Κουζουλάδες : Κύθηρα και Αφροδίτη της Μήλου. H ξενιτεμένη θεά.

14 Νοεμβρίου 2021

Κύθηρα και Αφροδίτη της Μήλου. H ξενιτεμένη θεά.

Εν είδει υπόκλισης στο κάλος της αρχαίας Ελληνίδας θεάς, αναδημοσιεύω εκτενή αποσπάσματα από δυο εξαιρετικά άρθρα αφιερωμένα στο χρονικό της εύρεσης και τις καταγεγραμμένες μαρτυρίες για την τύχη των χαμένων άνω άκρων του. Το ξενιτεμένο μαρμάρινο άγαλμα της θεάς Αφροδίτης εκτίθεται στο μουσείο του Λούβρου και θεωρείτε ένα από τα πλέων φημισμένα γλυπτά αριστουργήματα της ελληνιστικής τέχνης. Πρόκειται περί ενός ακόμη μεταξύ πολλών άλλων λεηλατημένου πολιτισμικού θησαυρού της χώρας.

« Κύθηρα και Αφροδίτη της Μήλου»

…Ο Μιχαήλ Πετρόχειλος υπήρξε ακούραστος, δια βίου ιστοριοδίφης, που πολλά του οφείλει το νησί μας. Έχουν κυκλοφορήσει λίγα ιστορικά βιβλία του, χωρίς ο κύριος όγκος της δουλειάς του να έχει εκδοθεί. Βρίσκεται διάσπαρτος σε παλιές Κυθηραϊκές Εφημερίδες που, ευτυχώς, χάρη στον Κυθηραϊκό Σύνδεσμο Αθηνών έχουν ψηφιοποιηθεί και μπορούν να αναζητηθούν στο διαδίκτυο. Έψαχνα να βρω στοιχεία σχετικά με τη ζωή και τη δράση του Κυθήριου Καλοκαιρινού, επειδή είχα παρατηρήσει ότι ο πλέον κεντρικός δρόμος του Ηρακλείου Κρήτης φέρει το όνομά του. Πρόσφατα παρατήρησα σε παλιά φύλλα της Εφημερίδας «ΚΥΘΗΡΑΪΚΗ ΔΡΑΣΗ» και σε 12 συνέχειες, κείμενα του Μιχάλη Πετρόχειλου με τίτλο: «ΔΙΑΛΕΞΕΙΣ ΕΙΣ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗΝ – Κρήτη και Κύθηρα». Στη 10η συνέχεια βρήκα για τον Καλοκαιρινό. Ο Πετρόχειλος αναφέρει ως πηγή του εργασία του Στεργίου Σπανάκη που δημοσιεύτηκε στα «Κρητικά Χρονικά» του 1960. Για όσα σχετίζονται με τα Κύθηρα ο Στεργίου επικαλείται «άριστο» χειρόγραφο του ανιψιού και συνεργάτη τού Ανδρέα Καλοκαιρινού, Ιάκωβου, ο οποίος έγραψε αναλυτικότατα για τη ζωή του θείου του και την οικογένειά του. Ο εκδότης της εφημερίδας που στα χέρια σας κρατείτε, Μανώλης Καλλίγερος, επίσης συστηματικός και ακούραστος ερευνητής, σε βιβλία του και άρθρα του έχει αναφερθεί διεξοδικά στην οικογένεια Καλοκαιρινού και την εκπληκτική και πολυσχιδή δράση της στη Μεγαλόνησο Κρήτη. Παραθέτω τα σημεία όσων, έκπληκτος, διάβασα και σχετίζονται με την εύρεση της Αφροδίτης της Μήλου. Ο Ανδρέας Καλοκαιρινός γεννήθηκε στα Σταθιάνικα των Κυθήρων το 1804. Ο πατέρας του, Δημήτριος, είχε αποκτήσει 16 αγόρια και 2 θυγατέρες από δύο γάμους. Ο Ανδρέας, σε ηλικία 10 ετών, προσλήφθηκε από έναν τεχνίτη που είχε έρθει στα Κύθηρα από τη