ΣΤΕΡΓΙΟΣ ΣΠΑΝΑΚΗΣ

ΣΤΕΡΓΙΟΣ ΣΠΑΝΑΚΗΣ : Η ζωή του μεγάλου ερευνητή

Του Μανόλη Καρέλλη*  Εφημερίδα  ΠΑΤΡΙΣ
Η ΚΑΤΑΓΩΓΗ

• Σύμφωνα με την παράδοση στην οποία οφείλουμε να αρκεσθούμε, η κτηνοτροφική οικογένεια Σπανάκη αναφέρεται ανάμεσα στις παλιότερες του χωριού Τζερμιάδω της επαρχίας και του νομού Λασιθίου.
Το πεδίον της κτηνοτροφικής δράσης της ήταν το βουνό της Σελένας, με υψόμετρο 1599 μέτρα, με τις παραφυάδες του στη νότια και βόρεια πλευρά που εναλλάσσονταν ανάλογα με την εποχή.
Όπως αναφέρει ο Στέργιος Σπανάκης, πιστός στο ιστορικό του ένστικτο, στο αυτοβιογραφικό του βιβλίο «η Οδύσσειά μου», οι σημερινοί οικισμοί του Oροπεδίου είναι κτίσματα του 15ου αιώνα και εξής και οι περισσότεροι πήραν την ονομασία των από τα επώνυμα των πρώτων οικιστών, όπως το Τζερμιάδω από το Τζερμιάς (Ιερεμίας), το Λαγού από το επώνυμο Λαγός, το Φαρσάρω από το Φαρσάρης, το Μαρμακέτω από το Μαρμακάτης.

Ο εκ πατρός παππούς του Στέργιου Σπανάκη φαίνεται να γεννήθηκε τα τελευταία χρόνια του 18ου αιώνα.
Εγνώριζε τα κολυβογράμματα της εποχής, απέκτησε ως σύζυγο τη Φροσύνη το γένος Κρασανάκη που ήταν πρότυπο καλής νοικοκυράς και η φιλοφροσύνη της ήταν παροιμιώδης και με την οποία απέκτησε επτά παιδιά.
Ο πρωτότοκος της οικογένειας αντικατέστησε τον πατέρα του στην κτηνοτροφία. Έγινε τέλειος τυροκόμος και τα προϊόντα της τυροκομικής του ήσαν περιζήτητα. Δεν έμαθε γράμματα, δεν τον εμπόδιζε, όμως, αυτή η έλλειψη να κάνει τέλειους νοερούς λογαριασμούς, ανακοινώνοντας στους ζωέμπορους και τους άλλους πελάτες την οφειλή των πριν εκείνοι τελειώσουν τους γραφτούς λογαριασμούς των.
Τότε δεν υπήρχαν ημερολόγια ούτε καζαμίες να σημειώνουν τις κινητές εορτές.
Ο κτηνοτρόφος, όμως, Σπανάκης υπολόγιζε πότε ακριβώς θα είναι το Πάσχα την επόμενη ή τη μεθεπόμενη χρονιά, χωρίς να σφάλει ποτέ, όπως σημειώνει με δικαιολογημένο θαυμασμό ο Στέργιος Σπανάκης.
Η καταγωγή της μητέρας του Στέργιου Σπανάκη, της Ελένης ήταν από την οικογένεια του σιδηρουργού Αρχαύλη, από το χωριό Φαρσάρω.
Η μητέρα της ήταν αδελφή του παπά Δημήτρη Βορά από το Τζερμιάδω, γιος του οποίου ήταν ο καθηγητής-γυμνασιάρχης, βουλευτής, ποιητής του δράματος «η Κρήτη παλαίουσα», δημοσιογράφος, εκδότης της πιο «λόγιας» εφημερίδας της Κρήτης, που έλαμψε τα τελευταία χρόνια του 19ου αιώνα. Η εφημερίδα ήταν, βέβαια, το “Ηράκλειο” και ο άνθρωπος που συγκέντρωνε τις παραπάνω ιδιότητες ο σημαντικότατος Αντώνιος Βορεάδης, μια από τις πιο γοητευτικές και ολοκληρωμένες προσωπικότητες της Κρήτης.
Ο Στέργιος Σπανάκης ήταν το έβδομο και τελευταίο παιδί της οικογένειας. Γεννήθηκε στις 15 του Ιούνη του 1900. Το όνομα Στερεός του το έδωσε ο σάντολός του Μανόλης Ζερβός από το χωριό Καρύδι του Μεραμπέλου, για να στερεώσει –είχε προηγηθεί ο θάνατος του προηγούμενου του αδελφού.
Με το όνομα Στερεός είναι γραμμένος στο δημοτολόγιο του Τζερμιάδω. Αυτό διατηρούσε ως το 1918 όταν γράφτηκε στην τρίτη τάξη του εξαταξίου Λυκείου ο Κοραής.
Ο καθηγητής, όμως, που έκανε την εγγραφή έγραψε αυτοβούλως «Στέργιος» αντί του αυθεντικού «Στερεός».
Δεν μπορούσε, γράφει ο Σπανάκης, να μάθει ποιος ήταν ο δεύτερος σάντολος, «για να του ζητήσει το φώτι του» και επεξηγεί: έτσι έλεγαν ένα μικρό χρυσό σταυρό πάνω στον οποίον έγραφαν το όνομα του νεοφώτιστου, τη χρονολογία γέννησης και βάφτισης και τον οποίον κρεμούσε με μια χρυσή αλυσίδα ο ανάδοχος στο λαιμό του μικρού κατά τη βάφτιση.
