Το εξεγερτικό φαινόμενο των Κρητών.

" Ή Κρήτη, ὀφείλομεν νὰ τὸ εἴπωμεν πρὸς τιμὴν αυτῆς, ὑπήρξεν ἡ ἑλληνικὴ χώρα ἡ πεισματωδέστερον πάσης ἄλλης ἀντισταθείσα τότε εἰς τὴν ξενικὴν κυριαρχίαν"

Κρητικές εξεγέρσεις στα χρόνια της Βενετικής Κυριαρχίας:

του  Βαγγέλη Σαράφη

Μετά την κατάληψη της Κρήτης από τους Βενετούς (1211) εισήχθη ένα νέο κοινωνικο-οικονομικό και διοικητικό μοντέλο κατά μίμηση της μητροπολιτικής οργάνωσης.[1] Η εδραίωση της κυριαρχίας της Βενετίας στο νησί δεν ήταν εύκολη υπόθεση, καθώς μέσα σε ενάμιση αιώνα ξέσπασαν δώδεκα εξεγέρσεις.
Η πρώτη εξέγερση, η λεγόμενη εξέγερση των Αγιοστεφανιτών, εξερράγη αμέσως μετά την κατάληψη του νησιού από τους Βενετούς. Η σειρά των εξεγερτικών κινήσεων ολοκληρώθηκε με την Αποστασία του Αγίου Τίτου (1363-1364) και την επακόλουθη εξέγερση των Καλλέργηδων (1364-1367). Στις αρχές επίσης του 16ου αιώνα φαίνεται η κρητική ύπαιθρος να βρέθηκε σε περίοδο αναταραχής. Οι δύο περίοδοι, που εμφανίστηκε το εξεγερτικό φαινόμενο στην Κρήτη, είναι τελείως διαφορετικές: στην πρώτη περίοδο (από το 1211 ώς το 1367) παρατηρείται η αντίσταση[2] του εντόπιου πληθυσμού στη βενετική διείσδυση υπό την καθοδήγηση Βυζαντινών ή βυζαντινής καταγωγής αρχόντων• στη δεύτερη (αρχές 16ου αι.) όμως περίοδο παρατηρείται η σύγκρουση του εντόπιου πληθυσμού με ένα παγιωμένο σύστημα εξ αιτίας, όπως φαίνεται, των δυσλειτουργιών του.[3]

Παλαιότερα οι κρητικές εξεγέρσεις μέσα από τη λογική μιας εθνοκεντρικής ιστοριογραφίας παρουσιάζονταν ως εθνικές εξεγέρσεις ενάντια στον ξένο κατακτητή.[4] Ο Στ. Ξανθουδίδης χαρακτηριστικά αναφέρει: «Συνοψίζοντες τ’ ἀνωτέρω λέγομεν ὅτι πρώτιστον καὶ γενικώτατον αἴτιον τῆς ἐχθρότητος τῶν Κρητῶν κατὰ τῶν νέων κυριάρχων ἦτο τὸ ἐθνικὸν αἴσθημα καὶ ἡ ἀποστροφὴ πάσης τάξεως Κρητῶν κατὰ κατακτητοῦ ἀλλοφύλλου καὶ ἀλλοδόξου καὶ ἡ πρὸς ἀπελευθέρωσιν ἀπὸ τοῦ ξενικοῦ ζυγοῦ ἐπιθυμία καὶ προσπάθεια».[5] Με την ίδια ακριβώς οπτική ο Θεοχάρης Δετοράκης εξετάζει το ζήτημα των κρητικών εξεγέρσεων εισάγοντας το οικείο κεφάλαιο του βιβλίου του Ιστορία της Κρήτης με τη θεματική περίοδο: «Ο κρητικός λαός δεν δέχθηκε αδιαμαρτύρητα τη στέρηση της εθνικής και της θρησκευτικής του ελευθερίας». Λίγο παρακάτω στην ίδια σελίδα σημειώνει: «Η παρουσία στο νησί ενός ξένου τυράννου, που απειλούσε την εθνική και τη θρησκευτική ελευθερία του…».[6]

