κρητική Κυβέρνηση και του παραχωρήθηκε η Λότζα και το συνεχόμενο επίσης βενετσάνικο κτίριο της αρμερία (οπλαποθήκη), για να οικοδομήσει Δημοτικό κατάστημα. Το 1911 η Κρητική Πολιτεία ήλθε σε συνεννόηση με την Ιταλική Κυβέρνηση και το 1914 ήλθε ο Έφορος των μνημείων της Βενετίας αρχιτέκτονας Χαξ Ογκαρο και ανάλαβε την τεχνική, καλλιτεχνική και διοικητική διεύθυνση των εργασιών δια την ανοικοδόμηση της Λότζας και της αρμερία, με βάση τα σχέδια του Ιταλού αρχιτέκτονα Φεντερίκο Μπέρκετ.
Η αρμερία τελείωσε και το 1934 εγκαταστάθηκε στο νέο κτίριο το Δημαρχείο. Αλλά η Λότζα δεν έγινε δυνατόν να αναστηλωθεί, παρ΄ όλο που τα 82 ανάγλυφα του διαζώματος είχαν γίνει καινούργια από ικανούς ιταλούς γλύπτες.
Η Λότζα ήταν στην ερειπωμένη αυτή κατάσταση μέχρι το 1939 που αποφασίστηκε να ανοικοδομηθεί με το παλιό σχέδιο του Μπερκέτ Ογκαρο. Και κατεδαφίστηκε για να αρχίσει η ανοικοδόμησή της.
Ο πόλεμος σταμάτησε φυσικά κάθε εργασία. Και όχι μόνο αυτό αλλά και τα γλυπτά χάθηκαν και καταστράφηκαν. Ο χώρος είχε μετεβλήθη σε... πάρκο. Ευτυχώς τελευταία άρχισε η αναστήλωση του μνημείου και τώρα βρίσκεται στο τέλος των οικοδομικών εργασιών. Τα γλυπτά έγιναν χυτά και τοποθετήθηκαν στις άκρες θέσεις τους. Έτσι το Ηράκλειον θα αποκτήσει σύντομα ένα ωραιότατο μνημείο της μεσαιωνικής περιόδου. Στη βόρεια πλευρά της αρμερίας είναι τώρα εντοιχισμένο ένα ανάγλυφο άγαλμα από πωρόλιθο, που βρέθηκε στο τέλος του περασμένου αιώνα σ΄ ένα μαγαζί κοντά στη Λότζα. Παριστάνει γυναίκα με ασπίδα και ρόπαλο και πιστεύεται πως είναι η Κρήτη. Πάνω από το κεφάλι έχει μια λατινική επιγραφή που λέει: Το νερό αυτό τρέχει με τη φροντίδα του δούκα Σαγκρέντο. Ο Ιωαν. Σαγκρέντο ήταν δούκας το 1602. Το νερό μετέφερε από την Πηγάϊδα σε κάποια κρήνη που κοσμούσε το ανάγλυφο, σ ΄αυτή την περιοχή.
Αρχιτέκτονας του οικοδομήματος ήταν πιθανότατα ο Φραγκ. Μπασιλικάτα (σ.σ.: το κτίριο έκτισε ο Γενικός Προβλεπτής Φραντζέσκο Μοροζίνι, ο ίδιος που κατασκεύασε τα Λιοντάρια), ο οποίος αντίγραψε το αρχιτεκτονικό σχέδιο από τη Βασιλική της Βικεντίας, το αριστούργημα του Παλλάδιο και άριστο υπόδειγμα του παλλαδιανού ρυθμού, που μόλις είχε τότε τελειώσει, το πιο αντιπροσωπευτικό οικοδόμημα της Βενετικής αναγέννησης. Η Βενετία είχε δώσει τόση σημασία στην αρχιτεκτονική αξία της Λότζας του Ηρακλείου ώστε στην έκθεση της Ρώμης του 1911 το βενετσάνικο περίπτερο ήταν πιστή αντιγραφή της Λότζας του Ηρακλείου.
Κατά την Τουρκοκρατία χρησιμοποιήθηκε σαν έδρα του Λεφτερωτάρη και σ΄ αυτή στεγάστηκε και ο Γραμματικός της Πόρτας δηλαδή ο αντιπρόσωπος των ραγιάδων.
Ύστερα από την απελευθέρωση της Κρήτης η νεαρή Κρητική Πολιτεία θέλησε να στεγάση στη Λότζα τα πολύτιμα αρχαιολογικά ευρήματα και το 1900 προκήρυξε δημοπρασία για τη μετατροπή του κτιρίου σε μουσείο. Ο Δ. Σαλίβερος έκαμε τα σχέδια για τη μετατροπή αυτή και άρχισαν οι εργασίες, αλλά αποδείχτηκε, ότι το κτίριο δεν είχε την απαιτούμενη στερεότητα και η προσπάθεια εγκαταλείφθηκε. Αλλά το μνημείο ακρωτηριάσθηκε και κατερειπώθηκε. Στην κατάσταση αυτή ήταν ολόκληρες δεκαετίες.
Το 1904 το Δημοτ. Συμβούλιο ζήτησε από τη Κρητική Κυβέρνηση και του παραχωρήθηκε η Λότζα και το συνεχόμενο επίσης βενετσάνικο κτίριο της αρμερία (οπλαποθήκη), για να οικοδομήσει Δημοτικό κατάστημα. Το 1911 η Κρητική Πολιτεία ήλθε σε συνεννόηση με την Ιταλική Κυβέρνηση και το 1914 ήλθε ο Έφορος των μνημείων της Βενετίας αρχιτέκτονας Χαξ Ογκαρο και ανάλαβε την τεχνική, καλλιτεχνική και διοικητική διεύθυνση των εργασιών δια την ανοικοδόμηση της Λότζας και της αρμερία, με βάση τα σχέδια του Ιταλού αρχιτέκτονα Φεντερίκο Μπέρκετ.
Η αρμερία τελείωσε και το 1934 εγκαταστάθηκε στο νέο κτίριο το Δημαρχείο. Αλλά η Λότζα δεν έγινε δυνατόν να αναστηλωθεί, παρ΄ όλο που τα 82 ανάγλυφα του διαζώματος είχαν γίνει καινούργια από ικανούς ιταλούς γλύπτες.
Η Λότζα ήταν στην ερειπωμένη αυτή κατάσταση μέχρι το 1939 που αποφασίστηκε να ανοικοδομηθεί με το παλιό σχέδιο του Μπερκέτ Ογκαρο. Και κατεδαφίστηκε για να αρχίσει η ανοικοδόμησή της.
Ο πόλεμος σταμάτησε φυσικά κάθε εργασία. Και όχι μόνο αυτό αλλά και τα γλυπτά χάθηκαν και καταστράφηκαν. Ο χώρος είχε μετεβλήθη σε... πάρκο. Ευτυχώς τελευταία άρχισε η αναστήλωση του μνημείου και τώρα βρίσκεται στο τέλος των οικοδομικών εργασιών. Τα γλυπτά έγιναν χυτά και τοποθετήθηκαν στις άκρες θέσεις τους. Έτσι το Ηράκλειον θα αποκτήσει σύντομα ένα ωραιότατο μνημείο της μεσαιωνικής περιόδου. Στη βόρεια πλευρά της αρμερίας είναι τώρα εντοιχισμένο ένα ανάγλυφο άγαλμα από πωρόλιθο, που βρέθηκε στο τέλος του περασμένου αιώνα σ΄ ένα μαγαζί κοντά στη Λότζα. Παριστάνει γυναίκα με ασπίδα και ρόπαλο και πιστεύεται πως είναι η Κρήτη. Πάνω από το κεφάλι έχει μια λατινική επιγραφή που λέει: Το νερό αυτό τρέχει με τη φροντίδα του δούκα Σαγκρέντο. Ο Ιωαν. Σαγκρέντο ήταν δούκας το 1602. Το νερό μετέφερε από την Πηγάϊδα σε κάποια κρήνη που κοσμούσε το ανάγλυφο, σ ΄αυτή την περιοχή.
4. Ο σημερινός δρόμος 25 Αυγούστου, που συνδέει το κέντρο της πολιτείας με το λιμάνι, υπήρχε ο ίδιος και κατά τη Βενετοκρατία και λεγόταν PUGA MAISTA και ήταν και τότε ο εμπορικός δρόμος του Μεγάλου Κάστρου. Την Τουρκοκρατία λεγόταν Βεζίρ Τσαρσί από το όνομα του Βεζίρ Τζαμί, μα και επειδή ήταν και τότε ο σπουδαιότερος εμπορικός δρόμος της πόλης. Και σήμερα διατηρεί σχεδόν την παλιά αίγλη του και την εμπορικότητά του. Στο δρόμο αυτό βρίσκονται οι Τράπεζες και τα καταστήματα εισαγωγής, παραγγελιοδοχικά γραφεία και τα πρακτορεία ναυτικών εταιριών.
5. Η σημερινή πλατεία Καλλεργών, που ονομάστηκε προς τιμήν της μεγάλης μεσαιωνικής οικογένειας της Κρήτης και κυρίως των αρχηγών της επαναστάσεως που φέρει το όνομά τους, την περίοδο της Βενετοκρατίας λεγόταν PIAZZA DEI SIGNORI, γιατί σ΄αυτήν τριγύρω ήταν τα μέγαρα DEI SIGNORI, των Αρχόντων. Δυτικά ήταν το PALAZZO DUCALE, στη βορεινή πλευρά, όπου το πάρκο (σημερινό) Θεοτοκοπούλου, ήταν το PALAZZO DEL GENERALE, στα ανατολικά ήταν το PALAZZO DEL CAPITANO GRANDE, δίπλα η Λότζα κλπ.
6. Άγιος Μάρκος. Η σημερινή αίθουσα διαλέξεων κλπ. της βασιλικής του Αγ. Μάρκου υπήρξε ο ναός όπου εκκλησιαζόταν ο Δούκας της Κρήτης. Κτίσθηκε από το 1239, δίπλα στο PALAZZO DUCALE και αφιερώθηκε στον προστάτη άγιο της Δημοκρατίας, σε ανάμνηση του Αγ. Μάρκου της μητρόπολης Βενετίας. Στη ΝΔ γωνιά του ναού ήταν ψηλό κωδωνοστάσιο, που στη κορυφή του κυμάτιζε η φλογοφόρος σημαία του Αγ. Μάρκου. Οι καμπάνες της εκκλησίας αυτής, έδιδαν το σύνθημα του συναγερμού κατά τους βομβαρδισμούς της πολυχρόνιας πολιορκίας. Εδώ έθαβαν τους δούκες που πέθαιναν στην Κρήτη. Το 1303 ανοικοδομήθηκε, γιατί καταστράφηκε από σεισμό και το 1508 έπαθε πάλι ζημιές από το σεισμό.