ΣΧΟΛΙΚΑ ΧΡΟΝΙΑ
• Το σχολειό δεν άρεσε αρχικά στον Σπανάκη.
Ο λόγος: ένας άδικος μπάτσος που δέχθηκε από το δάσκαλο γιατί κοίταζε τον «κουρκουμά» (μελανοδοχείο) αν ήταν γεμάτος από μελάνι, σε ώρα που δεν είχε αρχίσει το μάθημα.
Το αποτέλεσμα της απαρέσκειας: «όταν κτυπούσε η εκκλησιά της Αγίας Τριάδας για να πάνε τα παιδιά στο σχολείο, -γράφει ο Στέργιος Σπανάκης- έπαιρνα την ντάσκα (tasca, ιταλική λέξη που σημαίνει τσέπη, σακούλα, λείψανο της βενετοκρατίας)- ακολουθούσα μεν το δρόμο του σχολείου, αλλά λοξοδρομούσα και κρυβόμουνα κάπου. Αυτό το έλεγαν καμίνι».
Παρά τα καμίνια ο Σπανάκης τελείωσε το 1912 το Δημοτικό. Γυμνασιακές σπουδές ούτε ήθελε αλλά ούτε ήταν δυνατόν να ακολουθήσει.
• Η στράτευση του αδελφού του Νίκου που πήρε μέρος στους Βαλκανικούς Πολέμους και υπηρέτησε ως πιλότος στην αεροπορία, ένας από τους λίγους υποθέτω της εποχής, ανάγκασε τον νεαρό Σπανάκη να αναλάβει όλες τις γεωργικές υπηρεσίες του σπιτιού, το όργωμα, τη σπορά και όλα τα σχετικά. Έκανε ακόμα και τον κιρατζή, τουτέστιν, όπως επεξηγεί ο ίδιος, τον αγωγιάτη, μεταφέροντας προϊόντα του οικογενειακού κήπου, πατάτες και φασόλια κυρίως, στο Ηράκλειο και σε διάφορα χωριά, όπου τα διέθετε, πεζοπορώντας και 14 ώρες τη μέρα, στο χονδρεμπόριο ή σε καλούς πελάτες.
Τότε σκέφτηκε να ξαναπάει σχολείο, αν και θα είχε να αντιμετωπίσει εκεί παιδιά κατά έξι χρόνια μικρότερα.
Μαθητής πια του Λυκείου ο Κοραής, ισοδύναμου με τα δημόσια με βάση ειδικό προνόμιο, περιγράφει την επιδημία της γρίππης του 1919 που, όπως λέει χαρακτηριστικά, «…έφαε περισσότερους ανθρώπους απ? ότι ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος και οι βαλκανικοί πόλεμοι μαζί».
Μετά από μια σύντομη θητεία στο Αβερώφειο Γυμνάσιο της Αλεξάνδρειας το οποίο εγκατέλειψε άρον-άρον λόγω της Mικρασιατικής Kαταστροφής, γυρίζει στο Ηράκλειο, τελειώνει τις γυμνασιακές του σπουδές και εγγράφετει στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών για το ακαδημαϊκό έτος 1923-1924. «Μελετούσα τα μαθήματα του έτους και έδιδα τις εξετάσεις» σημειώνει ο Σπανάκης στην προσωπική του «Οδύσσεια», «αφού δεν είχα τα οικονομικά μέσα να παρακολουθώ τις παραδόσεις των καθηγητών. Το ίδιο συνεχίστηκε και τα επόμενα ακαδημαϊκά έτη 1923-1924, 24-25 και 25-26 και έκανα την εγγραφή μου στο επόμενο οικονομικό έτος 1926-1927».
Έφτασε έτσι στο τέλος της φοίτησης στη Νομική Σχολή ενώ μάλλον δεν θα πρέπει να πήρε το πτυχίο του αν κρίνουμε από τη μη ανίχνευση σχετικής εγγραφής στην αυτοβιογραφική «Οδύσσεια» κάτι που δεν θα εδικαιολογείτο για τον συστηματικό Στέργιο Σπανάκη, αν είχε πράγματι πάρει το πτυχίο της νομικής.
ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ
• Μετά από την καταστροφή της Μικράς Ασίας ιδρύθηκε στο Ηράκλειο μια οργάνωση των Εφέδρων με την ονομασία Ένωση Εφέδρων πολεμιστών Ν. Ηρακλείου, με τμήματα σ? όλο το νομό και με δικό της δημοσιογραφικό όργανο, τη «Φωνή του Εφέδρου».
Ειδικός γραμματέας της οργάνωσης προσελήφθη ο Στέργιος Σπανάκης.
Στις αρχές του 1924 η έντονη αρθρογραφία στη «Φωνή του Εφέδρου» -αυτουργός ο Στέργιος Σπανάκης– στοιχειοθέτησε την κατηγορία της έσχατης προδοσίας και είχε σαν αποτέλεσμα την προφυλάκιση στις «κάτω φυλακές» -που βρίσκονται στη Β.Δ. γωνιά του σημερινού πάρκου Θεοτοκόπουλου- των υπευθύνων της εφεδρικής οργάνωσης και του συγγραφέα των εμπρηστικών, όπως χαρακτηρίσθηκαν, άρθρων της εφημερίδας των «Εφέδρων πολεμιστών».
