Κουζουλάδες : Ντονμέδες η Ιερή Αμαρτία

31 Ιανουαρίου 2021

Ντονμέδες η Ιερή Αμαρτία

Ντονμέ η Ντονμέχ η αλλιώς Σαββατιανοί η Μαμίνοι, αναφέρονται στις πηγές οι εξισλαμισμένοι Εβραίοι της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας με ηγέτη τον Shabbetai Tzevi, (1626-1676). Πρόκειται για μια ακόμη από τις πάμπολλες μεσσιανικές σέκτες που έχουν εμφανιστεί ανά τους αιώνες στους κόλπους της ιουδαϊκής θρησκείας . Αναπτύχθηκαν στα μέσα του 17ου αιώνα στα όρια της Οθωμανικής επικράτειας και εξελίχθηκαν σε ένα μεσσιανικό κίνημα που οδήγησε σε ακραίες μαζικές εκδηλώσεις τους προσηλυτισμένους Εβραίους οπαδούς του, ανάμεσα σε όλες σχεδόν τις κοινότητες της εβραϊκής διασποράς . Ο Χαρισματικός Σαμπετάι Σεβί γεννημένος στις 23 Ιουλίου 1626, στην Σμύρνη, από νεαρός εμβάθυνε στα μυστήρια των απόκρυφων γραφών της Καμπάλα. Το 1648 διατελώντας ραβίνος στην εβραϊκή κοινότητα της Σμύρνης στην ηλικία των 22 χρόνων «αποκαλύφθηκε» στους ομοεθνής του ως ο ΜΕΣΣΙΑΣ. Από τότε ο ικανότατος πρώην ραβίνος της Σμύρνης, και νυν Μεσσίας του κόσμου ταξιδεύοντας συνεχώς στις οθωμανικές κτήσεις, επέκτεινε την επιρροή του σε πολλά σημαντικά εβραϊκά κέντρα της εποχής: Κάιρο, Αλεξάνδρεια, Θεσσαλονίκη, Ιερουσαλήμ, Αδριανούπολη. Η παρουσία του προκαλούσε μεγάλη αίσθηση , οι εκτεταμένες περίοδοι έκστασης και η ισχυρή προσωπικότητά του συνδυάστηκαν για να αποκτήσει μεγάλη οικονομική, πνευματική και λαϊκή υποστήριξη, άλλοι από τους ομοθρήσκους του τον πίστευαν και τον ακολουθούσαν ως μαθητές, ενώ άλλοι τον αποκήρυσσαν ως απατεώνα. Η αναταραχή που προκαλούσε η παρουσία του έπαιρνε τέτοιες διαστάσεις, ώστε συχνά οι Αρχές έπρεπε να επεμβαίνουν . Αυτή η εξέλιξη δεν άρεσε φυσικά στους άλλους Εβραίους ραβίνους, που προσπάθησαν να τον πολεμήσουν με ότι μέσο διέθεταν. Απειλημένος με αφορισμό ο Σαμπάτάι επέστρεψε στη Σμύρνη το φθινόπωρο του 1665, όπου ήδη είχε γίνει πασίγνωστος. Το κίνημά του είχε εξαπλωθεί στη Βενετία, το Άμστερνταμ, το Αμβούργο, το Λονδίνο, και σε πολλές άλλες ευρωπαϊκές και βορειοαφρικανικές πόλεις. Από πολλά μέρει αντιπροσωπείες κόμιζαν περγαμηνές υπογεγραμμένες από τους ηγέτες της κοινότητας που τον αναγνώριζαν ως Μεσσία και βασιλιά του Ισραήλ. Κι όχι μόνο ο Shabbetai Tzevi, αποκτούσε στρατιωτικούς οπαδούς στην Τουρκία και στην Εγγύς Ανατολή, αλλά ακόμη και σε κοσμοπολίτικες πόλεις της Ευρώπης όπως η Βενετία, το Λιβόρνο και το Άμστερνταμ κορυφαίοι ραβίνοι και εξειδικευμένοι άνδρες παγιδεύτηκαν στη μεσσιανική φρενίτιδα Όταν το 1666 ο Σαμπετάι ανακηρύχτηκε και δημόσια ως Μεσσίας, ανησύχησε ακόμα και την ανώτατη οθωμανική διοίκηση. Ο Σαμπετάι Σεβή κλήθηκε στην Αδριανούπολη και ανακρίθηκε από το Σουλτάνο. Μωάμεθ Δ’ Ενώπιον της φοβερής παρουσίας του Πατισάχ, ο Μεσσίας έχασε το θάρρος του και σπεύδοντας να σώσει τον εαυτό του δήλωσε πως η αληθινή του αποστολή ήταν να στρέψει τους Εβραίους στον Ισλαμισμό.» (Abbott, σ. 23-24). «Ο Σουλτάνος πήρε τοις μετρητοίς τα λεγόμενά του και τον υποχρέωσε να δώσει ο ίδιος πρώτος το καλό παράδειγμα με το να ασπαστεί τον ισλαμισμό