Μήλο, ονόματι Γεώργιο, με την πρόθεση να τον υιοθετήσει, μιας και ο ίδιος ήταν άτεκνος. Ο μικρός Αντρέας πήγε στη Μήλο και μετά από κάποια χρόνια, το 1920, ενώ βοηθούσε τον θετό πατέρα του στο σκάψιμο ενός χωραφιού, βρήκαν μια αρχαία θολωτή κατασκευή. Ο Αντρέας, μαζί με άλλους, βόηθησαν τον Γεώργιο να βγάλουν τα χώματα που εμπόδιζαν την είσοδο του θόλου και εκεί μέσα βρέθηκε το περιλάλητο άγαλμα της Αφροδίτης της Μήλου. Ο Γεώργιος με τον Ανδρέα και άλλους χωρικούς, μετέφερε το άγαλμα στην φτωχική οικία του. Ο ανεκτίμητος αυτός θησαυρός της Ελληνικής κληρονομιάς αγοράστηκε από Γάλλο αξιωματούχο, ονόματι Brest, για λογαριασμό του Γάλλου πρόξενου στην Κωνσταντινούπολη, μαρκήσιο de Riviere, πληρώνοντας 1500 fr. (φράγκα). Ο μαρκήσιος, την 1η Μαρτίου του 1821, δώρισε την Αφροδίτη της Μήλου στον βασιλέα της Γαλλίας, Λουδοβίκο 18ο. Οι Έλληνες της Μήλου δεν δέχτηκαν αυτή την ανίερη αγοροπωλησία. Για τούτο όταν ήλθε στο νησί τους Γαλλικό πολεμικό πλοίο, με επικεφαλής τον γραμματέα της Γαλλικής πρεσβείας της Κωνσταντινούπολης, για να παραλάβει το άγαλμα, οι Έλληνες, που εν τω μεταξύ είχαν συσκευάσει το άγαλμα για να το μεταφέρουν στην Αθήνα ως εθνικό κτήμα και κειμήλιο, συνεπλάκησαν με τους ναύτες του Γαλλικού πολεμικού πλοίου. Κατά τη συμπλοκή αποκόπηκαν τα χέρια του αγάλματος, από όπου το κρατούσαν οι Έλληνες και φορτώθηκε στο Γαλλικό πλοίο. Ο Ιάκωβος Καλοκαιρινός κατέγραψε όσα ο θείος του αρεσκόταν να διηγείται για το άγαλμα και βεβαίως ότι βρέθηκε με τα χέρια ακέραια. Ότι το δεξί χέρι ανέσυρε προς τα εμπρός τον χιτώνα της θεάς και το αριστερό, τεταμένο προς τα πλάγια και άνω, κρατούσε το μήλο της Έριδος, που ως έπαθλο για την ομορφιά της είχε λάβει από τον Πάρη. Αυτή η γραπτή μαρτυρία πιστοποιεί ότι το άγαλμα πράγματι παριστάνει την Αφροδίτη και καταργεί την ανάγκη αυτό να προκύπτει ως εικασία, λόγω του κάλλους της γυναικείας μορφής. Αξίζει να σημειώσουμε ότι ο ανιψιός Ιάκωβος στις σημειώσεις του γράφει ότι αν είχε προλάβει να γίνει η υιοθεσία του Ανδρέα Καλοκαιρινού, η Αφροδίτη θα περιερχόταν στην οικογένεια των Καλοκαιρινών και δεν θα την άρπαζαν οι Γάλλοι. Από ότι με πληροφόρησε η Αντιδήμαρχος της Μήλου γραπτές πηγές που να σχετίζονται με την εύρεση του αγάλματος υπάρχουν, αλλά είναι μόνο Γαλλικές…
Αναδημοσίευση αποσπάσματος από το άρθρο « Κύθηρα και Αφροδίτη της Μήλου»
Κοσμάς Μεγαλοκονόμος
Δημοσιεύθηκε στο φ. 331 Ιανουάριος 2018 της έντυπης έκδοσης «ΚΥΘΗΡΑΪΚΑ»