Δόθηκε ένα καλό τέλος στην υπόθεση με μια αμνηστία που χορήγησε ο τότε υπουργός Δικαιοσύνης Ιωσήφ Κούνδουρος, ο επαναστατικός επίτροπος στη γνωστή δίκη των υπαιτίων της καταστροφής της Μικράς Ασίας που οδήγησε στην εκτέλεση των 6.
Ο Στέργιος Σπανάκης διορίσθηκε για ένα διάστημα διευθυντής του νεοϊδρυθέντος Εμποροβιομηχανικού Επιμελητηρίου, απομακρύνθηκε, όμως, από τη θέση του λόγω της προηγούμενης δράσης του με την Ένωση Εφέδρων, όπως υποστηρίζει.
ΕΦΟΡΟΣ ΤΗΣ ΒΙΚΕΛΑΙΑΣ
• Τον Γενάρη του 1926 ο Στέργιος Σπανάκης διορίσθηκε στη χηρεύουσα θέση του Εφόρου της Βικελαίας Δημοτικής Βιβλιοθήκης Ηρακλείου, διαδεχθείς τον Ιταλό Άγγελο Μπελφιόρε. Τον διορισμό του Στέργιου Σπανάκη στη θέση του Εφόρου της Δημοτικής Βιβλιοθήκης έκανε ο τότε Δήμαρχος Ιωάννης Βογιατζάκης με τις μεσιτείες, όπως σημειώνει ο Στέργιος Σπανάκης, του εξαδέλφου του Δημοτικού Συμβούλου Δημητρίου Χαλκιαδάκη.
Η βιβλιοθήκη στεγαζόταν τότε σε τρία ισόγεια, σκοτεινά και κρύα δωμάτια του Δημαρχείου που ήδρευε (για το Δημαρχείο ο λόγος) σ? ένα τούρκικο σχολείο στη νοτιανατολική γωνιά του πάρκου Θεοτοκόπουλου. Στη σίγουρα άβολη θέση της η Βικελαία είχε μεταφερθεί από τα τρία επίσης ισόγεια δωμάτια της Νομαρχίας που κάλυπτε τον κεντρικό χώρο του σημερινού πάρκου Θεοτοκόπουλου, στη θέση που ήταν το μέγαρο του στρατιωτικού διοικητή Κρήτης κατά τη Bενετοκρατία. Κατά την τουρκοκρατία εκεί βρισκόταν το Διοικητήριο και η τοποθεσία είχε πάρει το όνομα «του πασά η πόρτα». 
Το 1932, όταν τέλειωσε το λεγόμενο δημοτικό μέγαρο των Ακτάρικων, ο Δήμος παραχώρησε στη Βικελαία τις δυο ισόγειες αίθουσες στην ανατολική πλευρά της στοάς όπου και τη μετέφερε ο Στέργιος Σπανάκης.
Η Βικελαία κατέλαβε ολόκληρο το χώρο του δημοτικού Μεγάρου των Ακτάρικων που σίγουρα είναι το κτήριο με τη μεγαλύτερη εμπορική αξία στην Κρήτη, τη δεκαετία του 1980. Είχα την τιμή να εισηγηθώ την παραχώρηση και να υλοποιήσω τη σχετική απόφαση, ενεργώντας ως Δήμαρχος Ηρακλείου. Και οφείλω να δηλώσω σήμερα ότι και ο χώρος αυτός κρίνεται ανεπαρκής, αν λογαριάσουμε τις ανάγκες που έχουν προστεθεί.
Στα Ακτάρικα, τη νέα στέγη της Βικελαίας, θυμάται ο Στέργιος Σπανάκης, έγινε φιλολογικό μνημόσυνο του Δημήτρη Βικέλα, του πρώτου μεγάλου δωρητή της βιβλιοθήκης που έδωσε και το όνομά του σ? αυτήν.
Την τιμητική επιτροπή για το φιλολογικό μνημόσυνο απετέλεσαν ο Δήμαρχος Ανδρέας Παπαδόπουλος, ο γυμνασιάρχης Ανδρέας Βουρδουμπάκης, ο διευθυντής του αρχαιολογικού Μουσείου Ηρακλείου Σπύρος Μαρινάτος, ο δικηγόρος Νικόλαος Μεϊμαράκης, ο ιστορικός Γιάννης Μουρέλος, ο φυτοπαθολόγος Ευάγγελος Ευαγγελίδης και ο έφορος της Βικελαίας Στέργιος Σπανάκης.
Για την ζωή και το έργο του Βικέλα μίλησε ο Άρης Χατζιδάκης που σταδιοδρόμησε στη συνέχεια ως δημοσιογράφος.
Η ΚΑΤΟΧΗ
• Στο διάστημα της Kατοχής η Βικελαία χρησιμοποιήθηκε και για άλλους σκοπούς, εκτός από τον αρχικό της. Όταν η πόλη βομβαρδιζόταν από τα γερμανικά στούκας το υπόγειο της ήταν ένα από τα καταφύγια για το κοινό. Η είσοδος της στην πλευρά του αναγνωστηρίου ήταν ανοικτή 24 ώρες το εικοσιτετράωρο.
Έπειτα έγινε αποθήκη των τροφίμων που έστελνε ο Ερυθρός Σταυρός.