Ο προσηλυτισμός του Ραβίνου Σαμπετάϊ Σεβή.

«Οι Εβραίοι προδότες πιστεύουν ότι είστε προφήτης;»Θεός φυλάξοι! Ο Σουλτάνος δεν μπορεί να πιστέψει κάτι τέτοιο. Είναι παράλογο! Ενώ οι γενναίοι και ευσεβείς πολεμιστές του αγωνίζονται να υποτάξουν το τελευταίο προπύργιο των απίστων στην Κρήτη, το Ενετικό φρούριο του Χάνδακα οι Εβραίοι είχαν σταματήσει να εργάζονται και συνέρρεαν στο πλευρό του επαναστάτη, ο οποίος είχε δηλώσει ότι ο ίδιος και όχι η Εξοχότης Του θα πρέπει να βασιλεύει στις αυτοκρατορικές κτήσεις. Πώς θα μπορούσε να αρνηθεί ότι ο Μωάμεθ είναι ο προφήτης του Θεού; Αρχικά ο Ραβίνος είχε εξοριστεί σε ένα φρούριο, αλλά οι Εβραίοι συγκεντρώθηκαν και εκεί. Έτσι, καθώς η πλάνη τους ότι «αυτός είναι ο προφήτης» απειλούσε να διαταράξει την ειρήνη, η Εξοχότης Του είχε αναγκαστεί να καλέσει τον Ραβίνο. Γνωρίζοντας ότι η βέβαιη εκτέλεσή του επίκειται, ο Ραβίνος, ο οποίος είχε πολλές μεταπτώσεις ανάμεσα σε εκστατικές κραυγές ενθουσιασμού και καταστροφικές κρίσεις πόνου και απελπισίας, φαίνεται να πήρε τη μεγάλη απόφαση. Με θαμπά μάτια, μονότονη φωνή, τα χείλη μετά βίας να ανοίγουν, δηλώνει: «όλες οι ανοησίες που αυτοί οι άνθρωποι λένε για μένα, δεν είναι αλήθεια». Αμέσως ο αυτοκρατορικός ιεροκήρυκας παρεμβαίνει, «Σε αυτή την περίπτωση, γιατί να μη γίνετε Μουσουλμάνος; Μετά από αυτό το συμβούλιο δεν υπάρχει άλλη διέξοδος: είτε θα έρθετε στην πίστη, είτε θα θανατωθείτε. Γίνετε ένας Μουσουλμάνος, επιτέλους, και θα μεσολαβήσει για εσάς ο φιλεύσπλαχνος Σουλτάνος μας». Εξαναγκασμένος από τον σουλτάνο να αποδεχθεί το Ισλάμ, ο Σαμπετάι συγκλόνισε και απογοήτευσε πολλούς από τους οπαδούς του ανακηρύσσοντας τον εαυτό του Μουσουλμάνο Ο σουλτάνος μετονόμασε τον αλλαξόπιστο Σεβή σε Αζίζ Μεχμέτ, τον διόρισε προσωπικό του φύλακα και του έδωσε ένα γενναιόδωρο επίδομα.Όλοι εκτός από τους πιο πιστούς μαθητές του απογοητεύτηκαν από την αλλαξοπιστία του. Οι ηγέτες και οι οπαδοί στη συντριπτική πλειοψηφία των πιστών αρνήθηκαν να το πιστέψουν. Πολλοί συνέχισαν να αναμένουν μια δεύτερη έλευση, και η πίστη στον ψεύτικο μεσσία συνεχίστηκε έως τον 18ο αιώνα. Όπως ήταν αναμενόμενο, η αποστασία συντάραξε τον εβραϊκό κόσμο. Υπήρξε συστηματική προσπάθεια να εξαφανιστούν κυριολεκτικά όλα τα αποδεικτικά στοιχεία (κοινόχρηστο μητρώα, έγγραφα, θρησκευτικά κείμενα κλπ) καταστράφηκαν ακόμη και οι απλές αναφορές