Η αποστασία του Καρύκη στην Κρήτη (1091-1092/93)

ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΑ ΚΙΝΗΜΑΤΑ ΕΝΑΝΤΙΟΝ ΤΩΝ ΚΟΜΝΗΝΩΝ

(1081-1180). 

Η αποστασία του Καρύκη στην Κρήτη (περ,1091-1092/93)

ΠΟΥΛΤΙΔΟΥ ΒΑΣΙΛΙΚΗ
(Πρωτεύουσα μεταπτυχιακή εργασία)

Το 1092 ο Αλέξιος Α ́Κομνηνός αμέσως μετά από μια επιτυχή εκστρατεία κατά του Τζαχά απέστειλε τον Ιωάννη Δούκα, μέγα δούκα του στόλου να   αντιμετωπίσει τη στάση του διοικητή της Κρήτης  Καρύκη και του στρατηγού Ραψομάτη στην Κύπρο.78 

 Όταν ο Ιωάννης Δούκας κετέφτασε στην Κάρπαθο, του γνωστοποιήθηκε ότι οι ίδιοι οι Κρήτες ξεσηκώθηκαν εναντίον του στασιαστή, κατορθώνοντας να τον  δολοφονήσουν. Αυτοί παρέδωσαν το νησί στον εκπρόσωπο του αυτοκράτορα, Ιωάννη Δούκα, ο οποίος φρόντισε για την ενδυνάμωση της φρουράς και την ασφάλεια του νησιού. 79 Ο Νικόλαος Μεθώνης  στο Βίο του Αγίου Μελετίου παραδίδει διαφορετικές πληροφορίες. Σύμφωνα με τη διήγησή του, ο Ιωάννης Δούκας πριν πλεύσει για την Κρήτη σταμάτησε στο λιμάνι του Ευρίπου στην Εύβοια. Εκεί ο Άγιος Μελέτιος τον συμβούλευσε να συναντηθεί και να διαπραγματευθεί ειρηνικά με τον Καρύκη, αλλά τελικά οι Κρήτες εξεγέρθηκαν και ο Καρύκης φονεύτηκε, πριν ενεργήσει ο Ιωάννης Δούκας.80

Όμως, η πληροφορία του Νικολάου Μεθώνης, ότι ο Ιωάννης Δούκας βρισκόταν στην Εύβοια τη συγκεκριμένη χρονική στιγμή είναι διαφορετική από τη μαρτυρία της Άννας Κομνηνής, η οποία τον τοποθετεί στην Κάρπαθο 81.

Ο D. Polemis παρατηρεί σχετικά με τη συγκεκριμένη αντίφαση ότι επιστολή του Θεοφύλαχτου Βουλγαρίας συνδέει τον Ιωάννη Δούκα με τη διοίκηση της Εύβοιας. Ο μελετητής πιθανολογεί ότι η επιστολή στάλθηκε την περίοδο που ο Ιωάννης Δούκας βρισκόταν στην Εύβοια . 82

Ο P. Gautier, ακολουθώντας τη διήγηση του Νικολάου Μεθώνης θεωρεί ότι ο Ιωάννης Δούκας απέπλευσε από τον Εύριπο, και στη συνέχεια πέρασε τις Κυκλάδες και κατέφθασε στην Κάρπαθο. Εκεί ο μέγας δουξ του στόλου πληροφορήθηκε τη λήξη της στάσης του Καρύκη, όπως παραδίδει η Άννα Κομνηνή. Ο μελετητής προβληματίζεται με την επιλογή του δρομολογίου Κωνσταντινούπολη, Εύβοια, Κάρπαθος, Κρήτη, αν και οι πληροφοριές από τους Βίους αγίων μας διαφωτίζουν σχετικά με την επιλογή αυτή. 83

Η χρονολόγηση της έναρξης της αποστασίας του Καρύκη στην Κρήτη (και του Ραψομάτη στην Κύπρο, αναφέρονται από κοινού στις πηγές) αποτελεί πρόβλημα. Σύμφωνα με τη διήγηση της Άννας Κομνηνής τα κινήματα έλαβαν χώρα το 1092 μετά από την επιτυχή εκστρατεία ενάντια στο Τζαχά και διήρκησαν έως τα τέλη του 1092, αρχές 1093. 84

Όμως, στο λόγο που απηύθυνε ο Πατριάρχης Αντιοχείας, Ιωάννης Οξείτης προς τον Αλέξιο Α ́το χειμώνα του 1090/91 αναφέρεται ότι: Ἐάλω φεῦ, Χίος ανήρπαστο Μυτιλήνη ἀφίστατο Κύπρος, Κρήτη τῶν νήσων αἱκεφαλαὶ. Επομἐνως, τα κινήματα των Καρύκη και Ραψομάτη είχαν έναρξη έως το 1091.85