Σημειώνει σχετικά ο Στέργιος Σπανάκης:
«Στην είσοδο του αναγνωστηρίου άνοιξαν μια τρύπα στο πάτωμα και απ? αυτήν έριχναν το σιτάρι στο υπόγειο της βιβλιοθήκης…»
Για τη διάσωση του τουρκικού αρχείου, τη μεταφορά του στη Βικελαία και για το σπουδαίο ρόλο που έπαιξαν Σπανάκης και Σταυρινίδης σ? αυτήν την πολιτιστική επιχείρηση που έλαβε χώρα σε περίοδο μεγάλης κρίσης, εμαίνετο ο πόλεμος και μεσουρανούσε η Kατοχή –γράφει ο Στέργιος Σπανάκης.
«Οι Γερμανοί, όπως θα θυμούνται αρκετοί ηλικιωμένοι σημερινοί Ηρακλειώτες, εγκατέστησαν τις υπηρεσίες των στη σημερινή Νομαρχία και το Δικαστικό Μέγαρο κ.λπ., και έδιωξαν όλες τις ελληνικές υπηρεσίες, οι οποίες εγκαταστάθηκαν στο μέγαρο Φυτάκη. Η Υπηρεσία Υποθηκοφυλακείου, που ήταν στο ισόγειο των Δικαστηρίων, δεξιά από την είσοδο, πήρε τα Αρχεία του Υποθηκοφυλακείου. Τους κώδικες του Μεταφραστικού Γραφείου τους εγκατέλειψαν, ως φαίνεται. Μια μέρα έτυχε να περάσουμε με το Σταυρινίδη από την πλατεία Δασκαλογιάννη και βλέπομε μπροστά από την νότια είσοδο των Δικαστηρίων, πεταμένους σε σωρούς, τους κώδικες του Ιεροδικείου. Ποιος τους πέταξε έξω; Οι υπάλληλοι του Υποθηκοφυλακείου ή οι Γερμανοί, όταν κατέλαβαν το δωμάτιο; Αυτό μου είναι άγνωστο. Το ευτύχημα είναι ότι περάσαμε, ως φαίνεται, αμέσως και δεν πρόφθασαν να τους διαρπάσσουν οι διάφοροι, όπως διάρπασαν ολόκληρες βιβλιοθήκες και τις πούλησαν στα διάφορα οπωροπωλεία και παντοπωλεία για περιτύλιγμα. Βρήκαμε ένα χειραμάξιο με τον άνθρωπό του και τα μεταφέραμε στη Βικελαία Βιβλιοθήκη, στη στοά του Δημοτικού μεγάρου Ακτάρικα, όπου στεγαζόταν. Φυσικά με έξοδά μας. Για να μη τα αφήσουμε στην υγρασία του πατώματος να σαπίσουν, μαζέψαμε από τα ερείπια των βομβαρδισμών, που ήταν στους δρόμους, διάφορα ξύλα από πόρτες, παράθυρα κ.λπ. βρήκαμε και ένα ξυλουργό και έφτιαξε μερικές πρόχειρες προθήκες στα μέτρα των ιδιογράφων κωδίκων, τις οποίες τοποθετήσαμε στο βάθος του αναγνωστηρίου».
Δεν αντέχω στον πειρασμό να μη μεταφέρω την αντίδραση του διορισμένου δημάρχου Ηρακλείου έναντι του τουρκικού αρχείου με τους κώδικες του ιεροδικείου.
Τη σημειώνει σχετικά ο Στέργιος Σπανάκης, ενώ τη διήγησή του συμπληρώνει ο Νίκος Σταυρινίδης.
Γράφει σχετικά ο Νίκος Σταυρινίδης.
«Απετάνθημεν αμέσως αμφότεροι (Σταυρινίδης και Σπανάκης) εις τον τότε υπό των Γερμανών διορισθέντα δήμαρχον Ηρακλείου, όστις αλλόφρων μας εξεδίωξεν εκ του γραφείου του λέγων ότι η ανθρωπότης δεν έχει πλέον ανάγκη αρχείων και ιστορίας διότι τώρα αρχίζει νέα ιστορική περίοδος…»
Για τη διατήρηση των ιδίων αρχείων στο Ηράκλειο είχε δώσει παλιότερα λυσσώδες αγώνες ο Γιώργος Οικονομίδης, ο προϊστάμενος του μεταφραστικού γραφείου του Δήμου Ηρακλείου.
Και στους τρεις οφείλεται η αιωνία ευγνωμοσύνη του Ηρακλείου, της Κρήτης και της ιστορίας.
Μας μιλά, όμως, ο Στέργιος Σπανάκης και για μια απροσδόκητη περιπέτεια της Βικελαίας και για τη μεγάλη τύχη της.
Μια εγγλέζικη βόμβα, μια νύκτα βομβαρδισμών, μπήκε από ένα ανατολικό παράθυρο των αναγνωστηρίων και προσγειώθηκε στα τσουβάλια των οσπρίων, χωρίς να εκραγεί. Τρεις ολόκληρες μέρες δεν τολμούσε κανένας να περάσει από τη στοά της βιβλιοθήκης και τους γύρω δρόμους, από το φόβο μήπως η βόμβα θυμηθεί, έστω καθυστερημένα, τον αρχικό προορισμό της. Στο τέλος (οι Γερμανοί) βρήκαν ένα κρατούμενό των από την Χρυσοπηγή, γνωστό με το πρατσούκλι «ανύχης», για να σηκώσει τη βόμβα με την υπόσχεση να τον απολύσουν μετά.