στον «ψευδο – Μεσσία». Οι οπαδοί του, που ερμήνευσαν την αποστασία του Shabbetai Tzevi ως ένα βήμα προς την τελική εκπλήρωση της αποστολής του, αλλαξοπίστησαν επίσης σε μουσουλμάνους. Τριακόσιες οικογένειες τον ακολούθησαν αμέσως . Στην Σμύρνη έδωσε εντολή στους αμετανόητους οπαδούς του να μεταβούν στη Θεσσαλονίκη και εκεί να περιμένουν την επιστροφή του. Τελικά, ο Shabbetai έπεσε από την εύνοια της υψηλής πύλης και εξορίστηκε, πέθανε στο Μαυροβούνιο το1676 Το κίνημα που αναπτύχθηκε γύρω από τον Shabbetai Tzevi έγινε γνωστό ως Σαββατιανοί. Προσπάθησε να συνδυάσει τις μεγαλοπρεπείς αξιώσεις του Σεβή για πνευματική εξουσία με την επακόλουθη φαινομενική προδοσία του για την εβραϊκή πίστη. Οι πιστοί του ερμήνευσαν την αποστασία του Shabbetai ως ένα βήμα προς την τελική εκπλήρωση της αποστολής του και προσπάθησαν να ακολουθήσουν το παράδειγμα του ηγέτη τους. Ισχυρίστηκαν ότι τέτοιες εξωτερικές πράξεις δεν είχαν σημασία, όσο κάποιος παραμένει εσωτερικά Εβραίος. Όσοι αγκάλιασαν τη θεωρία της «ιερής αμαρτίας» πίστευαν ότι η Τορά μπορούσε να εκπληρωθεί μόνο με ηθικές πράξεις που αντιπροσωπεύουν την φαινομενική ακύρωσή της. Άλλοι θεώρησαν ότι θα μπορούσαν να παραμείνουν πιστοί Σαββατιανοί χωρίς να αλλαξοπιστήσουν. Μετά το θάνατο του Shabbetai το 1676, η αίρεση των Ντονμέ συνέχισε να ανθίζει. Το ποίμνιο που είχε εγκαταλειφθεί από τον ποιμένα του έγινε έρμαιο δογματικών διενέξεων οι οποίες οδήγησαν στη δημιουργία τριών ελασσόνων δογμάτων υπό την καθοδήγηση τριών από τους πιο διακεκριμένους μαθητές του προφήτη, καθένας από τους οποίους ήταν πεπεισμένος και κατάφερε να πείσει και άλλους ότι μόνο αυτός ακολουθούσε τη διδασκαλία του δασκάλου του. Η διαίρεση εξακολουθεί να υφίσταται μέχρι σήμερα. Η επαφή με τους Εβραίους χάθηκε και οι ίδιοι οι Ντονμέ αντιστάθηκαν στις προσπάθειες των Εβραίων να τους επιστρέψουν στον Ιουδαϊσμό. Η αίρεση των Σαββατιανών έφτασε στο αποκορύφωμά της τον 18ο αιώνα με τον επόμενο Εβραίο που παράλαβε να τρέξει την σκυτάλη του Μεσσία τον Jacob Frank, του οποίου οι οπαδοί φημίζονταν στο ότι ζητούν την λύτρωση μέσω οργιών σε μυστικά φεστιβάλ.
Στη σύγχρονη τουρκική γλώσσα ο όρος Ντονμέ, είναι ταυτόσημος του εξισλαμισθέντος. Στη Θεσσαλονίκη σώζεται ακόμη το Τζαμί των Ντονμέ, γνωστό ως Γενί Τζαμί (=νέο τζαμί), χτισμένο από τον Ιταλό αρχιτέκτονα Vitaliano Poselli.