 Στο λόγο του ο Ιωάννης Οξείτης αναφέρεται στις ήττες του αυτοκράτορα από τους Πετσενέγους , στην αποστασία σε Κρήτη και Κύπρο, στην κατάληψη της Χίου και της Μυτιλήνης από τον Τζαχά. Ο αυτοκράτορας βρισκόταν σε δύσκολη θέση και κάλεσε ανάμεσα σε άλλους και τον Ιωάννη Οξείτη σε συμβούλιο. 86

Τον Απρίλιο του 1091 οι Πετσενέγοι ηττήθηκαν ολοσχερώς. Ο λόγος του Ιωάννη Οξείτη χρονολογείται πριν από τον Απρίλιο του 1091, διότι δεν αναφέρεται η νίκη στο Λεβούνι  ενάντια στους Πετσενέγους. Συμπερασματικά, τα κινήματα των Καρύκη στην Κρήτη και Ραψομάτη στην Κύπρο πιθανότερα έλαβαν χώρα έως το πρώτο μισό του 1091. 87

Εάν η έναρξη του κινήματος του Καρύκη (και του Ραψομάτη) χρονολογείται έως την άνοιξη του 1091, τίθεται το ερώτημα της απραξίας του Αλέξιου Α ́ επί αρκετούς μήνες απέναντι στους στασιαστές. Ο Δ. Κουρμπέτης παρατηρεί εύστοχα ότι το Φεβρουάριο-Μάρτιο του 1091 ο Αλέξιος αντιμετώπιζε τους Πετσενέγους, τον Τζαχά και είχε ανεπάρκεια στόλου, για αυτό καθυστέρησε να αντιμετωπίσει τον Καρύκη (και το Ραψομάτη στην Κύπρο).88

Σχετικά με τη λήξη της αποστασίας, επειδή οι πηγές αναφέρονται ταυτοχρόνως στα κινήματα του Καρύκη και του Ραψομάτη τα οποία έληξαν έως τις αρχές του 1093, είναι δύσκολο να προσδιορισθεί η ακριβής χρονολογία λήξης του κινήματος του Καρύκη. Γνωρίζουμε ότι ο Ιωάννης Δούκας αμέσως μετά την Κάρπαθο, έφτασε στην Κρήτη όπου τακτοποίησε τα θέματα διοίκησης και άμυνας του νησιού και στη συνέχεια κατέπλευσε να αντιμετωπίσει το κίνημα του Ραψομάτη στην Κύπρο. Επιπρόσθετα υπάρχει το αρχαιολογικό τεκμήριο της επιγραφής στο κάστρο του Ιερού, στα Δίδυμα της Μικράς Ασίας (νότια της Μιλήτου στις ακτές του Αιγαίου). Στην επιγραφή αναφέρεται ότι το κάστρο ανακατασκευάστηκε από το δούκα Κρήτης, Μιχαήλ Καραντηνό, υπό τις διαταγές του Δούκα. Χρονολογείται το 1094 κατά τη διάρκεια των αγώνων του Ιωάννη Δούκα κατά του Τζαχά. Πιο συγκεκριμένα, χρονολογείται την περίοδο της μερικής ανακατάληψης μικρασιατικών περιοχών που βρίσκονταν υπό την κατοχή του Τζαχά. 89

Η Η. Ahrweiler θεωρεί τον Μιχαήλ Καραντηνό ως διάδοχο του Καρύκη στην Κρήτη το 1093/94, άρα η θητεία του Καρύκη τοποθετείται νωρίτερα στην Κρήτη. 90 Επομένως το κίνημα του Καρύκη είχε λήξει το αργότερο το 1093, πριν αυτός αντικατασταθεί από τον Καραντηνό. Ο P. Frankopan χρονολογεί τη λήξη των κινημάτων το νωρίτερο το 1094 και διατυπώνει την υπόθεση χωρίς ισχυρά επιχειρήματα. Πρώτον, αμφισβητεί τη μαρτυρία της Άννας Κομνηνής σχετικά με τη λήξη των κινημάτων, υποστηρίζοντας ότι στην Αλεξιάδα παρατηρούνται χρονολογικές ασάφειες, οπότε η χρονολόγηση της λήξης των κινημάτων το 1092/93 θα μπορούσε να αποτελεί μια ακόμη ασάφεια της ιστορικού. 91

Ωστόσο, λαμβάνει ως σωστή τη μαρτυρία της Άννας Κομνηνής ότι ο Ιωάννης Δούκας ήταν δουξ Δυρραχίου για ένδεκα έτη από το 1083 έως το 1094 περίπου. Όμως, είναι σαφές ότι η συγκεκριμένη πληροφορία της Άννας Κομνηνής είναι λανθασμένη, διότι το Δυρράχιο ανακαταλήφθηκε από τους Βυζαντινούς το 1085, επομένως, ο Ιωάννης Δούκας πιθανόν βρισκόταν στη διοίκησή του από το 1085 έως το 1091/92, οπότε και αντικαταστάθηκε από τον Ιωάννη Κομνηνό, γιο του σεβαστοκράτορα Ισαάκιου. 92