Ο «Ανύχης», πράγματι, με αρκετό χτυποκάρδι, υποθέτω, σήκωσε τη βόμβα τη μετέφερε μακρυά από κατοικημένους χώρους όπου και καταστράφηκε.
Η ΠΡΩΤΗ ΑΠΟΛΥΣΗ
• Τον Ιανουάριο του 1944, το Γερμανικό Φρουραρχείο του Ηρακλείου, kreis kommantatur είναι η ακριβής ονομασία, στέλνει στον κατοχικό Δήμαρχο Ηρακλείου, ένα μπουγιουρντί, μια διαταγή.
Αφορά αυτή τον έφορο της Βικελαίας Στέργιο Σπανάκη καθώς και δυο συναδέλφους του στο Δήμο: ζητείται η άμεση απόλυσή των.
Ας δούμε, όμως, ολόκληρη τη διαταγή σε μετάφραση.
Φρουραρχείο
Ηράκλειο 21 Ιανουαρίου 1944
Απόλυση από την υπηρεσία του Δήμου.
Προς τον κύριον Δήμαρχον της πόλης του Ηρακλείου
Οι απασχολούμενοι στην υπηρεσία του Δήμου Ηρακλείου αποθηκάριος Δεληβασίλης και βιβλιοθηκάριος Σπανάκης και ο οδηγός αυτοκινήτου Πειρασμάκης να απολυθούν. Για το νέο διορισμό στις θέσεις αυτές άλλων προσώπων να υποβάλετε αμέσως στο φρουραρχείο τα ονόματα όσων έχουν τα προσόντα.
Ο φρούραρχος
Λοχαγός
Όνομα δυσανάγνωστο
Την επομένη ακριβώς, στις 22 Ιανουαρίου 1944, ο κατοχικός Δήμαρχος Μάνθος Πλεύρης, χωρίς καν να ζητήσει για τα μάτια του κόσμου μια διευκρίνιση από τα αφεντικά του, απολύει τους προγεγραμμένους δημοτικούς υπαλλήλους.
Ο λόγος της απόλυσης: η γερμανική διαταγή.
Ιδού το σχετικό έγγραφο
Προς τους δημοτικού υπαλλήλους Ιωάννην Δεληβασίλην, αρχιμουσικόν, Στέργιον Σπανάκην, έφορον Βικελαίας Δημοτικής Βιβλιοθήκης και Γεώργιον Πειρασμάκην οδηγόν αυτοκινήτου Δήμου
Ενταύθα
Σύμφωνως τη κατωτέρω κοινοποιούμενην και υμίν διαταγήν του Γερμανικού Φρουραρχείου σας απολύω εκ της υπηρεσίας του Δήμου σήμερον.
Ο Δήμαρχος Ηρακλείου
Στις 24 Ιανουαρίου 1944 ο κατοχικός Δήμαρχος αναφέρει στην προϊσταμένη αρχή την εκτέλεση της διαταγής.
Ιδού το σχετικό έγγραφο
Ελληνική πολιτεία Εν Ηρακλείω τη 24.1.1944
Δήμος Ηρακλείου
Απόλυσις υπαλλήλων του Δήμου
Κύριον Φρούραρχον Ηρακλείου
Εις εκτέλεσιν της από 21.1.1944 υμετέρας διαταγής λαμβάνω την τιμήν ν? αναφέρω ότι από της 22.1.1944 απέλυσα της υπηρεσίας του Δήμου Ηρακλείου τους υπαλλήλους αυτού Δεληβασίλη, Σπανάκη και Πειραματάκην.
Επειδή ελληνικός νόμος δεν επιτρέπει την συμπλήρωσιν κενών θέσεων αναφέρω ότι δεν δυνάμεθα να διορίσωμεν νέα πρόσωπα εις αντικατάστασιν. Αλλως (σικ) η υπηρεσία του Δήμου δεν έχει ανάγκην συμπληρώσεως των θέσεων αίτινες εκκενωθήσαν.
Ευπειθέστατος
Ο Δήμαρχος Ηρακλείου
Προς τι, όμως, αυτή η επιλεκτική, έναντι του Στέργιου Σπανάκη και των συναδέλφων του στο Δήμο, συμπεριφορά των κατακτητών που απεκάλυψε και τη δουλικότητα των ελλήνων συνεργατών των;
Δεν υπάρχουν στοιχεία, ούτε ο Στέργιος Σπανάκης μας απεκάλυψε κάτι το σχετικό στην αυτοβιογραφική «Οδύσσειά» του.
Υποθέτω, όμως, ότι η ευγενική τέχνη του καρφώματος (το ευγενική εντός εισαγωγικών, βέβαια) θα έπαιξε τον άθλιο ρόλο της.
Έδειξαν οι Γερμανοί, με τη διαταγή των για την απόλυση του Στέργιου Σπανάκη από τη δημοτική υπηρεσία ότι τον είχαν στα υπόψη των.
Αυτό σήμαινε για ένα σώφρονα άνθρωπο -και ο Στέργιος Σπανάκης ήταν σώφρων- ότι έπρεπε να μη βρεθεί στο δρόμο των.