Κατά τη Τουρκοκρατία παραχωρήθηκε στον Δεφτερντάρ Αχμέτ πασά, τον Υπουργό των Οικονομικών, ας πούμε, του Κιοπρουλή και τον μετάτρεψε σε τζαμί, γνωστό κατά την περίοδο αυτή με το όνομα Δεφτερντάρ Τζαμί. Στη θέση του κωδωνοστασίου υψώθηκε μιναρές. Οι Τούρκοι καταστρέψαν τις τοιχογραφίες του ναού.
Ύστερα από την ανταλλαγή των πληθυσμών το 1923 σαν ανταλλάξιμο παραχωρήθηκε στο Δήμο, για να κτίσει στη θέση του Δημοτικό Θέατρο. Αυτό φυσικά δεν έγινε και το μνημείο είχε περιπέτειες.Χρησιμοποιήθηκε σαν κινηματογράφος για πολλά χρόνια, στην κατοχή σαν αποθήκη σταριού, ώσπου το 1956 ανάλαβε η Εταιρία Κρητικών Ιστορικών Μελετών και το αποκατάστησε ως είναι σήμερα.
Κατά τη Τουρκοκρατία παραχωρήθηκε στον Δεφτερντάρ Αχμέτ πασά, τον Υπουργό των Οικονομικών, ας πούμε, του Κιοπρουλή και τον μετάτρεψε σε τζαμί, γνωστό κατά την περίοδο αυτή με το όνομα Δεφτερντάρ Τζαμί. Στη θέση του κωδωνοστασίου υψώθηκε μιναρές. Οι Τούρκοι καταστρέψαν τις τοιχογραφίες του ναού.
Ύστερα από την ανταλλαγή των πληθυσμών το 1923 σαν ανταλλάξιμο παραχωρήθηκε στο Δήμο, για να κτίσει στη θέση του Δημοτικό Θέατρο. Αυτό φυσικά δεν έγινε και το μνημείο είχε περιπέτειες.Χρησιμοποιήθηκε σαν κινηματογράφος για πολλά χρόνια, στην κατοχή σαν αποθήκη σταριού, ώσπου το 1956 ανάλαβε η Εταιρία Κρητικών Ιστορικών Μελετών και το αποκατάστησε ως είναι σήμερα.
7. Δουκικό ανάκτορο. Στο χώρο του σημερινού 33 οικοδ. τετραγ. υπήρχε κατά τη Β΄ Βυζαντινή περίοδο και τη Βενετοκρατία το μέγαρο του Δούκα της Κρήτης, το λεγόμενο PALAZZO DUCALE. Από το δημόσιο εκείνο οικοδόμημα, όπου ήταν η κατοικία του ανώτατου άρχοντα της Κρήτης και το Διοικητήριο σαν το πραιτώριο των ρωμαϊκών χρόνων, δεν μένει τίποτε εκτός από μερικά θολωτά μαγαζιά, απέναντι από την κρήνη Μοροζίνη, τα οποία και κατά τη Βενετοκρατία νοικιαζόταν από τον Δούκα και χρησιμοποιούνταν ως καταστήματα.
8. Η περίφημη κρήνη Μοροζίνη, ένα από τα ωραιότερα μνημεία της βενετοκρατούμενης Κρήτης. Ο Χάνδακας υπέφερε πάντοτε από έλλειψη νερού, όπως αναφέρω στα προηγούμενα. Ο πρώτος που έλυσε ριζικά για την εποχή του το πρόβλημα της ύδρευσης του Χάντακα ήταν ο μεγαλεπήβολος Γενικός Προβλεπτής στα 1626-1628 Φραγκίσκος Μοροζίνη, του οποίου έργο είναι και η Λότζα (βλ. αριθ. 3). Ο Μοροζίνη, αντίθετα από τη γνώμη όλων των άλλων αρμοδίων αρχόντων, έβαλε σ΄ εφαρμογή το μεγάλο για την εποχή του έργο και σ΄ ένα χρόνο, οι κάτοικοι της διψασμένης πολιτείας χαίρονταν βλέποντας να τρέχει άφθονο νερό στην πλατεία του Χάντακα.
9. Η πλατεία αυτή μπροστά από το δουκικό ανάκτορο λεγότανε τότε PIAZZA DELLE BIADE, δηλαδή πλατεία των δημητριακών γιατί, επειδή ήταν απέναντι οι σιταποθήκες του δημοσίου, οι FONDACHI, όπως λεγότανε, γινόταν εκεί το παζάρι των δημητριακών.
10. Το οικοδόμημα εκείνο των FONDACHI διατηρήθηκε και κατά την και χρησιμοποιήθηκε για τον ίδιο σκοπό, γνωστό μέχρι τελευταία με το αντίστοιχο όνομα το τούρκικο Αμπάρ Αλτί. Σήμερα δεν σώζεται τίποτε από το παλιό βενετσιάνικο κτίριο. Τα τελευταία ισόγεια θολωτά καταστήματα χαλάστηκαν μεταπολεμικά.
11. Στο χώρο που ήταν οι παλιοί ιταλικοί στρατώνες και με το όνομα αυτό αναφέρονται σε παλιά σχέδια του Χάντακα, QUARTIERI ITALIANI, ελάχιστοι θόλοι σώζονται. Ένα απ΄ αυτούς επισκεφθήκαμε μαζί. Στο σημείο αυτό και κυρίως στο δυτικό τμήμα των RONDACHI όπου είναι σήμερα τα δικηγορικά γραφεία, κάτω από το Β΄ Αστυνομικό Τμήμα, σώζεται αρκετά καλά ένα τμήμα του Βυζαντινού τείχους του παλιού Χάντακα και της τάφρου του, όπως ανοικοδομήθηκε και συμπληρώθηκε από τους βενετσάνους. Νομίζω πως πρέπει να διατηρηθεί σαν δείγμα των παλιών εσωτερικών τειχών.
12. Το Ξώπορτο. Στο σημείο αυτό ήταν η μοναδική χερσαία πόρτα του παλιού Χάντακα, από την οποία επικοινωνούσε με την ύπαιθρο. Έξω απ΄ αυτή την πόρτα, που ήταν γνωστή τότε με το όνομα VOLTONE, δηλαδή Μεγάλη Καμάρα, ήταν το λεγόμενο Ξώπορτο.
Από τη VOLTONE ξεκινούσαν οι διάφοροι δρόμοι ακτινοειδώς προς τις διάφορες περιφέρειες της υπαίθρου Κρήτης, προς τις ανατολικές επαρχίες (σημερινούς δρόμους Βασ. Κων/νου), προς την Πεδιάδα, Βιάννο, Μονοφάτσι, (σημερινός δρόμος 1866), προς τη Δυτική Κρήτη και τη Μεσσαρά (σημερινός δρόμος Καλοκαιρινού). Με το πέρασμα του χρόνου και την αύξηση του πληθυσμού κτιζόταν στο Ξώπορτο σπίτια των νέων κατοίκων κατά μήκος των αγροτικών εκείνων δρόμων και έτσι σχηματίστηκαν οι λεγόμενοι Βούργοι, δηλαδή τα προάστεια της παλιάς πολιτείας, που σιγά σιγά αυξήθηκαν τόσο, ώστε σχημάτισαν μια καινούργια πιο μεγάλη πολιτεία και οι Βενετοί, όταν άρχισαν την ανοικοδόμηση των νέων τειχών, συμπεριλάβαν μέσα στον περίβολο του τείχους και όλους τους Βούργους.
Από τη VOLTONE ξεκινούσαν οι διάφοροι δρόμοι ακτινοειδώς προς τις διάφορες περιφέρειες της υπαίθρου Κρήτης, προς τις ανατολικές επαρχίες (σημερινούς δρόμους Βασ. Κων/νου), προς την Πεδιάδα, Βιάννο, Μονοφάτσι, (σημερινός δρόμος 1866), προς τη Δυτική Κρήτη και τη Μεσσαρά (σημερινός δρόμος Καλοκαιρινού). Με το πέρασμα του χρόνου και την αύξηση του πληθυσμού κτιζόταν στο Ξώπορτο σπίτια των νέων κατοίκων κατά μήκος των αγροτικών εκείνων δρόμων και έτσι σχηματίστηκαν οι λεγόμενοι Βούργοι, δηλαδή τα προάστεια της παλιάς πολιτείας, που σιγά σιγά αυξήθηκαν τόσο, ώστε σχημάτισαν μια καινούργια πιο μεγάλη πολιτεία και οι Βενετοί, όταν άρχισαν την ανοικοδόμηση των νέων τειχών, συμπεριλάβαν μέσα στον περίβολο του τείχους και όλους τους Βούργους.
13. Τα Ψαράδικα και τα Σφαγεία. Στην περιοχή αυτή ήταν κατά τη Βενετοκρατία η PESCARIA, δηλαδή τα Ψαράδικα και το Σφαγείο. Εκεί έσφαζαν τα ζώα για τη κρεαταγορά, αφού ήταν χώρος έξω από την κυρίως πόλη. Εκεί δεν υπήρχαν οικήματα παρά ένα μεγάλο περιβόλι, που στη βόρεια άκρα του ήταν ανεμόμυλοι για το άλεσμα του σιταριού.
14. Η Παναγία των Αγγέλων. Στο σημείο αυτό μέσα σ΄ ένα σημερινό μαγαζί κρεβατιών σώζονται δυο τόξα της Παναγίας των Αγγέλων, που υπήρξε κατά τη Βενετοκρατία η έδρα του πρωτόπαπα της Κρήτης, που ήταν ο ανώτερος εκπρόσωπος του ορθοδόξου δόγματος, αφού τα αξιώματα του μητροπολίτη και των επισκόπων της Κρήτης είχαν σφετεριστή οι Λατίνοι. Η εκκλησία ήταν βυζαντινή και αναφέρεται σε έγγραφο του 1323.
15. Λεωφόρος Καλοκαιρινού. Υπήρξε ο κυριότερος δρόμος των Βούργων που οδηγούσε από το Ξώπορτο στις δυτικές επαρχίες και τη Μεσσαρά. Κατά τη Βυζαντινή περίοδο ονομαζόταν Αυτοκρατορικός δρόμος, STRADA IMPERIALE. Κατά τη Βενετοκρατία είναι γνωστή με το όνομα STRADA LARGA, Πλατειά Στράτα, όπως ακούεται και σήμερα. Ονομάστηκε λεωφόρος Καλοκαιρινού μετά το 1930, προς τιμήν του μεγάλου ευεργέτου του Ηρακλείου.