Σήμερα η έρευνα έχει μερικώς αναδείξει τα κοινωνικο-οικονομικά αίτια των κρητικών εξεγέρσεων. Ο Ν. Σβορώνος έχει υποστηρίξει πως με την επιβολή του δυτικού φεουδαρχικού μοντέλου οργάνωσης εθίγησαν οι βυζαντινής καταγωγής γαιοκτήμονες του νησιού.[7] Ο Χ. Γάσπαρης έχει παρατηρήσει πως οι εξεγέρσεις στην Κρήτη ακολούθησαν την πορεία διείσδυσης των Βενετών στο νησί, από ανατολικά προς δυτικά και πως αίτημα των εξεγερμένων ήταν η απόσπαση κάποιων προνομίων ή η κατοχύρωση παλαιών δικαιωμάτων.[8] Ειδικότερα για τις εξεγέρσεις του 16ου αι. έχει διασαφηνιστεί πως πρόκειται για αγροτικές εξεγέρσεις, οι οποίες ως στόχο είχαν τη βελτίωση των όρων διαβίωσης και όχι την ανατροπή του βενετικού κοινωνικό-οικονομικού συστήματος.[9] Ενδιαφέρον είναι επίσης, πως οι ιστορικοί, που ανέγνωσαν τις κρητικές εξεγέρσεις με κύριο ερμηνευτικό εργαλείο το έθνος και είδαν μία εθνικού χαρακτήρα αντίσταση προς τον κατακτητή, τόνισαν και εκείνοι τη σημασία των κοινωνικών αιτημάτων. Γράφει χαρακτηριστικά ο Στ. Ξανθουδίδης: «Δὲν ἦτο δυνατὸν ν’ ἀνεχθῶσι τὴν νέαν κατάστασιν τῶν πραγμάτων καὶ τὴν στέρησιν τῶν περιουσιῶν καὶ  προνομιῶν των οἱ ἰσχυροὶ καὶ πολλῆς ὑπολήψεως ἀπολαυόντες Κρῆτες εὐγενεῖς».[10] Αλλά και ο Θ. Δετοράκης χαρακτηρίζει εκτός από εθνικό και κοινωνικό τον χαρακτήρα των εξεγέρσεων.[11]

Κοινός τόπος είναι πως οι κρητικές εξεγέρσεις, εκείνες του 13ου και 14ου αι., ήταν εξεγέρσεις των Κρητών γαιοκτημόνων.[12] Είναι χαρακτηριστικό, ότι στη βιβλιογραφία αναφέρονται με το οικογενειακό όνομα των αρχηγών τους, π.χ. η εξέγερση των Αγιοστεφανιτών, των Καλλέργηδων κ.ο.κ.. Απ’ την άλλη οι Κρήτες χωρικοί αναφέρονται κάπως γενικά και παρουσιάζονται ως «φύσει ῥέποντες πρὸς τὴν ἀνυποταξίαν»•[13] ή «ὁ χαρακτὴρ τῶν Κρητῶν εἶναι φύσει ἀτίθασος καὶ ἐπιρρεπὴς εἰς ἀνυπακοὴν»•[14] ή, όπως χαρακτηριστικά έχει γράψει ο Ν. Σβορώνος, «η επαναστατική αντιστασιακή ατμόσφαιρα της κρητικής αγροτιάς».[15] Ένα λοιπόν από τα ερωτήματα που χρήζουν απάντησης είναι, γιατί οι χωρικοί της Κρήτης ήταν διατεθειμένοι να σηκώσουν τα όπλα εναντίον της Βενετίας. Αρκούσε μόνον η εντολή ή η παρότρυνση από έναν βυζαντινής καταγωγής γαιοκτήμονα; Ποιες ακριβώς ήταν οι συνθήκες που βίωναν με την επιβολή του φεουδαλικού συστήματος; Ποια μπορεί να ήταν τα αιτήματά τους; Μία θέαση δηλαδή των κρητικών εξεγέρσεων από τα κάτω προς το Ένα ζήτημα επίσης, που δεν έχει μελετηθεί, είναι η σχέση μεταξύ φύσης και εξεγέρσεων. Τα ελάχιστα στοιχεία, που γνωρίζουμε, είναι διάσπαρτα μέσα σε έργα πολιτικής ιστορίας. Κυρίως αφορούν σε πυρπόληση καλλιεργειών ή εκρίζωση δέντρων κατά τη διάρκεια εξεγέρσεων είτε από τους εξεγερμένους είτε από τις βενετικές στρατιωτικές μονάδες.[17] Ακόμη πιο σπάνια θα εντοπίσει κανείς αναφορές στην ιδιότητα της φύσης ως περιβάλλοντος χώρου, εντός του οποίου έδρασαν οι εξεγερμένοι. Έμφαση σε αυτήν την περίπτωση έχει δοθεί στους ορεινούς δύσβατους όγκους, που αποτέλεσαν καταφύγιο για τους φυγάδες και τους εξεγερμένους.[18] Ως τώρα λοιπόν η φύση, όταν γίνονταν αναφορές σε αυτήν, εξεταζόταν ανθρωποκεντρικά• οι επιπτώσεις της ανθρώπινης δράσης στη φύση ή η φύση ως περιβάλλων χώρος, εντός του οποίου δραστηριοποιείτο ο άνθρωπος. Μία οπτική της φύσης ως δρώντος υποκειμένου -μέσα από τη λογική της περιβαλλοντικής ιστορίας- επίσης ελλείπει. Συνεπώς υπάρχει η ανάγκη για νέα ερωτήματα, τα οποία να συσχετίζουν τη φύση με τον άνθρωπο διερευνώντας την αλληλεπίδραση των δύο, φύσης και ανθρώπου, και ταυτόχρονα να μην παρουσιάζεται η φύση απλώς ως ο παθητικός αποδέκτης της ανθρώπινης επίδρασης.[19]