Έτσι κρύφτηκε σε διάφορα σπίτια γνωστών, μεταξύ των οποίων κι ένα σπίτι του φίλου του Νίκου Σταυρινίδη. Και τον Απρίλη, όταν άνοιξε ο καιρός, πήγε στο Λασίθι με το κουρτουλούς. Έτσι είχε ονομαστεί ένα φορτηγό αυτοκίνητο που έφερνε που και που τρόφιμα στο Ηράκλειο, κατά μίμηση του ομώνυμου τουρκικού πλοίου που έφερνε στην Αθήνα τρόφιμα αγορασμένα από το Διεθνή Ερυθρό Σταυρό. Για το αυθεντικό κουρτουλούς είχαν γραφεί οι πασίγνωστοι στίχοι, του Δημήτρη Ψαθά νομίζω: 
το κουρτουλούς, 
το κουρτουλούς
στάρι θα φέρει για πολλούς
• Η απελευθέρωση βρίσκει τον Στέργιο Σπανάκη στο Ηράκλειο και στην υπηρεσία του Δήμου του.
Τις πρώτες μέρες μετά τη λαίλαπα του πολέμου και της κατοχής ο Στέργιος Σπανάκης δέχεται στη Βικελαία μια σημαντική επίσκεψη.
Ας δούμε πως την περιγράφει:
«Στο Ηράκλειο ήλθε τότε μια επιτροπή αποτελούμενη από τον Νίκο Καζαντζάκη, τον Ιωάννη Καλιτσουνάκη, τον Γιάννη Κακριδή και τον φωτογράφο Κουτουλάκη για να καταγράψουν τις ζημιές και τις καταστροφές των Γερμανών … για αποζημίωση των παθόντων από τη Γερμανία. Ήλθαν και στη βιβλιοθήκη … Μεταξύ των παθόντων είμουν κι εγώ».
Πρόκειται για την επιτροπή που όρισε η πρώτη μεταπελευθερωτική κυβέρνηση για την καταγραφή των γερμανικών ωμοτήτων.
Την έκθεσή της κατόρθωσα να εντοπίσω ύστερα από πολύ κόπο και να τη δημοσιεύσουμε σ'  ένα βιβλίο, από τα πρώτα της εκδοτικής προσπάθειας του Δήμου Ηρακλείου, που έχει εξαντληθεί από καιρό.
ΕΚΤΟΣ ΔΗΜΟΥ
Δεν έμεινε, όμως, για πολύ στη θέση του Εφόρου της Βικελαίας και στην υπηρεσία του Δήμου Ηρακλείου.
Με μια απόφαση του Υπουργείου των Εσωτερικών (την υπογράφει ο υπουργός Καλκάνης) ο Στέργιος Σπανάκης και τέσσερις άλλοι συνάδελφοί του, ο Μιχάλης Λογαριαστάκης, ο Μηνάς Νικηφοράκης (θείος του ομιλούντος), ο Μιχάλης Παντατοσάκης και ο Αντρέας Σινάνης ετέθησαν σε ειδική κατάσταση διαθεσιμότητας (κάτι που αποτελούσε τον ευφημισμό της απόλυσης).
Η ουσιαστική απόλυση είχε μεν «νομικό» στήριγμα το Θ΄ ψήφισμα της 27/28-6-1946 περί εξυγιάνσεων των δημοσίων υπηρεσιών, εσχετίζετο δε με την πιθανολογούμενη αποχή του Στέργιου Σπανάκη και την συναδέλφων του από τις εκλογές του Μαρτίου του 1946 και με τη στάση των στο δημοψήφισμα για την επαναφορά του Γεωργίου της 1η Σεπτεμβρίου 1946 αλλά, βεβαίως, και με την εικαζόμενη συμπάθειά των για μια από τις παρατάξεις του εμφυλίου πολέμου που είχε ήδη δρομολογηθεί.
Αποτέλεσε η απόλυση του άκακου και μετριοπαθούς Στέργιου Σπανάκη και των άλλων συναδέλφων του μια ακόμα απόδειξη για τις καταστρεπτικές παρενέργειες του εμφυλίου πολέμου για τις οποίες κάνει λόγο με μοναδική ενάργεια ο Θουκυδίδης στην ιστορία του πελοποννησιακού πολέμου.
• Τα κοντά 50 χρόνια που πέρασαν από την απόλυσή του από τη θέση του Εφόρου της Βικελαίας Δημοτικής Βιβλιοθήκης Ηρακλείου ως το θάνατό του, ο Στέργιος Σπανάκης τα αφιέρωσε στην οικογένειά του, βέβαια, στη γυναίκα του Στέλλα, το γένος Κεφεράκη στα τέσσερα παιδιά του, τη Θέμιδα, την Ελένη, το Νίκο και την Αικατερίνη, στα εγγόνια και στα δισέγγονά του, αλλά και στην ιστορική έρευνα και τη συγγραφή βιβλίων σημαντικών για την αυτογνωσία μας ή και «πρακτικών» όπως είναι ο πάντα χρήσιμος και χρηστικός τουριστικός οδηγός της Κρήτης ή οι Οικισμοί της Κρήτης.
ΔΩΡΙΖΕΙ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΤΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΟΥ
• Ο Στέργιος Σπανάκης δώρισε την πλουσιότατη βιβλιοθήκη του στη Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη Ηρακλείου. Η βιβλιοθήκη του Στέργιου Σπανάκη αποτελείται από 3609 βιβλία, κρητολογικού ενδιαφέροντος ως επί το πλείστον που μπορούμε να τα κατατάξουμε σε ιστορικά, αρχαιολογικά, ταξιδιωτικά, λαογραφικά, θεολογικά, διάφορα λεξικά και σε βιβλία τέχνης.