Στην αρχή της, που λέγεται και οδός Ίδης, υπήρχαν κατά την τουρκοκρατία τα Γιαμαλίδικα, δηλαδή τα υφασματοπωλεία, έπειτα τα ραφεία κρητικών ενδυμάτων, έπειτα τα στιβανάδικα και άλλα επαγγελματικά καταστήματα.
Σήμερα το πρώτο τμήμα της προς το κέντρο είναι ο κυριότερος εμπορικός δρόμος και σ΄ αυτόν υπάρχουν τα καλύτερα καταστήματα υφασμάτων, υποδημάτων, ενδυμάτων κλπ. Το δυτικό της τμήμα ήταν παλαιότερα αλλά και σήμερα κυρίως η αγορά του λαδιού και της σταφίδας, γιατί από την πόρτα των Χανιών εισέρχεται το μεγαλύτερο μέρος των προϊόντων αυτών. Στο μέσο της είναι εγκατεστημένα σήμερα καταστήματα τροφίμων, κρεοπωλεία, παντοπωλεία, οπωροπωλεία, ώστε να αποτελεί τη δεύτερη αγορά της πολιτείας.
Στην αρχή της, που λέγεται και οδός Ίδης, υπήρχαν κατά την τουρκοκρατία τα Γιαμαλίδικα, δηλαδή τα υφασματοπωλεία, έπειτα τα ραφεία κρητικών ενδυμάτων, έπειτα τα στιβανάδικα και άλλα επαγγελματικά καταστήματα.
Σήμερα το πρώτο τμήμα της προς το κέντρο είναι ο κυριότερος εμπορικός δρόμος και σ΄ αυτόν υπάρχουν τα καλύτερα καταστήματα υφασμάτων, υποδημάτων, ενδυμάτων κλπ. Το δυτικό της τμήμα ήταν παλαιότερα αλλά και σήμερα κυρίως η αγορά του λαδιού και της σταφίδας, γιατί από την πόρτα των Χανιών εισέρχεται το μεγαλύτερο μέρος των προϊόντων αυτών. Στο μέσο της είναι εγκατεστημένα σήμερα καταστήματα τροφίμων, κρεοπωλεία, παντοπωλεία, οπωροπωλεία, ώστε να αποτελεί τη δεύτερη αγορά της πολιτείας.
16. Χανιώπορτα. Η σημερινή μεγάλη καμάρα είναι έργο της Κρητικής Πολιτείας. Κατά την οικοδόμηση των τειχών έγινεν εκεί η Πύλη του Παντοκράτορα, που πήρε το όνομα από μια παρακείμενη εκκλησία του Παντοκράτορα. Εσωτερικά είχε ένα ανάγλυφο Παντοκράτορα εξωτερικά δε παρόμοιο ανάγλυφο με τη λέξη ΠΑΝΤΟΚΡΑΤΩΡ. Από εκεί δεν είναι μόνο η μοναδική είσοδος των ερχομένων από τις δυτικές επαρχίες του Νομού, από τη Μεσσαρά και ολόκληρη τη Δυτική Κρήτη στην πόλη του Ηρακλείου. Από το ίδιο σημείο πρέπει να περάσουν και όσοι θέλουν να μεταβούν στις ανατολικές επαρχίες της Κρήτης, ακόμη και τα ποίμνια των Ανωγειανών για να παραχειμάσουν στις ακρογιαλιές της Πεδιάδας και του Μεραμπέλλου. Έτσι δημιουργείται μεγάλος συνωστισμός και εμποδίζεται τρομερά η κυκλοφορία. Γι αυτό ανάγκη πάσα, να δημιουργηθεί δρόμος νέος, που να συνδέει την εθνική οδό 65 έξω από την πόλη.
17. Η παλιά εκκλησία της Αγ. Αναστασίας σώζεται σε καλή κατάσταση και πρέπει να διατηρηθεί.
18. Ναός Αρμενίων Αγιος Ιωάννης. Κατά τη Βενετοκρατία ήταν ο άγιος Γεώργιος ο λεγόμενος Δωριανός.
19. Λεωφόρος Μακαρίου. Κατά τη Βενετοκρατία ήταν καθαρά στρατιωτικός δρόμος, γιατί δεν υπήρχαν κτίσματα στην περιοχή αυτή, παρά μόνο οι Στρατώνες του Αγ. Ανδρέα, κοντά στην ομώνυμη πύλη (αριθ. 20). Το μεσοπύργιο μεταξύ του προμαχώνα του Παντοκράτορα και του Αγ. Ανδρέα, λεγόταν του Αγ. Πνεύματος και από εκεί ο Πορθητής Κιοπρουλής έκαμε ξύλινη γέφυρα και μπήκε στην πόλη το 1669, για να δείξει ότι την κατάκτησε.
Στην περιοχή αυτή, που κατά τη Βενετοκρατία ήταν έρημη και μόνο μερικοί ανεμόμυλοι υπήρχαν, είχαν συγκεντρωθεί προπολεμικά τα περισσότερα εργοστάσια επεξεργασίας της σταφίδας, γιατί η σπουδαιότερη σταφιδοπαραγωγός περιφέρεια είναι το Μαλεβύζι και από τη Χανιώπορτα μπαίνει το μεγαλύτερο ποσοστό της σταφίδας.
Στην περιοχή αυτή, που κατά τη Βενετοκρατία ήταν έρημη και μόνο μερικοί ανεμόμυλοι υπήρχαν, είχαν συγκεντρωθεί προπολεμικά τα περισσότερα εργοστάσια επεξεργασίας της σταφίδας, γιατί η σπουδαιότερη σταφιδοπαραγωγός περιφέρεια είναι το Μαλεβύζι και από τη Χανιώπορτα μπαίνει το μεγαλύτερο ποσοστό της σταφίδας.
20. Πύλη του Αγ. Ανδρέα. Δευτερεύουσα πόρτα για στρατιωτικούς σκοπούς απ΄ όπου έγιναν λυσσώδεις επιθέσεις του Κιοπρουλή και γι αυτό οι Τούρκοι την ονόμαζαν Γιουρούς Καπισί. Από την ίδια πόρτα μπήκαν και οι Γερμανοί το 1941 και προχώρησαν μέχρι το φρούριο του λιμανιού όπου εξοντώθηκαν.
21. Γιαλί Κιόσκι. Εκεί υπήρχε κατά την Τουρκοκρατία ένα περίπτερο παραλιακό και από αυτό ονομάστηκε από τους Τούρκους και ακούεται και σήμερα όλη η περιοχή Γιαλί Κιόσκι.
22. Χιζίλ Ντάμπια. Όλο το δυτικό αυτό τμήμα της πόλης από τη Χανιώπορτα ως το ηλεκτρικό εργοστάσιο λέγεται και σήμερα με την τούρκικη ονομασία Χιζίλ Ντάμπια. Είναι η εργατική συνοικία του Ηρακλείου. Στη δυτική πλευρά του ηλεκτρικού εργοστασίου υπάρχει κάτω από το δρόμο μια σήραγγα. Αυτή έγινε ύστερα από μια μεγάλη πλημμύρα που έπληξε το Ηράκλειο το 1937, με αρκετά θύματα. Τότε τα νερά της περιοχής Μασταμπά εισρεύσαν μέσα στην πόλη από τη Χανιώπορτα και χύθηκαν στη χαμηλή περιοχή της Χιζίλ Ντάμπιας, όπου ελίμνωσε και εσκέπασε αρκετά χαμόσπιτα και μέσα σ΄ αυτά πνίγηκαν άνθρωποι. Ύστερα από εκείνο το πάθημα άνοιξαν το δίαυλο αυτό.Το Ηράκλειο μετά μεγάλες χρονικές περιόδους βλέπει τέτοιες νεροποντές με θύματα ως επί το πλείστον και πρέπει να ληφθεί τούτο υπ΄ όψει εις τα χαμηλά κυρίως μέρη όπου υπάρχουν ρεύματα, ρυάκια κλπ.
23. Εργοστάσια ηλεκτροπαραγωγής Δ.Ε.Η. Αιτία μόλυνσης όλης της περιοχής και πρέπει να μεταφερθούν έξω από την πόλη. Αρχικά κτίστηκε το 1923 από την Αγγλική Εταιρία Μακ Αλπάιν για τις ανάγκες των λιμενικών έργων που άρχισαν τότε και είχε 3 πετρελαιομηχανές ΜΑΝ εσωτερικής καύσης που δεν έβλαπταν και τόσο.
24. Η σημερινή δημοτική λαχαναγορά.
25. Στη θέση αυτή ήταν κατά τη Βενετοκρατία το MONASTERO GRECO με την εκκλησία της Παναγίας της Ακρωτηριανής ή Τοπλού της Σητείας. Τις αρχές του αιώνα μας έγινε Καπνοκοπτήριο και τελευταία στο χώρο κτίστηκε δημοτικό Σχολείο και η εκκλησία της Αγ. Τριάδας.
26. Η Πόρτα του Δερματά της Βενετοκρατίας, το τουρκικό Κουμ Καπί, μπροστά στον ομώνυμο κολπίσκο. Η πόρτα αυτή προς τη θάλασσα είχε γίνει για στρατιωτικούς σκοπούς. Πραγματικά τα τελευταία χρόνια της πολιορκίας από την πόρτα αυτή έμπαιναν στο πολιορκούμενο φρούριο οι ενισχύσεις των Γάλλων του DE LA FEUILLAUE, γιατί το στόμιο του λιμανιού είχε αποκλειστεί από τα τουρκικά πυρά. Στο σημείο αυτό εκβάλλουν και οι οχετοί της αποχέτευσης του δυτικού τμήματος της πόλης.
27. Η κρήνη του PRIULI ή Βρύση του Ντελή Μάρκου.Με την έναρξη της πολιορκίας οι Τούρκοι αποκόψαν το υδραγωγείο Μοροζίνη και η πολιτεία υπόφερε από έλλειψη νερού. Το 1666 ο τότε Γενικός Προβλεπτής Αντ. Πρίουλι βρήκε μια φλέγα νερό μέσα στην τάφρο, απέναντι στον προμαχώνα Βηθλεέμ, (Πανάνειο Νοσοκομείο) και το διοχέτευσε σ΄ αυτή τη κρήνη από τη Χανιώπορτα. Αποτελεί μνημείο ιστορικό και καλλιτεχνικό και πρέπει όχι μόνο να διατηρηθεί μα και να προσεχθεί περισσότερο.