[1] Χαράλαμπος Γάσπαρης, ‘Βενετία και Βυζάντιο: η βενετική κυριαρχία στα βυζαντινά εδάφη’, στο Χρύσα Μαλτέζου (επιμ.), Όψεις της Ιστορίας του Βενετοκρατούμενου Ελληνισμού: αρχειακά τεκμήρια, Αθήνα, Ίδρυμα Ελληνικού Πολιτισμού, 1993, 136 όπου πολύ εύστοχα παρουσιάζονται οι βενετικές αποικίες ως "μικρές Βενετίες"˙ βλ. και Αναστασία Παπαδία-Λάλα, Ο θεσμός των αστικών κοινοτήτων στον ελληνικό χώρο κατά την περίοδο της Βενετοκρατίας (13ος-18ος αι.): μία συνθετική προσέγγιση, Βενετία, Ελληνικό Ινστιτούτο Βενετίας, 2008, 42.

[2] Σχετικά με την αντίσταση υπό την έννοια μίας "διαπραγματευτικής αντίληψης της αυτονομίας" βλ. Νίκος Ε. Καραπιδάκης, ‘Ο Ν. Σβορώνος και η ιστορία των αρχόντων’, Νέα Εστία, 170, τχ. 1850 (2011), 850–851, ωστόσο πρέπει να λάβουμε υπ’ όψιν τη μερικότητα αυτής της θέασης της αντίστασης, καθώς γίνεται αντιληπτή ως σύγκρουση με σκοπό τη διαπραγμάτευση της κοινωνικής θέσης των Κρητών αρχόντων, αλλά έτσι δεν ερμηνεύεται η στάση των βιλλάνων.