Στη Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη Ηρακλείου, επίσης, δωρίθηκε το πλουσιότατο αρχείο του Στέργιου Σπανάκη που αποτελείται από 42 ογκώδεις φακέλλους με ενδιαφέρον έως λίαν ενδιαφέρον περιεχόμενο, καθώς και 242 χάρτες της Κρήτης, πολλοί από τους, οποίους είναι σπάνιοι.
Η δωρεά του Στέργιου Σπανάκη προς τη Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη Ηρακλείου έλαβε χώρα το έτος 1988, όταν δηλαδή ο δωρητής ήταν ακόμα εν ζωή.
Για τη δωρεά αυτή, που προστίθεται στις σημαντικές που έχουν γίνει προς τη Βικελαία όπως του Δημήτρη Βικέλα, του Γιώργου Σεφέρη, της Έλλης Αλεξίου, του Μάρκου Αυγέρη, του Ελευθερίου Πλατάκη, του Ανδρεάδη, του Θεόδωρου Τζεδάκη, η Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη Ηρακλείου αισθάνεται το χρέος να εκφράσει και με τη σημερινή ευκαιρία την ευγνωμοσύνη της.
ΟΛΗΝ ΚΑΙ ΟΛΟΥ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ ΤΗΝ ΑΓΑΘΗΝ ΥΠΟΛΗΨΙΝ
• Θα ήθελα να τελειώσω κάνοντας λόγο για την εκτίμηση και το σεβασμό και την αγάπη που συγκέντρωνε στο πρόσωπό του ο Στέργιος Σπανάκης, όλην και όλου του κόσμου την αγαθήν υπόληψιν τότε απολαύοντος.
Φάνηκε αυτή η καθολική στάση της κρητικής αλλά και της ελληνικής κοινωνίας, στην αναγνώρισή του σε πολλές περιπτώσεις. 
Αναφέρω μερικές:
Ο Στέργιος Σπανάκης τιμήθηκε από την Ακαδημία Αθηνών το 1976.
Παρασημοφορήθηκε από την Ιταλική Δημοκρατία το 1985.
Τιμήθηκε από την Ελληνική Δημοκρατία με το μετάλλιο της Εθνικής αντίστασης το 1987.
Τιμήθηκε από το σύνδεσμο φιλολόγων Χανίων με ειδική τιμητική εκδήλωση το 1991 στα Χανιά.
Τιμήθηκε από το Σύλλογο Λασιθιωτών Αθηνών «Δικταίος» σε τιμητική εκδήλωση που έλαβε χώρα στο χωριό της γέννησής του Τζερμιάδω τον Αύγουστο 1992.
Τιμήθηκε από το Σύλλογο Πολιτιστικής ανάπτυξης Ηρακλείου σε ειδική εκδήλωση που έλαβε χώρα στο Ηράκλειο τον Οκτώβρη του 1992.
Τιμήθηκε από την Παγκρήτια Ένωση Αθηνών με τιμητική εκδήλωση που οργανώθηκε από το Σύλλογο Ηρακλειωτών η «Κνωσός» τον Νοέμβρη του 1992.
• Τα αισθήματά της για τον Στέργιο Σπανάκη έδειξε η κοινωνία του Ηρακλείου και όταν πληροφορήθηκε στις 8 Φεβρουαρίου 1994, τον θάνατό του, που τον βρήκε πλήρη ημερών, στα 94 του χρόνια και με το πνεύμα του σε εγρήγορση και αντρόπιαστο, όπως είναι ο θάνατος που επιθυμεί για τον εαυτό του και για όσους αγαπά ο κάθε άξιος του ονόματός του κρητικός.
Οι εφημερίδες του Ηρακλείου κάλυψαν σε πολλές στήλες τον θάνατο του Στέργιου Σπανάκη.
Στα φύλλα των της 9ης Φεβρουαρίου 1994 διαβάζουμε πραγματικά στους πάντα πρωτοσέλιδους τίτλους των:
Στην εφημερίδα «Μεσόγειος» παρουσιάζεται ο θάνατος του Στέργιου Σπανάκη με τον χαρακτηριστικό τίτλο «η Κρήτη θρηνεί τον Στέργιο Σπανάκη», στην «Αλλαγή» ο τίτλος είναι «έφυγε πλήρης ημερών ο Στέργιος Σπανάκης» και ο υπέρτιτλος «από τους τελευταίους μεγάλους των γραμμάτων», στην «Πατρίδα» η αναφορά στον θάνατο του Στέργιου Σπανάκη έχει και τον πρώτο απολογισμό «γίναμε πιο φτωχοί», ενώ η «Τόλμη» τονίζει στον τίτλο της ότι «έφυγε ο τελευταίος των μεγάλων».
Η ΚΗΔΕΙΑ ΤΟΥ
Ανάλογη κάλυψη πρόσφεραν οι ηρακλειώτικες εφημερίδες και τις επόμενες μέρες, στην κηδεία του Στέργιου Σπανάκη επιχειρώντας απολογισμούς της ζωής και του σημαντικού έργου του.