28. Εβραϊκή. Στο σημείο αυτό που είναι τώρα το ξενοδοχείο Ξενία ήταν κατά τη Βενετοκρατία η Εβραϊκή το GETTO ή GIUDECA, όπως την έλεγαν οι Βενετσάνοι, απομονωμένη από την άλλη πόλη. Εδώ ήταν και η Χάβρα, που σωζότανε μέχρι το 1941, οπότε και καταστράφηκε από τους βομβαρδισμούς.
29. Ο Αγ. Πέτρος. Τα ερείπια της λατινικής εκκλησίας του Αγ. Πέτρου, που ανήκε στο τάγμα των Δομινικανών μοναχών. Κτίστηκε από τα πρώτα χρόνια της Βενετοκρατίας και ήταν η μεγαλύτερη εκκλησία του Μεγάλου Κάστρου. Οι Τούρκοι τη μετατρέψαν σε τζαμί στο όνομα του σουλτάνου Ιμπραήμ και απ΄ αυτό ολόκληρο το θαλάσσιο τείχος της περιοχής λεγόταν του Σουλτάν Ιμπραήμ το Μπεντένι.
30. Η πόρτα του Μόλου. Στο σημείο αυτό ήταν η 4η πόρτα του Μεγάλου Κάστρου, η λεγόμενη πόρτα του Μόλου, από την οποία επικοινωνούσε η πόλη με το λιμάνι. Η Πόρτα αυτή γκρεμίστηκε από τους Άγγλους κατά την επανάσταση του 1898.
31. Το θαλάσσιο Φρούριο. Στο ίδιο σημείο υπήρχε φρούριο από τη Β΄ Βυζαντινή περίοδο και αναφέρεται από τα πρώτα χρόνια της Βενετοκρατίας. Το φρούριο που βλέπουμε σήμερα κτίστηκε το 1523-40 και αναφέρεται στα βενετσάνικα έγγραφα με το όνομα CASTEL ή ROCCAL AL AHS.Είναι έξοχο και επιβλητικό ιστορικό μνημείο και αυτό και μόνο χαρακτηρίζει θαυμάσια το μεσαιωνικό Χάντακα. Σαν τέτοιο αξίζει όχι μόνο να διατηρηθεί και να επισκευασθεί αλλά και να προβληθεί σαν μνημείο της ιστορικής εκείνης περιόδου. Η ιστορία του συνδέεται άλλωστε και με τις Κρητικές επαναστάσεις και κατά τη Βενετοκρατία και κατά την Τουρκοκρατία, γιατί πολλοί αγωνιστές φυλακίστηκαν και εξοντώθηκαν στις υγρές φυλακές του. Εκεί φυλάκισαν και τον αρχηγό της επανάστασης του 1770 Δασκαλογιάννη και τους συνεργάτες του. Οι Τούρκοι το ονόμασαν Κούλε και με το τούρκικο αυτό όνομα είναι γνωστό ακόμη και σήμερα.
32. Οι Ταρσανάδες. Στη νότια πλευρά του βενετσάνικου λιμανιού ήταν τα ARSENALI ή ταρσανάδες, όπου τραβούσαν τις γαλέρες, τα πολεμικά πλοία της εποχής, τον χειμώνα ή όταν ήθελαν να τα επιδιορθώσουν. Τέτοιοι θόλοι πανύψηλοι υπήρχαν πολλοί, μα όλοι που υπάρχουν έχουν μετατραπεί σήμερα σε αποθήκες του Τελωνείου. Ένας τέτοιος θόλος σώζεται στο σημείο αυτό τεραστίων διαστάσεων, που νομίζω πως αξίζει να διατηρηθεί σαν μνημείο πολεμικού ναυτικού εκείνης της εποχής.
33. Το λιμάνι. Το μικρό βενετσάνικο λιμάνι διατηρεί ακόμη το σχήμα του απαράλλακτο. Κατά τη Βενετοκρατία υπήρξε ο σπουδαιότερος σταθμός θαλάσσιας επικοινωνίας Ανατολής και Δύσης. Όλοι οι ταξιδιώτες που ταξίδευαν τότε στη λεγόμενη σήμερον Μέση Ανατολή και Αγ. Τόπους περνούσαν από το Χάντακα. Τα περισσότερα μοναστήρια είχαν πολλούς ξενώνες, που τους ονόμαζαν με το ελληνικό όνομα ξενοδοχεία, όπου φιλοξενούνταν οι προσκυνητές. Γενικά το λιμανάκι αυτό υπήρξε το σπουδαιότερο ναυτικό κέντρο στην ανατολική Μεσόγειο την εποχή εκείνη. Πολλές φορές γέμιζε από το στόμιό του άμμο και εμπόδιζε τον είσπλουν των πλοίων, ώσπου να το αδειάσουν.
34. Πύλη της αμμουδιάς. Στο σημείο αυτό υπάρχει και σήμερα η στρατιωτική Πύλη της Αμμουδιάς ή PORTA DI SABIONERA, όπως την έλεγαν. Τώρα έχει αποφραχθεί.
35. Ο προμαχώνας της αμμουδιάς ή DI SABIONERA, ιστορικός για τις επιθέσεις των Τούρκων πολιορκητών στο σημείο αυτό, ύστερα από την προδοσία του Α. Μπαρότση.
36. Επιπρομαχώνας Τζάνε. Στο σημείο αυτό ήταν ο CAVALIER ZANS δηλαδή ένας ψηλός πύργος, που δέσποζε στην περιοχή. Τώρα έχουν κατασκευάσει στην κορυφή του δεξαμενή για την ύδρευση των πλοίων.
37. Αρχαιολογικό Μουσείο, στη θέση της άλλοτε μονής του Αγ. Φραγκίσκου, του τάγματος των Φραγκισκανών. Στη θέση της μονής, τζαμί επί Τουρκοκρατίας με το όνομα Χουνκιάρ Τζαμί, δηλαδή αυτοκρατορικόν, που καταστράφηκε με το σεισμό του 1856, κτίστηκε η δυτική πτέρυγα νέου μουσείου, βάσει σχεδίου, κλασσικού ελληνικού τύπου, του DOERPFELD και του Παναγ. Καβαδία, που τελείωσε το 1912 και στέγασε τα πρώτα ευρήματα του Μινωικού πολιτισμού. Αλλά το κτίριο, κτισμένο με το παλιό σύστημα, έπαθε μεγάλες ζημιές με το σεισμό του 1926 που παρ΄ ολίγο να θάψει κάτω από τα ερείπιά του τις ανεκτίμητες και αναντικατάστατες αρχαιότητες. Γι αυτό κατεδαφίστηκε και στη θέση του κτίστηκε το σημερινό Μουσείο, με σχέδια του αρχιτέκτονα Πάτροκλου Καραντινού.
38. Το Επιγραφικό Μουσείο όπου έχουν συγκεντρωθεί οι αρχαίες επιγραφές Κρήτης.
39. Πύλη Λαζαρέτου. Η είσοδος της Πύλης Αγίου Γεωργίου
39 α. Στο σημείο αυτό η εξωτερική είσοδος της πύλης Αγίου Γεωργίου ή Λαζαρέτου απ΄ όπου με υπόγεια στοά που έβγαινε πάνω στην πλατεία, επικοινωνούσε η πόλη με την Ανατολική Κρήτη που θα αποτελούσε με τη μνημειώδη πρόσοψή της ένα θαυμάσιο μνημείο-κόσμημα για την πόλη, μια ωραία αψίδα, αν δεν καταστρέφονταν βανδαλικά με δυναμίτες το 1917. Αποφασίστηκε τότε να ανοικοδομηθεί στο σημείο:
39β. Όπου κτίστηκαν και τα θεμέλια της, που σώζονται και σήμερα στη θέση αυτή, αλλά οι πόλεμοι και άλλοι, ως φαίνεται λόγοι, δεν άφησαν να ολοκληρωθεί.
40. Πλατεία Ελευθερίας-Τρεις Καμάρες. Κατά τη Βενετοκρατία λεγότανε CAMPO MARZIO, Πεδίον του Άρεως, γιατί εκεί γινόταν τα γυμνάσια των στρατιωτών, που στρατωνιζόταν στους στρατώνες του Αγ. Γεωργίου (σημερινή Νομαρχία, Δικαστήρια κλπ). Αλλά από το 1628 που έγινε το υδραγωγείο Μοροζίνη ο αγωγός του πέρασε από την ανατολική πλευρά του σημερινού κήπου, όπου υπήρχε τότε γήλοφος και απέναντι στο σημερινό κινηματογράφο “Αστόρια” έγινε μια υδατογέφυρα με τρία τόξα-καμάρες, για να περάσει το νερό πάνω στο παλιό τείχος, να φθάσει στην κρήνη Μοροζίνη. Από τότε η πλατεία ονομάστηκε Τρεις Καμάρες, ονομασία που εξακολουθεί να χρησιμοποιείται και σήμερα από τους Ηρακλειώτες, αντί τις επίσημης ονομασίας, που είναι μόνο στα χαρτιά. Η πλατεία σήμερα, μοναδική από άποψη έκτασης, είναι ο κυριότερος τόπος αναψυχής των Ηρακλειωτών, συγκεντρώσεων και γενικά κοινωνικών εκδηλώσεων. Τις βραδινές ώρες και τις γιορτές η κυκλοφορία οχημάτων διακόπτεται στην περιοχή αυτή, γιατί γεμίζει από κόσμο.
41. Μέγαρα Δημοσίων Υπηρεσιών. Στο χώρο που είναι σήμερα ήταν κτισμένοι τη Βενετοκρατία οι Στρατώνες του Αγ. Γεωργίου, οι σπουδαιότεροι του Βενετσάνικου Χάντακα, γιατί υπήρχαν και άλλοι και πολλοί στρατιώτες έμεναν και σε σπίτια ιδιωτών. Στους ίδιους Στρατώνες εστρατωνίζονταν και ο τουρκικός στρατός. Τουρκικά λεγότανε “κιχιλάδες”, δηλαδή στρατώνες.
Το Βενετσάνικο κτίριο έπαθε καταστροφές με το σεισμό του 1856 και έτσι αναγκάστηκαν οι Τούρκοι να τον ανοικοδομήσουν χρησιμοποιώντας οικοδομικά υλικά από τον ερειπωμένο ναό του Αγ. Φραγκίσκου (Χουνκιάρ τζαμί). Μάλιστα η σημερινή εξωτερική πόρτα του κεντρικού τμήματος που στεγάζει τα δικαστήρια, είναι η πόρτα του Αγ. Φραγκίσκου, που δώρισε στο ναό εκείνο ο Πάπας Αλέξανδρος Ε΄ που υπήρξε τρόφιμός του.Το κτίριο ήταν ενιαίο, μονομπλόκ. Μετά τον Α΄ πόλεμο διαιρέθηκε σε τρία τμήματα, η στέγη και τα πατώματά του που ήταν ξύλινα έγιναν με μπετόν αρμέ και διασκευάστηκε για να στεγάσει τις δημόσιες Υπηρεσίες. Χάρη σ΄ αυτό το Ηράκλειο έχει το σπουδαίο προσόν να συγκεντρώνει στο ίδιο μέρος τις σπουδαιότερες δημόσιες υπηρεσίες.