Από το θάνατο του Σεβί μέχρι τους Νεότουρκους

Όταν ο Σαμπετάι Σεβί πέθανε, οι Ντονμέδες δεν αριθμούσαν πάνω από μερικές εκατοντάδες οικογένειες: κυρίως στην Αδριανούπολη, τη Σμύρνη και την Προύσα. Η κοινότητα μεγάλωσε όμως στη συνέχεια χάρη σε νέους εξισλαμισμούς, ιδιαίτερα στη Θεσσαλονίκη. Η πόλη αυτή θα γινόταν σύμβολο για τους Ντονμέδες, σε σημείο που στα τούρκικα η λέξη «Σελανικλί» (Σαλονικιός) να γίνει συνώνυμη του Ντονμέ.

Σύντομα μετά το θάνατο του Σαμπετάι Σεβί, οι Ντονμέδες διασπάστηκαν σε τρεις υπο-ομάδες. Για αιώνες, παντρευόντουσαν μόνο μεταξύ τους: φαίνεται μάλιστα ότι γάμοι γίνονταν μόνο στους κόλπους της κάθε υπο-ομάδας. Λειτουργούσαν δηλαδή σαν εντελώς κλειστές κοινότητες. Στη Θεσσαλονίκη ζούσαν στη δική τους συνοικία, ανάμεσα στις εβραϊκές και τις μουσουλμανικές, και είχαν δικό τους νεκροταφείο και σχολεία. Πολλοί δραστηριοποιήθηκαν στον τομέα του εμπορίου, έδωσαν ιδιαίτερη σημασία στην παιδεία και γενικά πολλοί ανέβηκαν κοινωνικά. Στις αρχές του 20ού αιώνα φαίνεται ότι υπήρχαν πάνω από 10.000 ντονμέδες στη Θεσσαλονίκη.

Ενδιαφέρον είναι το ότι αρκετοί Ντονμέδες συμμετείχαν στις επαναστατικές διεργασίες της ύστερης οθωμανικής περιόδου – ίσως όχι περίεργο, για μια κοινότητα της οποίας η ίδια η δημιουργία είχε επαναστατικά χαρακτηριστικά. Παράδειγμα είναι το κίνημα των Νεότουρκων: ο Δρ. Ναζίμ ήταν ένας από τους κύριους ιδεολόγους του κινήματος, ενώ ο Μεχμέτ Τζαβίντ Μπέης έφτασε μέχρι και τη θέση του Υπουργού Οικονομικών στη νεοτουρκική κυβέρνηση – κι οι δυο ήταν απόγονοι γνωστών ντονμέδικων οικογενειών. Φαίνεται ότι πολλοί Ντονμέδες έτειναν προς την υποστήριξη του διαχωρισμού κράτους-θρησκείας και του προοδευτικού τουρκικού εθνικισμού: ακόμα μια αναλογία με άλλες ετερόδοξες κοινότητες όπως οι Αλεβίτες. Αυτό πάντως μάλλον συνέβαλε στην εχθρότητα εναντίον τους από συντηρητικούς Μουσουλμάνους, ενώ από την άλλη οι πιο ρατσιστές εθνικιστές δύσκολα τους δέχονταν, λόγω του «μη τούρκικου αίματός» τους.