[3] Γενικά για τις κρητικές εξεγέρσεις βλ. Στέφανος Ξανθουδίδης, Η Ενετοκρατία εν Κρήτη και οι κατά των Ενετών αγώνες των Κρητών, Αθήνα, Byzantinisch-Neugriechischen Jahrbücher, 1939˙ Νικόλαος Δ. Ζουδιανός, Ιστορία της Κρήτης επί Ενετοκρατίας, Αθήνα, 1960˙ Θεοχάρης Ε. Δετοράκης, Ιστορία της Κρήτης, Αθήνα, 1986, 173–197˙ Νίκος Σβορώνος, ‘Το νόημα και η τυπολογία των Κρητικών Επαναστάσεων του 13ου αι.’, Σύμμεικτα, 8 (1989), 1–14˙ Γεώργιος Ν. Λεοντσίνης, ‘Επαναστατικό φαινόμενο και ιδεολογία στην Κρήτη, την Κύπρο και τα Ιόνια νησιά κατά τη βενετική περίοδο’, στο Πεπραγμένα του Ζ ’ Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου, τ. Β2, Ρέθυμνο, Ιστορική και Λαογραφική Εταιρεία Ρεθύμνης, 1995, όπου στη σελίδα 423 η αναφερθείσα ταξινόμηση των εξεγέρσεων σε δύο φάσεις˙ ειδικότερα για τις εξεγέρσεις των αρχών του 16ου αι. βλ. Αναστασία Παπαδία-Λάλα, Αγροτικές ταραχές και εξεγέρσεις στη Βενετοκρατούμενη Κρήτη (1509-1528): Η ‘Επανάσταση’ του Γεωργίου Γαδανολέου-Λυσσογιώργη (διδακτορική διατριβή), Αθήνα, Ε.Κ.Π.Α., 1983• για την ανταρσία των βιλλάνων της οικογένειας Chioza βλ. Ιωάννης Γιαννόπουλος, Η Κρήτη κατά τον Τέταρτο Βενετοτουρκικό Πόλεμο, 1570-1571, Αθήνα, 1978, 131–136.

[4] Την οπτική αυτή εισήγαγαν οι Παπαρρηγόπουλος και Ζαμπέλιος, βλ. Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. 6, Αθήνα, Ελευθερουδάκης, 1925, 52, 113, 227, όπου οι φράσεις "ξενικὴ  κατάκτηση", "Ἀλλ' ἐνταῦθα ἐδέησε νὰ παλαίσωσι ἐπανηλειμμένως πρὸς τοὺς ἀείποτε σφαδάζοντας ἰθαγενεῖς Ἕλληνας, διότι ἡ Κρήτη, ὀφείλομεν νὰ τὸ εἴπωμεν πρὸς τιμὴν αυτῆς, ὑπήρξεν ἡ ἑλληνικὴ χώρα ἡ πεισματωδέστερον πάσης ἄλλης ἀντισταθείσα τότε εἰς τὴν ξενικὴν κυριαρχίαν", "Ἐν Κρήτη ἐξηκολούθουν αἱ διαμαρτυρήσεις τοῦ Ἑλληνισμοῦ κατὰ τῆς ξενοκρατίας..." αντίστοιχα˙ βλ. και ενδεικτικά Σπυρίδων Ζαμπέλιος και Καλλίνικος Κριτοβουλίδης, Ιστορία των επαναστάσεων της Κρήτης, Αθήνα, Φέξης, 1893, 7, όπου το χωρίο "εἰς τοὺς κατὰ τῶν ξένων δεσποτῶν ἀγώνας Κρητῶν".

[5] Ξανθουδίδης, Ενετοκρατία, 20.

[6] Δετοράκης, Κρήτη, 173.

[7] Σβορώνος, ‘Κρητικές Επαναστάσεις’, 6.

[8] Γάσπαρης, ‘Βενετία και Βυζάντιο’, 135.

[9] Παπαδία-Λάλα, Εξεγέρσεις, 10, 138–139• βλ. και Γεώργιος Σ. Πλουμίδης, Οι Βενετοκρατούμενες ελληνικές χώρες μεταξύ δεύτερου και τρίτου τουρκοβενετικού πολέμου (1503-1537), Ιωάννινα, Επιστημονική Επετηρίς Φιλοσοφικής Σχολής, 1974, 67, όπου αναφέρεται σε κίνημα τοπικό με κοινωνικά αιτήματα, ωστόσο θεωρεί ως έναν παράγοντα, που οδήγησε στην εξέγερση του Γαδαλονέου, την τάση για εθνική ανεξαρτησία• βλ. και Λεοντσίνης, ‘Επαναστατικό φαινόμενο’, 435, όπου αναφέρεται σε δημιουργία ταξικής συνείδησης, αν και  αυτή η ορολογία αποτελεί αναχρονισμό, όταν εξετάζεται μία εξέγερση του 16ου αι., όπως εύστοχα έχει πει ο Braudel "ατενίζει (ο ιστορικός) το παρελθόν που διάβηκε με τις διόπτρες του 20ου αιώνα", βλ. Fernand Braudel, Η Μεσόγειος και ο μεσογειακός κόσμος την εποχή του Φιλίππου Β’ της Ισπανίας, Κλαίρη Μιτσοτάκη (μεταφρ.), τ. 2, Συλλογικά πεπρωμένα, Αθήνα, ΜΙΕΤ, 1993, 446.