42. PLAZZA DELLA PORCA. Η πλατεία αυτή ήταν κατά τη Βενετοκρατία γνωστή με το όνομα PLAZZA DELLA PORCA, γιατί το ικρίωμα που κρεμούσαν τους επαναστάτες, έστεκε μόνιμα στη ΒΔ γωνία του Στρατώνα του Αγ. Γεωργίου. Ο χώρος αυτός είναι ιερός, γιατί είναι ποτισμένος και καθαγιασμένος με το αίμα εκείνων που θυσιάστηκαν για την ελευθερία της Κρήτης.
43. Ο χώρος αυτός είχε δωριθεί για να στεγασθεί ο Mουσικός Σύλλογος “Απόλλων”. Το 1939 η Εφορευτική Επιτροπή της Βικελαίας Δημοτικής Βιβλιοθήκης αποφάσισε να ανεγείρει ο Δήμος εκεί τη ΣΤΕΓΗ ΓΡΑΜΜΑΤΩΝ ΚΑΙ ΤΕΧΝΩΝ, για να στεγαστεί η Δημοτική Βιβλιοθήκη σε σύγχρονο οίκημα, που να πληροί όλους τους απαιτούμενους όρους μεγάλης δημόσιας χρήσης Βιβλιοθήκης, με αίθουσα επιστημονικών ομιλιών και καλλιτεχνικών εκθέσεων.
Για το σκοπό αυτό προκήρυξε διαγωνισμό και υποβλήθηκαν τα σχέδια (10 τον αριθμό) στο Δήμο, τα οποία δυστυχώς κάηκαν κατά τον εμπρησμό του δημοτικού μεγάρου από τους Γερμανούς, κατά τη Μάχη της Κρήτης.Δυστυχώς ανίδεοι Δημοτικοί άρχοντες, μη ενδιαφερόμενοι δια την πνευματικήν ζωήν του τόπου, επροτίμησαν να διαθέσουν τον πολύτιμο αυτό χώρο, για την ανοικοδόμηση μικρομάγαζων, για να εισπράττουν μερικές χιλιάδες δραχμές.
Έτσι η πολυτιμότατη Βικελαία Βιβλιοθήκη, που έπρεπε να αποτελέσει τον πυρήνα για τη δημιουργία μεγάλης Βιβλιοθήκης, ανάλογης με την πνευματική παράδοση του Ηρακλείου και με την προβλεπόμενη μελλοντική εξέλιξή του σε πόλη με ανώτατα πνευματικά ιδρύματα, εγκαταλείφθηκε στην άθλια τύχη της, στεγασμένη όπως όπως σε χώρους ανεπαρκείς και εντελώς ακατάλληλους. Το Ηράκλειο όπου ελειτούργησε κατά τη Βενετοκρατία η Πανεπιστημιακή Σχολή της Αγ. Αικατερίνης, όταν όλη η άλλη Ελλάδα ήταν βυθισμένη στο πηχτό σκοτάδι της Τούρκικης βαρβαρότητας, αργά ή γρήγορα θα γίνει έδρα Πανεπιστημίου. Συνεπώς πρέπει να προβλεφθεί η ανοικοδόμηση ανάλογου οικοδομήματος σε κατάλληλο χώρο, προσιτό όχι μόνο στη σπουδάζουσα νεότητα αλλά και στο πνευματικό κοινό του Ηρακλείου.
44. Οδός 1821. Η αρχή του δρόμου αυτού ήταν κατά την εποχή των Βενετών τετραπλάσια σε πλάτος, ώστε να σχηματίζει πλατεία. Ήταν εκεί η αγορά των λαχανικών, η οποία μεταφέρθηκε αργότερα στο διπλανό δρόμο 1866.
Στην περιοχή λοιπόν αυτή πρέπει να εξευρεθεί ο κατάλληλος χώρος, για να οικοδομηθεί μια ευπρεπής και σύγχρονη αγορά, ώστε να μη παρουσιάζει τη σημερινή ανατολίτικη όψη.
45. Ο ίδιος δρόμος 1821, πέρα λεγότανε κατά τη Βενετοκρατία VIA DELLO SPEDALE, οδός Νοσοκομείου, γιατί στο δρόμο αυτό βρισκόταν το Νοσοκομείο για τους στρατιώτες και τα ιατρεία.
46. Η Αγ. Αικατερίνη Μετόχι της ομώνυμης μονής του όρους Σινά, σπουδαιότατο μνημείο, όχι μόνο της χριστιανικής αρχιτεκτονικής, αλλά κυρίως μνημείο της πνευματικής ανάπτυξης του Ελληνικού Έθνους. Γιατί τους αιώνες που σκέπαζε όλο τον υπόλοιπο Ελληνικό χώρο το σκοτάδι της Τούρκικης βαρβαρότητας, υπήρξε το μοναδικό ανώτερο πνευματικό ίδρυμα όλου του Ελληνισμού, όπου εκπαιδεύτηκαν πρόσωπα που ελάμπρυναν τα Ελληνικά γράμματα.
Κατά την Τουρκοκρατία μετατράπηκε σε τζαμί, γνωστό με το όνομα ΚΕΝΤΙΟΥΝΤΕ ή Αγιά Κατερίνα τζαμισί.
Κατά την Τουρκοκρατία μετατράπηκε σε τζαμί, γνωστό με το όνομα ΚΕΝΤΙΟΥΝΤΕ ή Αγιά Κατερίνα τζαμισί.
47. Άγιος Μηνάς. Ο Μητροπολιτικός ναός Κρήτης, από τους μεγαλύτερους και λαμπρότερους ναούς της Ελλάδας και της Χριστιανοσύνης γενικά. Έργο του αρχιτέκτονα Αθ. Μούση. Στη ΒΔ γωνία του μεγάλου ναού ο μικρός και παλαιότατος ιστορικός ναός του Αγ. Μηνά και της Υπαπαντής. Τα ξυλόγλυπτα τέμπλα του και ο ξυλόγλυπτος επίσης θρόνος, εξαιρετικής ξυλογλυπτικής τέχνης, ιδίως του κλίτους του Αγ. Μηνά, που ανήκει στις αρχές του 17ου αιώνα και οι κινητές εικόνες, έργα των ζωγράφων Καστροφυλάκων και άλλων, καθιστούν το μικρό ναό του Αγ. Μηνά μουσείο, άξιο κάθε προστασίας.
48. Το Γυμνάσιον Θηλέων. Το ίδιο κτίριο που στεγάζεται σήμερα το Γυμνάσιον Θηλέων ήταν κατά τη Βενετοκρατία ο λαμπρός Ναός του Σωτήρα (SΑΝ SALVATORE) της Μονής των Αυγουστινιανών EREMITANI. Κατά την Τουρκοκρατία μετατράπηκε σε τζαμί αφιερωμένο στη Βαλιδέ Σουλτάνα και ακόμη και σήμερο ακούεται μ΄ αυτό το όνομα από τους παλιούς Καστρινούς. Η Εκκλησία Κρήτης αμελέτητα και πρόχειρα διάθεσε μεγάλα ποσά για να κατασκευαστή και να στεγάσει τα Σχολεία της Μέσης Εκπαίδευσης. Αποτέλεσμα να κάμει το κτίριο, το μόνο Βενετσιάνικο ναό που διατηρούνταν σε καλή κατάσταση, ερείπιο, γιατί οι παλιοί τοίχοι του δεν ήταν δυνατόν να βαστάξουν τους όγκους του μπετόν αρμέ που τους φόρτωσαν. Σήμερα στεγάζει το Α΄ Γυμνάσιο Θηλέων, αλλά αν γίνει κανείς σεισμός δυνατός, δεν μπορεί να προβλέψει κανείς την τύχη των παιδιών που θα βρεθούν μέσα σ΄ αυτό.
49. Κρήνη του Μπέμπο. Στο σημείο αυτό βρίσκεται ένα ιστορικό μα και καλλιτεχνικό μνημείο του Βενετσάνικου Χάντακα, η λεγόμενη κρήνη του Μπέμπο. Η πρώτη κρήνη στην οποία διωχετεύτηκε νερό στο διψασμένο Χάντακα το 1588. Την κρήνη διακόσμησε με διάφορα παλιά μάρμαρα, που ανάμεσα σ΄ αυτά ήταν και ένα ογκώδες, ακέφαλο άγαλμα, που το μετέφερε από τη Γεράπετρα. Το άγαλμα αυτό κατά την Τουρκοκρατία οι Αραπάδες του Χάντακα το έβαψαν και το ελάτρευαν με χορούς και τραγούδια, άγνωστο γιατί.
Ολόκληρη η κρήνη έχει περικλειστεί σήμερα από κάποιο ιδιώτη μέσα σε μια παράγκα, που χρησιμεύει για καφενείο. Κι έτσι, για να δει κανείς το μνημείο αυτό πρέπει να πάρει... άδεια από τον καπετάνιο!
50. Σεμπιλχανές. Στη δυτική πλευρά της κρήνης του Μπέμπο σώζεται ακόμη ένας “σεμπιλχανές”, δηλαδή τούρκικο υδραγωγείο, για την παροχή νερού στους διαβάτες, που κι αυτό έχει μεταβληθεί σε... καφενείο!
Τόσο το ένα όσο και το άλλο μνημείο πρέπει να “ελευθερωθούν” και να αποκατασταθούν στην αρχική τους κατάσταση, σαν μνημεία ύδρευσης δυο διαφορετικών εποχών και πολιτισμών.
51. Η πύλη του Ιησού. Μια από τις σπουδαιότερες πόρτες του παλιού Κάστρου ήταν η πύλη του Ιησού, η σημερινή γνωστή Καινούργια Πόρτα, γιατί ήταν η τελευταία που κτίστηκε, το 1587. Διατηρείται σε καλή κατάσταση. Η πρόσοψή της προς την πόλη έχει θριγκό από τρίγλυφα και μετώπες με ανάγλυφα τρόπαια, βουκράναι και λέοντες. Από την εξωτερική πρόσοψη έχει τοξωτή πύλη και πάνω απ΄ αυτή έχει εντοιχισμένα 4 οικόσημα κι ένα γοτθικό μονόγραμμα.