Την κηδεία του Στέργιου Σπανάκη που έγινε με δημοτική δαπάνη στις 10 Φεβρουαρίου 1994, παρακολούθησε, «παρά το ψιλόβροχο» πλήθος Hρακλειωτών και σύμπασα η πολιτική ηγεσία του τόπου.
Χαιρετισμό απηύθυνε ο περιφερειάρχης κ. Σταύρος Καμπέλης που χαρακτήρισε τον Στέργιο Σπανάκη «σοφό ερευνητή και μοναχικό περιπατητή των λαβυρίνθων της απέραντης κρητογνωσίας».
Ο πρόεδρος του δημοτικού συμβουλίου κ. Νίκος Βεριγάκης διάβασε το ψήφισμα του δημοτικού συμβουλίου για το θάνατο του Στέργιου Σπανάκη στο οποίο, μεταξύ άλλων περιείχετο και η απόφαση για την ονομασία δρόμου του Ηρακλείου με το όνομά του.
Τον επικήδειο εκφώνησε ο δήμαρχος κ. Κώστας Κληρονόμος ο οποίος αναφέρθηκε συνοπτικά στο πλούσιο συγγραφικό έργο του εκλιπόντος και κατέληξε λέγοντας:
«Αποχαιρετώντας σήμερα τον Στέργιο Σπανάκη τον μεγάλο εραστή του νησιού της Κρήτης και ιδιαίτερα της πόλης του Χάνδακα, είμαστε δεμένοι με μια υπόσχεση ή μάλλον καλύτερα, με ένα χρέος: στην οδό της ιστορικής αυτογνωσίας θα πρέπει απαραίτητα να κινηθούμε, αν θέλουμε να διασώσουμε τα βασικά στοιχεία του τοπικού μας ήθους –δηλαδή της συνείδησής μας».
Ο καθηγητής κ. Θεοχάρης Δετοράκης που εκπροσώπησε στην κηδεία την εταιρεία Κρητικών Ιστορικών Μελετών χαρακτήρισε τον Στέργιο Σπανάκη «πρωταθλητή των κρητικών γραμμάτων, τον τελευταίο μιας γενιάς πνευματικών ανθρώπων που απέρχεται ένδοξος και μακαριστός. Ένδοξος γιατί έφτασε στο τέλος ενός καλού αγώνα στεφανωμένος από τον κόσμο και μακαριστός γιατί ευτύχησε να ζήσει ως τα 94 του χρόνια έχοντας πάντα ακέραιες τις πνευματικές του δυνάμεις».
Τον Στέργιο Σπανάκη αποχαιρέτησαν επίσης ο πρόεδρος της κοινότητας της γενέτειράς του, του Τζερμιάδω, εκπρόσωπος της ΙΛΑΕΚ (τα αρχικά σημαίνουν Ιστορική Λαογραφική Αρχαιολογική Εταιρεία Κρήτης) που εδρεύει στα Χανιά, εκπρόσωπος του συνδέσμου φιλολόγων Χανίων, ο πρόεδρος του Συλλόγου πολιτιστικής ανάπτυξης Ηρακλείου και εκ μέρους της οικογένειας ο καθηγητής κ. Μιχάλης Νικολιδάκης.
ΟΙ ΤΥΧΕΡΟΙ ΤΟΠΟΙ
• Τα σημαντικότερα, όμως για το έργο του Στέργιου Σπανάκη και για την αξία του θα σας τα πει και με αναμφισβήτητα λαμπρότερο τρόπο, ο κ. Στυλιανός Αλεξίου, το «καμάρι» της Κρήτης όπως τον απεκάλεσε παρασημοφορώντας τον, πριν λίγους μήνες ο πρόεδρος της Δημοκρατίας κ. Κώστας Στεφανόπουλος.
Εγώ θα αρκεσθώ να αναφερθώ στην καλή τύχη που συνοδεύει έναν τόπο όταν περιλαμβάνει στους οικιστές του πολίτες όπως τον Στέργιο Σπανάκη, τον Νίκο Σταυρινίδη, τον Λευτέρη Πλατάκη, τον Ανδρέα Καλοκαιρινό, ή τον Νίκο Παναγιωτάκη, για να περιορισθώ στους σχετικούς πρόσφατους, πολίτες που διασώζουν την ιστορία του τόπου, που προωθούν την έρευνα, που νοιάζονται για την ιστορική μνήμη, που εισφέρουν την αισθητική τους αντίληψη, που ξεχωρίζουν το καίριο και το ουσιώδες από το περιστασιακό και το ασήμαντο. Και που αντιπαρατίθενται στους οικιστές εκείνους του τόπου μας που προτάσσουν το στενό, προσωπικό των συμφέρον έναντι του γενικού, που περιφρονούν ή αγνοούν, στην καλύτερη περίπτωση τη σπουδαία ιστορία του, που προσπαθούν να επιβάλουν το χαμηλό γούστο των, που συμπεριφέρονται σαν κατακτητές.
Δεν απολείπουν οι τέτοιοι οικιστές, που κάποτε, όχι σπάνια φευ, εκμεταλλευόμενοι την αδιαφορία και τη μη δράση μας, κατισχύουν κιόλας.

• Mανόλης Kαρέλλης δημοσιογράφος υπήρξε τ. δήμαρχος Hρακλείου και Eυρωβουλής 
Αναδημοσίευση από
 Εφημερίδα  ΠΑΤΡΙΣ , Ηρακλείο Κρήτης. 19-20/2/2004

http://www.kairatos.com.gr/spanakis.htm