[10] Ξανθουδίδης, Ενετοκρατία, 18.

[11] Δετοράκης, Κρήτη, 173.

[12] Παπαρρηγόπουλος, Ιστορία, τ. 6, 113, όπου η φράση "τὴν πρώτην τῶν ἀρχόντων αὐτῆς ἐπανάστασιν"• Ξανθουδίδης, Ενετοκρατία, 18, όπου το χωρίο "Αὐτοὶ ὑπῆρξαν οἱ κύριοι μοχλοὶ καὶ ὑποκινηταὶ τῆς κατὰ τῶν ξένων σφετεριστῶν ἀντιδράσεως, αὐτοὶ ἐγένοντο καὶ οἱ πολεμικοὶ ἀρχηγοὶ τῶν νησιωτῶν εἰς τοὺς κατὰ τῆς Ἑνετίας μακροχρονίους καὶ αἱματηροὺς ἀγῶνας"• Λεοντσίνης, ‘Επαναστατικό φαινόμενο’, 426• βλ. και Αναστασία Παπαδία-Λάλα, ‘Κοινοτικοί Θεσμοί, Συλλογικότητες και ιδεολογικοί προσανατολισμοί στον Ελληνικό χώρο κατά την περίοδο της Βενετοκρατίας’, στο Ευάνθης Χατζηβασιλείου (επιμ.), Πολιτικοί προσανατολισμοί του Νέου Ελληνισμού, Αθήνα, Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία, 2012, 17, όπου στη σύντομη -μίας αράδας- αναφορά στις κρητικές εξεγέρσεις υπήρξε η ανάγκη να δηλωθεί: "υπό την αρχηγία των παλαιών αρχοντικών οικογενειών".

[13] Ξανθουδίδης, Ενετοκρατία, 60.

[14] Ζουδιανός, Ενετοκρατία, 107.

[15] Σβορώνος, ‘Κρητικές Επαναστάσεις’, 2.

[16] Βλ. Παπαδία-Λάλα, Εξεγέρσεις, σε αυτό το έργο υπάρχει μία τέτοια οπτική, αλλά είναι χρονολογικά εντοπισμένο σε γεγονότα των αρχών του 16ου αι. και επομένως το αίτημα παραμένει για τις εξεγέρσεις των πρώτων αιώνων.

[17] Ξανθουδίδης, Ενετοκρατία, σποραδικά• Ζουδιανός, Ενετοκρατία, σποραδικά.

[18] Βλ. ενδεικτικά Ξανθουδίδης, Ενετοκρατία, 20• Παπαδία-Λάλα, Εξεγέρσεις, 70• βλ. και την πρόσφατη εργασία Μαρία Μάμαλη, Li Monti della Sfacchia, altissimi quasi muraglia: οι Σφακιανοί και ο κόσμος του Βουνού κατά τη διάρκεια της βενετικής κυριαρχίας (διπλωματική εργασία), Αθήνα, Ε.Κ.Π.Α., 2010, όπου εξετάζεται η σχέση μεταξύ της σφακιανής κοινωνίας και του ορεινού περιβάλλοντος.

[19] Σχετικά με την περιβαλλοντική ιστορία και τα ερωτήματα, που θέτει, βλ. Βάσω Σειρηνίδου, ‘Οι ιστορικοί στη φύση: μια εισαγωγή στην περιβαλλοντική ιστορία’, Τα Ιστορικά, 26, τχ. 51 (2009), 275–297, όπου και η βασική θεωρητική βιβλιογραφία.

ΠΗΓΗ

http://arthrografein.blogspot.gr/2013/03/blog-post_26.html