Η διάβαση περνά από στοά πλάτους 5,5μ. και μάκρους 42. Παραπλεύρως υπάρχουν δυο στοές που χρησιμοποιούνται σαν... αποθήκες καυσίμων! Το σύνολο του έργου αποτελεί μνημείο σπουδαίο, που πρέπει να απαλλαγή από κάθε χρήση και να παραμείνει σαν μνημείο.
52. Ο προμαχώνας του Ιησού. Ένας από τους 7 προμαχώνες του μεγάλου φρουρίου. Από την εσωτερική πλευρά του τείχους διατηρούνται οι δυο πόρτες, που μέσα από στοές κάτω από το τείχος, οδηγούσαν στην PIAZZA MASSA του προμαχώνα. Στους χάρτες αναφέρονται RITIRATE, και οι Τούρκοι τις έλεγαν “Μακάσια”. Ήταν πεπρωμένο να χρησιμοποιηθούν σαν ασφαλέστατα αντιαεροπορικά καταφύγια στο δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο.
Απέναντι από τον προμαχώνα του Ιησού, στη θέση του σημερινού Πυροσβεστείου, ήταν κατά τη Βενετοκρατία οι στρατώνες, όπου στρατωνίζονταν οι στρατιώτες του τομέα αυτού των τειχών.
Απέναντι από τον προμαχώνα του Ιησού, στη θέση του σημερινού Πυροσβεστείου, ήταν κατά τη Βενετοκρατία οι στρατώνες, όπου στρατωνίζονταν οι στρατιώτες του τομέα αυτού των τειχών.
53. Ο προμαχώνας του Μαρτινέγκο. Ο σπουδαιότερος και υψηλότερος του Μεγάλου Κάστρου, στο κέντρο της χερσαίας ζώνης των τειχών, στην κορυφή του τριγώνου του περιβόλου. Δεσπόζει και σήμερα, σ΄ όλη την περιοχή, σαν τεχνητή ακρόπολη, φρούριο απόρθητο, που έσπειρε το θάνατο σε χιλιάδες Τούρκους πολιορκητές.
Το μόνο σημείο απ΄ όπου μπορεί να δει κανείς πανοραματικά όχι μόνο την παλιά πόλη μα και όλη τη γύρω περιοχή. Στα χώματα που κουβάλησαν εκεί πάνω χιλιάδες Κρητικοί, ζυμωμένα με τον ιδρώτα και το αίμα τους, αναπαύεται σήμερα ο Νίκος Καζαντζάκης.Οι Τούρκοι τον έλεγαν Γιουξέ Τάμπια. Στη βάση του προμαχώνα, από το μέρος της πόλης, υπάρχει η είσοδος μιας μεγάλης στοάς, RITIRATA-μακάσι, που ωδηγούσε στην PIAZZA BASSA του προμαχώνα. Στην είσοδο της στοάς υπάρχει ένα μεγάλο πηγάδι με ανεξάντλητο πόσιμο νερό, η γνωστή στους Ηρακλειώτες “Πηγάϊδα” δηλαδή μεγάλο πηγάδι, που κατά την Τουρκοκρατία και στα χρόνια μας ακόμη ύδρευε τους στρατώνες, που ήταν πάνω στα τείχη και μερικές κοντινές συνοικίες της πόλης.
54. Την PLAZZA προμαχώνα Μαρτινέγκο διαμόρφωσαν και χρησιμοποιείται σήμερα σαν γήπεδο της αθλητικής οργάνωσης “Εργοτέλης”.
55. Νέα Πύλη Αγ. Ανδρέα. Στο σημείο αυτό έγινε τελευταία η διάνοιξη μιας νέας Πύλης, που πήρε το όνομα Αγ. Ανδρέα, από τη μικρή εκκλησία, που είναι απέναντί της, από το μέρος της πόλης. Η διάνοιξη έγινε για τη συντομότερη επικοινωνία του απέναντι προαστίου Μασταμπά με το κέντρο της πολιτείας. Γι αυτό επιβάλλεται η ανάλογη ρυμοτομία και μέσα κι έξω από το τείχος.
56. Ο προμαχώνας Βηθλεέμ. Πάνω σ΄ αυτόν έχει δημιουργηθεί ολόκληρος συνοικισμός Χαμόσπιτων. Σ΄ όλο το τείχος, κατά την κατοχή της Κρήτης από τις Μεγάλες Δυνάμεις, οι Άγγλοι οι οποίοι είχαν εγκατασταθεί στο Ηράκλειο, κατασκεύασαν παραπήγματα, για το στρατωνισμό του στρατού των. Στα παραπήγματα αυτά στρατωνίζονταν και ο στρατός της Κρήτης τις τρεις πρώτες δεκαετηρίδες του αιώνα μας, ώσπου οικοδομήθηκαν οι σημερινοί στρατώνες στις “Ρουσές”, όπου μεταφέρθηκε η έδρα του Συντάγματος. Αμέσως ο φτωχόκοσμος αλλά και οι επιτήδειοι έτρεξαν και κατέλαβαν τα παραπήγματα και δίπλα σ΄ αυτό έκτισαν ανενόχλητοι μονιμότερες κατοικίες, ώστε να γεννάται σήμερα ένα τεράστιο πρόβλημα για την απαλλαγή του τείχους από τα κτίσματα αυτά. Μέσα στην τάφρο και απέναντι από τον προμαχώνα Βηθλεέμ ήταν η πηγή που διοχέτευσε τα νερά της ο PRIULI στην κρήνη του Ντελή Μάρκο (βλ. άρθρ. 27).
57. Πανάνειο Νοσοκομείο. Στη θέση αυτή κατά τη Βενετοκρατία ήταν στρατώνες, όπου στρατωνίζονταν οι φρουροί του τομέα αυτού. Το 1900 ιδρύθηκε στην ίδια θέση το “Πανάνειο Νοσοκομείο”, που οφείλει το όνομά του στον κυριώτερο χορηγό για την ίδρυσή του, Κρητικό Πανανό Θεοδουλάκη. Το Νοσοκομείο επεκτάθηκε κατά το μεσοπόλεμο με δαπάνη του Ταμείου Εφέδρων Ηρακλείου.
Στη δυτική πλευρά του Νοσοκομείου υπήρχε μέχρι τη μάχη της Κρήτης ένα ειδικό τετράγωνο θολωτό οίκημα, που χρησίμευε για την αποθήκευση των πυρομαχικών, των MUNIZIONI του προμαχώνα Βηθλεέμ. Κάθε προμαχώνας είχε και τη δική του αποθήκη πυρομαχικών, αλλά σήμερα δεν σώζεται καμιά και τα οικόπεδά του κατελήφθησαν από τους επιτηδείους.
58. Ο Προμαχώνας Παντοκράτορα ή PANIGRA με παραγκούπολη. Η πλευρά αυτή των τειχών, από τον προμαχώνα του Αγ. Ανδρέα μέχρι τον προμαχώνα Μαρτινέγκο, υπέστη τις περισσότερες επιθέσεις των Τούρκων πολιορκητών και οι πιο πεισματώδικες και πολύνεκρες μάχες έγιναν κάτω από αυτά τα τείχη.
59. Η Τάφρος, η Βενετσάνικη POSSA που περιέβαλε το τείχος. Από αυτή πήραν τα χώματα και έκαμαν τις επιχωματώσεις του τείχους. Μερικοί νομίζουν ότι είχε διοχετευθεί μέσα σ΄ αυτή η θάλασσα, ώστε το Μεγάλο Κάστρο να αποτελεί νησίδα. Αυτό δεν συνέβη ποτέ, γιατί η υψομετρική διαφορά είναι πολύ μεγάλη και δεν μπορούσε να επιτρέψει την εισροή της θάλασσας.
Οι Τούρκοι την ονόμασαν “Χεντέκια” ξαναζωντανεύοντας έτσι την πρώτη, την αραβική ονομασία της πόλης του Χάντακα.
Μερικά τμήματά της έχουν καταληφθεί από ιδιώτες και αποτελούν σήμερα ιδιοκτησία ιδιωτών, άλλα χρησιμεύουν ή μάλλον εχρησίμευσαν για δημοτικά φυτώρια, άλλα για γήπεδα ποδοσφαίρου κι ένα μέρος έχει μεταβληθεί από τους Γερμανούς σε κινηματογράφο, που μετά τον πόλεμο έγινε ιδιοκτησία του Δήμου και είναι γνωστός σήμερα με το όνομα “Οασις”.
Ο όλος χώρος θα μπορούσε να μεταβληθεί σ΄ένα πάρκο-άλσος με ποικιλία δέντρων, με ένα δρόμο περιπάτου στη μέση από τη Χανιώπορτα μέχρι τη λεωφόρο Γεωργίου Β΄, ο οποίος θα ήταν και τουριστικός συγχρόνως, γιατί απ΄ αυτόν θα μπορούσε να δει κάθε ενδιαφερόμενος το τείχος σ΄ όλη την επιβλητικότητά του. Ένας άλλος αντίστοιχος δρόμος πάνω στα τείχη, κατάλληλα δενδροφυτευμένος, με ορισμένα κέντρα, θα συμπλήρωνε την προσπάθεια να μεταβληθούν τα τείχη σ΄ ένα πνεύμονα ζωής της πόλης, η οποία στερείται τελείως το πράσινο και χώρους κοινοχρήστους.
60.61.62. Τα Τούρκικα Νεκροταφεία-Μεζαρλίκια. Η περιοχή αυτή από το δρόμο προς τα Χανιά μέχρι το δρόμο της Θερίσσου ήταν μέχρι το 1922 ένα από τα Τούρκικα Νεκροταφεία του Μεγάλου Κάστρου.
Τα Μεζαρλίκια στων Χανιών την Πόρτα. Τα Τούρκικα νεκροταφεία δεν μοιάζουν με τα χριστιανικά, γιατί ο Τούρκος νεκρός δεν ταράσσεται ποτέ από τον αιώνιο ύπνο του και τα οστά του ούτε “ανακομίζονται” ούτε μετακινούνται ποτέ από τη θέση τους. Παραμένουν αιώνια στα σπλάχνα της γης, κι έτσι το έδαφος που παίρνει ένας Τούρκος νεκρός του ανήκει για πάντα. Συνεπώς κατ΄ ανάγκη η έκταση των τουρκικών νεκροταφείων είναι απεριόριστη και σε μεγάλες πόλεις καταλαμβάνουν μεγάλες εκτάσεις. Το Ηράκλειο επί 2,50 αιώνες υπήρξε μια μεγάλη τουρκόπολη και τα τουρκικά νεκροταφεία καταλάμβαναν πολύ μεγάλες εκτάσεις, αμέσως γύρω από τη παλιά πόλη.