Αφροδίτη της Μήλου: H ξενιτεμένη θεά

Πως ανακαλύφθηκε το άγαλμα
Στις 8 Απριλίου του 1820, επί Τουρκοκρατίας, ένας χωρικός με το όνομα Γεώργιος ή Θεόδωρος Κεντρωτάς, κατ’ άλλους Μποτόνης, έσκαβε στο κτήμα του στην Μήλο με την βοήθεια συγγενών του, θέλοντας να μαζέψει πέτρες για κάποια οικοδομή. Σύμφωνα με το βιβλίο του Κυριάκου Σιμόπουλου “Ξένοι ταξιδιώτες στην Ελλάδα 1810 – 1821 ”, Τόμος Γ- 2 Μέρος, από τις εκδόσεις «Πιρόγα», σκάβοντας βαθύτερα ο χωρικός βρέθηκε μπροστά σε μια τρίχωρη υπόγεια στοά, και είδε το άγαλμα όρθιο στο μεσαίο χώρο της στοάς. Καθώς πιο πέρα βρισκόταν Γάλλοι που συμμετείχαν σε ανασκαφές, φοβούμενος την κλοπή, έσπευσε να μεταφέρει το άγαλμα στον στάβλο του. Σύμφωνα με το βιβλίο ο χωρικός χώρισε το άγαλμα στα δύο, αφού είδε ότι τα δύο μέρη του ενώνονταν με μια σιδερένια ράβδο, τα φόρτωσε σε δύο γαϊδουράκια και έτσι τα μετέφερε. Σύμφωνα με άλλες πηγές, οι Γάλλοι αντιλήφθηκαν ότι ο Κεντρώτας κάτι ανακάλυψε και έσπευσαν να τον βοηθήσουν. Το βέβαιο είναι ότι ο χωρικός προσπάθησε να ξεφύγει από τους Γάλλους και να κρύψει το άγαλμα, είτε γιατί ήθελε να το πουλήσει αργότερα ο ίδιος σε μια καλή τιμή, είτε γιατί ήθελε να αποφύγει την κλοπή.
Από το κτήμα της Μήλου στο μουσείο του Λούβρου
Οι προσπάθειες του χωρικού Κεντρώτα να σώσει το εύρημα από τους Γάλλους δυστυχώς δεν απέδωσαν. Οι Γάλλοι είχαν ήδη αρχίσει να επικοινωνούν με τους αρμόδιους και να ρυθμίζουν τις λεπτομέρειες της μεταφοράς του αγάλματος, θεωρώντας σίγουρη την απόκτησή του και ξεκίνησαν αμέσως τα παζάρια, προσφέροντας 1000 γρόσια στον Κεντρώτα, ο οποίος όμως θέλησε να πάρει τη γνώμη των δημογερόντων της Μήλου. Αργότερα, ανώτεροι αξιωματικοί από την πλευρά των Γάλλων θεώρησαν πως το άγαλμα δεν αξίζει 1000 γρόσια και οι φθηνές διαπραγματεύσεις συνεχίστηκαν για καιρό, χωρίς να καταλήγουν σε συμφωνία, αφού και οι Μήλιοι ήταν ανένδοτοι.
Τότε παρενέβη ο μέγας δραγουμάνος του Οθωμανικού στόλου Νικόλαος Μουρούζης, πείθοντας τους κατοίκους της Μήλου να πουλήσουν σε εκείνον το άγαλμα, εκμεταλλευόμενος ίσως έναν νόμο της εποχής, ο οποίος όριζε ότι όλες οι αρχαιότητες έπρεπε να καταλήγουν στην έδρα, την Κωνσταντινούπολη. Σημειώνεται εδώ, ότι οι αρχαιότητες τότε χρησιμοποιούνταν από την Υψηλή Πύλη και τον σουλτάνο ως μέσο εξωτερικής