Οι Ντονμέδες στη σύγχρονη Τουρκία

Στην ελληνοτουρκική ανταλλαγή πληθυσμών το 1924, οι Ντονμέδες θεωρήθηκαν ως Μουσουλμάνοι κι αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τη Θεσσαλονίκη, με πιο συχνούς προορισμούς την Κωνσταντινούπολη και τη Σμύρνη. Το κατά πόσο επιβιώνουν μέχρι σήμερα ως κοινότητα, δεν είναι εύκολο να απαντηθεί, αφού οι ίδιοι προτιμούν να αποφεύγουν τη δημοσιότητα. Γενικά πάντως επιδίωξαν την πλήρη ένταξή τους στο νέο τούρκικο έθνος, μάλιστα άρχισαν να παντρεύονται κι εκτός της κοινότητάς τους, με άλλους Τούρκους μουσουλμάνους. Και, θεωρητικά τουλάχιστον, το νέο κοσμικό πλαίσιο της Τουρκικής Δημοκρατίας του Ατατούρκ έδωσε και στους Ντονμέδες τη δυνατότητα να γίνουν αποδεκτοί ως πλήρες μέλος του τουρκικού έθνους.

Κι όμως, το 1942 οι διακρίσεις εναντίον τους εμφανίστηκαν με τον πιο επίσημο τρόπο. Εκείνη τη χρονιά επιβλήθηκε ο Φόρος Κεφαλαίου. Θεωρητικά δικαιολογήθηκε με τη δύσκολη οικονομική κατάσταση λόγω Παγκοσμίου Πολέμου. Κατά την επιβολή του όμως, οι πολίτες της Δημοκρατίας χωρίστηκαν – παρά τις διακηρύξεις περί ισότητας – σε τρεις κατηγορίες: τους Μουσουλμάνους, τους μη-Μουσουλμάνους και τους Ντονμέδες. Οι μη-Μουσουλμάνοι πλήρωσαν το τετραπλάσιο ποσοστό ως φόρο σε σχέση με τους Μουσουλμάνους, ενώ οι Ντονμέδες το διπλάσιο.

Η διαφορετική φορολόγηση των Ντονμέδων σε σχέση τόσο με τους Μουσουλμάνους όσο και με τους αλλόθρησκους, λέει πολλά. Δείχνει ότι οι τούρκικες ελίτ δεν τους έριχναν στο ίδιο επίπεδο με τους Χριστιανούς ή τους Εβραίους, αλλά δεν τους εμπιστευόντουσαν κι εντελώς ως ομοεθνείς. Στη συνέχεια αυτός ο φόρος καταργήθηκε. Παρ’ όλα αυτά, είναι ενδιαφέρον όχι μόνο ότι υπήρξε αλλά και το πώς εφαρμόστηκε: πώς ήξεραν οι τούρκικες αρχές ποιος είναι ντονμές, από την στιγμή που αυτοί δεν υπήρχαν καν ως αναγνωρισμένη θρησκευτική κοινότητα;

Αυτή ήταν μάλλον η πρώτη και τελευταία φορά που το τούρκικο κράτος αντιμετώπισε τους Ντονμέδες ως ξεχωριστή ομάδα. Πάντως η δυσπιστία απέναντι τους δεν εξαφανίστηκε ούτε μετά τον πόλεμο – ιδιαίτερα ακροδεξιοί εθνικιστές ή ισλαμιστές επιτίθενται κατά καιρούς στους Ντονμέδες, τους οποίους εντάσσουν μαζί με άλλες ομάδες (Εβραίοι, Μασώνοι κ.λπ.) σε υποτιθέμενες αντιτουρκικές ή αντιμουσουλμανικές συνωμοσίες. Απ’ αυτές δεν θα μπορούσε φυσικά να λείπει κι η κατηγορία ότι ο ίδιος ο Ατατούρκ είχε ντονμεδική καταγωγή – εξάλλου ήταν και Θεσσαλονικιός.

ΠΗΓΗ αποσπάσματα από