Ο χώρος 60, όπου είναι σήμερα η νέα συνοικία Νέο Στάδιο (Μπρούμη), έξω από τη Χανιώπορτα, μεταξύ της οδού 62 Μαρτύρων και Θερίσσου, ήταν τούρκικο νεκροταφείο.
Ο χώρος 61 και 62, όπου είναι σήμερα ο λεγόμενος Κρατικός Συνοικισμός ήταν επίσης τούρκικα νεκροταφεία, που άρχιζαν από την Καινούργια Πόρτα και έφθαναν μέχρι το σημερινό Νεκροταφείο του Αγίου Κων/νου και διασχίζονταν από περιφραγμένο με τοίχο δρόμο, που είναι ακριβώς η σημερινή λεωφόρος Κνωσού.
Τα νεκροταφεία αυτά, αν υπήρχαν τότε (1923 και εξής) άρχοντες, που να είχαν μεγαλύτερη προοπτική για την πόλη, θα ανακήρυτταν ιδιοκτησία του Δήμου, όπως είναι τα νεκροταφεία σύμφωνα με τους κείμενους νόμους του Κράτους και θα μπορούσαν να τα χρησιμοποιήσουν για κοινόχρηστους χώρους ποικίλης χρησιμότητας, ή τουλάχιστο θα αποτελούσαν μια κολοσσιαία δημοτική περιουσία. Δυστυχώς το Ηράκλειο δεν είχε τύχη και έτσι οι διάφοροι ιδιώτες κατάλαβαν τις τεράστιες αυτές εκτάσεις για δικό τους όφελος. Τα τούρκικα νεκροταφεία του Ηρακλείου εκαλύφθησαν από οικοδομές κάθε κατηγορίας και αποτελούν ολόκληρους συνοικισμούς, κτισμένους με πρόχειρα οικοδομικά σχέδια. Υποθέτω μάλιστα, ότι κάτω από τους σημερινούς δρόμους των συνοικισμών αυτών, ίσως δε και κάτω από ορισμένες οικοδομές, θα βρίσκονται ακόμη τα κόκαλα των νεκρών, πρώτων ιδιοκτητών του χώρου.
63. Συνοικισμός Καμίνια ή Καραολή. Ο νεώτερος συνοικισμός που έγινε μετά τον τελευταίο πόλεμο. Είναι λυπηρό που στα μέσα του εικοστού αιώνα, με τις σημερινές απαιτήσεις σε μέσα συγκοινωνίας, ύδρευση, φωτισμό, αποχετεύσεις και λοιπές πολεοδομικές ανάγκες εξακολούθησε να επεκτείνεται η πόλη, σύμφωνα με τους ίδιους πολεοδομικούς κανόνες, που επεκτάθηκαν και οι παλιοί “βούργοι” έξω από τον αραβικό Χάντακα.
Κι εδώ δίχως να υπάρχει κανένα σχέδιο ακολούθησαν οι ενδιαφερόμενοι οικιστές τα υπάρχοντα μονοπάτια, τα σύνορα των ιδιοκτησιών τους, όπου υπήρχαν και έκτισαν, όπως ήθελε ο καθένας, τα χαμόσπιτα, που αποτελούν σήμερα το συνοικισμό. Εκ των υστέρων και κατόπιν εορτής κατά την κοινή έκφραση έγινε “ρυμοτομολό” σχέδιο, για να εφαρμοστεί σε οικήματα που κτίστηκαν ακόμη χθες. Ούτε αυτή την κεντρική αρτηρία, τη λεγόμενη 62 Μαρτύρων, από την οποία επικοινωνεί το Ηράκλειο με τη Μεσσαρά, με τις δυτικές πλούσιες επαρχίες του Νομού και ολόκληρη τη δυτική Κρήτη, δεν εφρόντισαν να διαφυλάξουν και κατάντησε κι αυτή μια “Πλαθειά Στράτα”, που δεν χωρεί δυο αυτοκίνητα να κινηθούν άνετα.
64. Στο σημείο αυτό ήταν το παλιό νεκροταφείο του Ηρακλείου, που χρησιμοποιούνταν μέχρι τις αρχές του αιώνα μας.
65. Το γήπεδο του Ομίλου Φιλάθλων Ηρακλείου.
66. Προμαχώνας Βιτούρη. Σήμερα ακούεται “Βίγλα”. Ένας χωματόλοφος κατάφυτος από πεύκα. Το 1926, που έγινε ένας δυνατός σεισμός στο Ηράκλειο και άφησε πολλούς Ηρακλειώτες άστεγους, επιτρέψαν σε μερικούς και έκαμαν παράγκες πάνω στον προμαχώνα αυτό, για να στεγαστούν προσωρινά. Αυτό ήταν αφορμή να γίνει ολόκληρος συνοικισμός και να κτιστούν σπίτια, ώστε να δημιουργείται άλλο ένα πρόβλημα για την απελευθέρωση του χώρου.
67, 68. Ο δρόμος που οδηγεί σήμερα στην Ακ Ντάμπια και στην Κνωσό είναι δημιούργημα των τελευταίων χρόνων. Κατά τη Βενετοκρατία και την Τουρκοκρατία ανάμεσα στο φρούριο του Ηρακλείου και στο απέναντι του μικρό φρούριο του Αγ. Δημητρίου (Ακ Τάμπια) υπήρχε μια βαθιά κοιλάδα, συνέχεια του τμήματός της, που υπάρχει και σήμερα στην περιοχή του εργοστασίου Καστρινάκη. Την κοιλάδα αυτή την έζευξαν στις αρχές του αιώνα μας με επιχωματώσεις, όπου έγινε ο σημερινός δρόμος, ρίχνοντας εκεί τα απορρίμματα από τις νέες οικοδομές. Σε συνέχεια πολλών χρόνων επιχωματώθηκε ολόκληρη η κοιλάδα στο ίδιο ύψος με το δρόμο και πάνω στην επιχωμάτωση αυτή δημιουργήθηκε μετά τον πόλεμο το πάρκο Γεωργιάδη.
69. Ακ (N)Τάμπια. Το ωραίο αυτό προάστιο ήταν κατά τη Βενετοκρατία ένα μικρό φρούριο, έξω εντελώς από τον κύριο περίβολο των τειχών της πόλης, με τα τείχη του και τους προμαχώνες του, που είχε κύριο σκοπό να προστατέψει την πόλη απ΄ αυτή την πλευρά. Γιατί αν άφηναν το φυσικό αυτό λόφο ανοχύρωτο, εύκολα θα μπορούσε να πέσει στα χέρια των Τούρκων πολιορκητών, οπότε από εκεί θα μπορούσαν να προσβάλουν με τα κανόνια τους ολόκληρη την πόλη.
Σε ορισμένα σημεία σώζονται τα οχυρωματικά εκείνα έργα, κυρίως από τη βόρεια και βορειοανατολική πλευρά, απαραίτητο υποστήριγμα για τα υπάρχοντα σήμερα κτίσματα.
70. Στα σημεία αυτά ήταν κατά τη Βενετοκρατία το προάστιο “Μαρουλάς”, με 5.000 κατοίκους και 3 εκκλησίες. Ο συνοικισμός κατεδαφίστηκε και ισοπεδώθηκε με απόφαση της Βενετίας, το 1619, γιατί στην επικείμενη πολιορκία θα αποτελούσε σοβαρό εμπόδιο στην άμυνα της πολιτείας.
71. Στις θέσεις αυτές κτίστηκαν στις αρχές του αιώνα μας τα εργοστάσια που υπάρχουν και λειτουργούν σήμερα. Όταν κτίστηκαν η περιοχή αυτή ήταν έξω από την πόλη φυσικά και δεν έβλαπτε. Σήμερα βρίσκονται στο κέντρο της πόλης και μάλιστα ύστερα από την κατασκευή του νέου λιμανιού σε νευραλγικό σημείο για τη μελλοντική εξέλιξη της περιοχής του λιμανιού. Για το λόγο αυτό και κυρίως επειδή μολύνουν καθημερινά την ατμόσφαιρα της γύρω περιοχής με τις αναθυμιάσεις των και αποτελούν εστία δυσωδίας ανυπόφορης, ιδίως τους θερινούς μήνες, επιβάλλεται η απομάκρυνσή των το ταχύτερον.
72. Στην περιοχή αυτή ήταν η κοιλάδα του “Μαρουλά” των Βενετών και η σημερινή Χρυσοπηγή. Η υδρολογική λεκάνη του ρύακα αυτού φθάνει μέχρι τη Φορτέτσα και το Μαραθίτη. Όμως στο Ηράκλειο κατά περιόδους γίνονται πλημμύρες τέτοιες που είναι πραγματικές θεομηνίες. Είναι πρόσφατη η μεγάλη πλημμύρα του Οκτώβρη του 1937. Τα νερά ήταν τόσα πολλά ώστε δεν τα χωρούσε η κοίτη του ρύακα, ούτε η γέφυρα μεταξύ των εργοστασίων και ξεχύνονταν πάνω από το σημερινό κατάστρωμα του δρόμου δια μέσου του εργοστασίου “Αθηνά”, του οποίου οι εργάτες αναγκάστηκαν να σκαρφαλώσουν στα επάνω πατώματα των κτιρίων, για να γλιτώσουν από τον πνιγμό. Σπίτια της Χρυσοπηγής κτισμένα κοντά στο ρύακα παρασύρθηκαν από τα νερά, μαζί με τους ενοίκους των, ζώα κλπ., τα οποία έπνιξε και παρέσυρε στη θάλασσα.
Είναι άξιο απορίας πώς, εκείνοι που διευθύνουν σήμερα τα πράγματα του λιμένα του Ηρακλείου δεν τα λαμβάνουν αυτά υπ΄ όψει τους και κατασκευάζουν στενότατες σήραγγες, για να διοχετεύσουν τα νερά του επικίνδυνου αυτού χειμάρρου, μέσα στη λεκάνη του λιμανιού. Όταν κάποτε πλημμυρίσει ο χείμαρρος αυτός, εκτός που θα μεταφέρει πέτρες και χώματα, που θα αλλοιώσει τον πυθμένα του λιμανιού, θα “σκουπίσει” κυριολεκτικά και ολόκληρη την προκυμαία, παρασύροντας στη θάλασσα, ό,τι βρεθεί μπροστά του.