πολιτικής, αφού τις παραχωρούσε σε άλλες χώρες αναλόγως των συμφερόντων. Ωστόσο λίγο καιρό αργότερα, ο Μουρούζης κατηγορήθηκε για συμμετοχή στην Ελληνική Επανάσταση και θανατώθηκε με απαγχονισμό. Έτσι, οι Γάλλοι επέστρεψαν στις αξιώσεις τους και τελικώς έπεισαν τους Μηλίους να φορτωθεί το άγαλμα στο δικό τους πλοίο με προορισμό την Γαλλία και το μουσείο του Λούβρου, και όχι σε αυτό που είχαν κανονίσει με τον
Μουρούζη που είχε προορισμό την Κωνσταντινούπολη.
Ακρωτηριασμένη ομορφιά – Το μυστήριο με τα χέρια της Αφροδίτης
Το θαυμαστό άγαλμα της Αφροδίτης της Μήλου κατέληξε στο μουσείο του Λούβρου ακρωτηριασμένο, καθώς λείπουν και τα δύο χέρια, και «τραυματισμένο». Σχετικά με αυτή την μεγάλη απώλεια υπάρχουν διάφορες εκδοχές. Οι Γάλλοι που συμμετείχαν τότε στις διαπραγματεύσεις σε επιστολές τους αναφέρουν, κατά μία εκδοχή, ότι το άγαλμα βρέθηκε εξαρχής ακρωτηριασμένο και κατά άλλη, ότι το αριστερό χέρι βρέθηκε σε κοντινό σημείο, σπασμένο και πολύ φθαρμένο και έμοιαζε να κρατά ένα μήλο. Σύμφωνα με αφήγηση απογόνου του Κεντρώτα, του ανθρώπου που πρωτοείδε το άγαλμα, διαφαίνεται πως το άγαλμα βρέθηκε άρτιο, αφού αναφέρει πως: «Η μεν αριστερά χειρ απέκρυπτε τους μαστούς η δε δεξιά εκράτει μήλον». Σε άλλη πηγή, ο Γάλλος σημαιοφόρος του πλοίου με το οποίο μεταφέρθηκε η Αφροδίτη της Μήλου, γράφει στο ημερολόγιό του: «Όταν ανακαλύφθηκε η Αφροδίτη, είχε και τα δύο χέρια. Με το αριστερό ανασηκωμένο χέρι κρατούσε ένα μήλο –το «μήλον της Έριδος»– και με το δεξί συγκρατούσε το πτυχωτό φόρεμα που έπεφτε στα γόνατά της».
Ο υποπλοίαρχος επίσης καταγράφει: «Το άγαλμα είχε κιόλας μεταφερθεί στο γιαλό […] όπου την έσερναν στη βραχουριά, την αναποδογύριζαν και την κατρακυλούσαν άνθρωποι σε έξαλλη κατάσταση. Παραλίγο να γκρεμιστεί στη θάλασσα. Ακολούθησε πανδαιμόνιο γύρω από το κασόνι με την Αφροδίτη. Οι Έλληνες δεν ήθελαν να παραδώσουν το άγαλμα. Ο κυβερνήτης του γαλλικού πολεμικού Estafette κραυγάζει: «Ναύτες, πάρτε το κασόνι και ρίξτε το στη λέμβο!» Τότε άρχισε η μάχη. Σπαθιά και ρόπαλα ανέμισαν. Κόπηκε ένα αυτί, το αίμα κυλούσε. Και μέσα σ’ αυτήν τη μάχη, οι ναύτες τραβολογούσαν το
κασόνι που τραμπαλιζόταν και έπεφτε δεξιά και αριστερά και το μετέφεραν στο Estafette. Εκεί έχασε η Αφροδίτη το αριστερό της χέρι.».