Για να απαλλαγεί οριστικά το λιμάνι από τις επιχωματώσεις αυτές και από τον κίνδυνο της πλημμύρας, υπάρχει ένας τρόπος αποτελεσματικός. Να αλλάξει η κοίτη του χειμάρρου και να διοχετευθούν τα νερά του σε άλλη κατεύθυνση. Αυτό μπορεί να γίνει με μικρή δαπάνη στη θέση “Εμεντεβή” οπότε η ποσότητα των νερών θα περιοριστεί στο ελάχιστο και δεν θα υπάρξει πια κανείς κίνδυνος, ούτε για το λιμάνι ούτε για τους κατοικημένους χώρους της κοιλάδας Χρυσοπηγής μέχρι το νεκροταφείο.
73. Τρυπητή. Πήρε το όνομα από ένα βράχο της παραλίας, που σχηματίζει μια φυσική καμάρα. Υπήρξε νεκροταφείο Χριστιανών πριν 200 χρόνια. Σήμερα είναι ένα από τα πιο υγιεινά και περισσότερο αντισεισμικά προάστια του Ηρακλείου, γνωστό με την ονομασία Κυανή Ακτή.
74. Δημοτικά λουτρά Πόρου.
75. Στην παραλία αυτή ήταν ένα από τα σπουδαιότερα λιμάνια της Κνωσού, όπου υπήρχαν, ως φαίνεται, και λιμενικά έργα. Στην περιοχή έχουν ανασκαφεί κτίσματα μινωικά και τάφοι μινωικοί απέδωσαν σπουδαία αντικείμενα.
76. Αποθήκη υγραερίων. Στο σημείο αυτό εγκαταστάθηκαν τελευταία, παρά τους νόμους και τους άμεσους κινδύνους που δημιουργούν στη γύρω περιοχή, αποθήκες υγραερίων. Οι εγκαταστάσεις αυτές πρέπει να μεταφερθούν μακριά από τους κατοικημένους χώρους.
77. Νέα Βρύουλα - Κατσαμπάς. Εντελώς αμελέτητα και πρόχειρα δημιούργησαν κατά τη μικρασιατική καταστροφή το συνοικισμό αυτό μέσα στην υγρή και ανθυγιεινή κοιλάδα του Κατσαμπά. Από τη μινωική εποχή αλλά και στις νεώτερες περιόδους και κατά την Ενετοκρατία και την Τουρκοκρατία, υπήρχε συνοικισμός, γνωστός από την εποχή της Βενετοκρατίας με το αραβικό όνομα Κατσαμπάς αλά στα γύρω υψώματα και όχι στο βάθος της κοιλάδας, που χρησιμοποιούνται για περιβόλια.
Εκτός από το ανθυγιεινό του χαμαλού χώρου ο χείμαρρος του Κατσαμπά, ο μινωικός Κέρατος, αποτελεί σοβαρό κίνδυνο για τη ζωή των κατοίκων. Ο ποταμός αυτός πλημμυρίζει κατά περιόδους. Σε παλαιότερη εποχή, αναφέρει η παράδοση, παρέσυρε ένα μύλο μαζί με το μυλωνά ο οποίος δεν βρέθηκε από τις πέτρες και τα χώματα που κατρακυλούσε ο ποταμός. Τότε, φυσικά, δεν υπήρχε συνοικισμός στις όχθες του ποταμού, όπως σήμερα.
Μια παρόμοια καταστροφή, αλλά πολύ μεγαλύτερη, έγινε με την πλημμύρα του 1937, που έχω αναφέρει επανειλημμένα παραπάνω. Όλη η κοιλάδα έγινε ποτάμι, που τα νερά του έφτασαν στο ύψος 1 μέτρο, πάνω από το παραπέτο της γέφυρας. Δίπλα στη γέφυρα ήταν ένα περίπτερο των διοδίων. Το περίπτερο παρασύρθηκε και βρέθηκε την επαύριο στη θάλασσα, κοντά στις αποθήκες της ΒP. O εισπράκτορας δυστυχώς χάθηκε και ούτε μέχρι σήμερα έγινε γνωστό πού καταπλακώθηκε από το ποτάμι που τον παρέσυρε. Όλα τα σπίτια του συνοικισμού γέμισαν νερά σε ύψος 2-3 μέτρων και οι κάτοικοι, όσοι δεν πρόφτασαν να φύγουν, σώθηκαν σκαρφαλώνοντας στις στέγες των σπιτιών τους. Τα ζώα τους, άλογα, κατσίκες, χοίροι κ.λ.π., που ήταν στους σταύλους, πνίγηκαν όλα και ό,τι είχαν στα σπίτια τους καταστράφηκαν. Την επαύριο είδαμε τη στάθμη που βγήκε το νερό σε ύψος 2 και 3 μέτρα, γιατί είχε λασπώσει τους τοίχους των σπιτιών, ως εκεί που έφτασε το νερό. Η σημερινή εκκλησία του Αγ. Δημητρίου δεν γλίτωσε από την νεροποντή. Την παρέσυρε η ορμή του νερού από τα θεμέλια και την επαύριο μάζευαν τις εικόνες από τη θάλασσα που έπλεαν.
Ο κίνδυνος αυτός δεν παύει να υφίσταται πάντοτε. Και δεν υπάρχει τρόπος απαλλαγής εκτός από τη μεταφορά του συνοικισμού σε ασφαλέστερο μέρος.
78. Αποθήκες BP υγρών καυσίμων. Στο σημείο που είναι σήμερα οι αποθήκες αυτές, ήταν κατά τη Βενετοκρατία το Λαζαρέτο, δηλαδή το λοιμοκαθαρτήριο. Εκεί υπήρχε μια εκκλησία του Αγ. Γεωργίου και άλλα κτίσματα, που τα εξαφάνισαν τελευταία για να κτίσουν αποθήκες.
Και οι αποθήκες αυτές των υγρών καυσίμων αποτελούν ένα σοβαρότατο κίνδυνο κυρίως για τους κατοίκους της Νέας Αλικαρνασσού. Ο κίνδυνος της πυρκαϊάς, είτε τυχαία είτε σκόπιμης, από άμεσα ενδιαφέροντα κρέμεται σαν δαμόκλειος σπάθη πάνω από τα κεφάλια των Αλικαρνασσέων, οι οποίοι κοιμούνται μοιρολατρικά στα σπίτια τους, δίχως καμιά αντίδραση για την ασφάλεια της ζωής τους. Οι άνεμοι που επικρατούν εδώ, είναι βορειοδυτικοί και σε περίπτωση ενός τέτοιου δυστυχήματος, τεράστιες φλόγες θα αποκόπτονται, θα παρασύρονται από τον άνεμο και θα ανάβουν πυρκαϊές από τη μια άκρα του συνοικισμού ως την άλλη.
Αλλά και από άλλους, εντελώς ανύποπτους παράγοντες, μπορεί να προκληθεί η καταστροφή. Πέρυσι προσάραξε ένα πλοίο φορτωμένο ξυλεία ακριβώς μπροστά στις αποθήκες BP, όπου φαίνονται ακόμη τα λείψανά του. Αν με την κρούση γινόταν μια έκρηξη των καζανιών του και έπιανε φωτιά η ξυλεία, θα μεταδίδονταν στις αποθήκες βενζίνης της BP με τα παραπάνω αποτελέσματα. Οι πιθανότητες μπορεί να είναι ελάχιστες αλλά υπάρχουν, και ο κίνδυνος υπάρχει.
Ίσως μου διέφυγε να σημειώσω πληροφορίες που θα ήταν ίσως χρήσιμες. Στην περίπτωση αυτή σημειώσετέ μου ό,τι σας ενδιαφέρει και είμαι πάντα στη διάθεσή σας.
Αύγουστος 1965
Στέργιος Γ. Σπανάκης
 |
| Τρείς καμάρες |
Μια έκθεση του Στέργιου Σπανάκη, γραμμένη τον Αύγουστο του 1965, πιθανότατα για το δήμαρχο Ανδρέα Καλοκαιρινό
Ένα καταπληκτικό κείμενο του κορυφαίου ιστοριοδίφη Στέργιου Σπανάκη για το Ηράκλειο της δεκαετίας του 1960, με μια παρουσίαση των μνημείων και της ιστορίας τους, αλλά και επισήμανση των κινδύνων που παραμόνευαν.
Το 25 σελίδων δακτυλογραφημένο κείμενο είχε γραφεί ακριβώς 45 χρόνια πριν, τον Αύγουστο του 1965, και πρέπει μάλλον να απευθυνόταν στον τότε δήμαρχο Ανδρέα Καλοκαιρινό, που λίγους μήνες νωρίτερα είχε αναλάβει τα καθήκοντά του για μια δημαρχιακή θητεία η οποία ουδέποτε ολοκληρώθηκε, καθώς μεσολάβησε η χούντα. Μπορούμε να συμπεράνομε, ακόμη, ότι το γεμάτο ιστορικές πληροφορίες σύγγραμμά του Στ. Σπανάκη συνόδευε ένα χάρτη ή επεξηγούσε εικόνες της πόλης και των μνημείων, καθώς υπάρχουν 78 σημεία στα οποία αναφέρεται και σε μερικά απ ΄αυτά οι αναφορές παραπέμπουν σε επεξηγήσεις εικόνων.
Το κείμενο δεν έχει μόνο τις ιστορικές αναφορές, αλλά και επισημάνσεις για την πολιτική που θα πρέπει να εφαρμοστεί για τη διάσωση πολλών μνημείων, ακόμη και ολόκληρων περιοχών. Κι αν εκείνες οι επισημάνσεις είχαν εισακουστεί, ενδεχομένως πολλά πράγματα να ήταν σήμερα διαφορετικά.
Στο εξαιρετικό, και εν πολλοίς προφητικό κείμενο, καθώς πολλά από όσα υποστήριζε επιβεβαιώθηκαν, ο Στέργιος Σπανάκης δίνει ακόμη την εξήγηση για το πολυσυζητημένο θέμα της αποστροφής του «προσώπου» του Ηρακλείου από τη θάλασσα. Οι επιδρομές των πειρατών και ο βοριάς που «χτυπούσε» την πόλη επέβαλλε, στην πάροδο του χρόνου, αυτή τη «στάση» της πόλης.
Τεχνικά, η έκθεση χωρίζεται σε δύο μέρη. Το πρώτο είναι μια εισαγωγή με γενικότερα ιστορικά στοιχεία για την πόλη του Ηρακλείου, από την αρχαιότητα. Και το δεύτερο περιλαμβάνει τις αναφορές για 78 μνημεία και θέσεις της πολιτείας.
Η έκθεση του Στέργιου Σπανάκη υπάρχει στα αρχεία του δήμου Ηρακλείου.
Αλ. Α. Ανδρικάκης
ΠΗΓΗ
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου
Μην πυροβολείτε ασκόπως