Όπως παραδίδεται στην Αλεξιάδα ο Ιωάννης Δούκας ανακλήθηκε από το Δυρράχιο και ορίστηκε μέγας δουξ του στόλου το 1091/1092 και ανέλαβε την οργάνωση των επιχειρήσεων κατά του Τζαχά. 93 Η Άννα Κομνηνή αναφέρει ότι ο Ιωάννης Δούκας διοικούσε το Δυρράχιο για έντεκα έτη. 94 Αυτό, όμως είναι αδύνατο, διότι δουξ Ιλλυρικού ήταν ο Γεώργιος Μονομαχάτος, ο οποίος αντικαταστάθηκε από τον Γεώργιο Παλαιολόγο το 1081. 95

Το Δυρράχιο καταλήφθηκε από τους Νορμανδούς το 1082 και επανήλθε στη βυζαντινή αυτοκρατορία μετά το θάνατο του Νορμανδού Γυισκάρδου το 1085. 96 Στη συνέχεια ως δούκας Δυρραχίου αναφέρεται ο Ιωάννης Δούκας, ο οποίος ανακλήθηκε το 1091/92 για να αντιμετωπίσει τον Τζαχά. Άρα η πληροφορία της Άννας Κομνηνής περί εντεκαετούς θητείας του Ιωάννη Δούκα στη διοίκηση του Δυρραχίου είναι λανθασμένη. Ο P. Frankopan θεωρεί ότι ο Ιωάννης Δούκας διορίστηκε μέγας δουξ του στόλου το 1094 μετά την εντεκαετή θητεία του στο Δυρράχιο. Στη συνέχεια ξεκίνησαν οι εκστρατείες σε Κρήτη και Κύπρο, όπως σημειώνει ο ίδιος, αν και θεωρεί και τη χρονολογία του 1094 πρώιμη, διότι παρατηρεί ότι δεν είναι δυνατό να προσδιορισθεί με ακρίβεια το διάστημα που χρειάστηκε για να αντιμετωπιστεί ο Τζαχάς και να ανακτηθούν οι περιοχές που είχε καταλάβει. 97 Τέλος, παραθέτει το αρχαιολογικό τεκμήριο της επιγραφής στο κάστρο του Ιερού των Διδύμων της Μ. Ασίας , το οποίο ο μελετητής χρονολογεί το 1094/95, μετά την ενδεκαετή θητεία, όπως υποστηρίζει, του Ιωάννη Δούκα στο Δυρράχιο.98

Έτσι, ο P. Frankopan συμπεραίνει ότι από το 1091 έως το 1094 περίπου η Κρήτη και η Κύπρος βρέθηκαν εκτός βυζαντινής αυτοκρατορίας. 99 Όμως, κατά την προσωπική μου γνώμη τα επιχειρήματα του μελετητή δεν είναι επαρκή καθώς δεν βασίζονται στη μαρτυρία των πηγών. Οι μαρτυρίες των πηγών δεν μας διαφωτίζουν για τα αίτια του κινήματος. Ο Καρύκης θα μπορούσε να εκμεταλλευθεί τη δεινή θέση στην οποία βρισκόταν ο αυτοκράτορας τη συγκεκριμένη περίοδο. Στις αρχές του 1091 ο Τζαχάς επετίθετο στην αυτοκρατορία, οι Πετσενέγοι επέδραμαν και ο Αλέξιος Α ́ αντιμετώπιζε πολλά εχθρικά μέτωπα για τα οποία απαιτούνταν πολυδάπανες εκστρατείες που επιβάρυναν φορολογικά το λαό.100

Ο Καρύκης στασίασε και παράλληλα στασίασε στην Κύπρο και ο Ραψομάτης.101 Οι στασιαστές θα μπορούσαν να στηριχτούν στο αίσθημα ανασφάλειας των κατοίκων των νησιωτικών περιοχών εξαιτίας των επιδρομών του Τζαχά 102.

Ο P. Frankopan πιθανολογεί ότι η αναστάτωση που προκαλούσε ο Τζαχάς δημιουργούσε προβλήματα στο εμπόριο με την Κρήτη. Λογικά θα υπήρχε μείωση της οικονομικών μέσων του νησιού, πρώτον, εξαιτίας των φόρων που επιβάλλονταν για την αντιμετώπιση των κινδύνων της αυτοκρατορίας και, δεύτερον, από την απειλή του Τζαχά στους θαλάσσιους εμπορικούς δρόμους.103

Το γεγονός ότι μετά τη λήξη του κινήματος στην Κρήτη (και του Ραψομάτη στην Κύπρο) ο Ιωάννης Δούκας ενίσχυσε τα φρούρια και τη φρουρά του νησιού, αποδεικνύει ότι δεν υπήρχε επαρκής φρούρηση στα νησιά. Επιπλέον, ο Ιωάννης Οξείτης στο λόγο του ζητά από τον αυτοκράτορα δικαιοσύνη, δίκαιη φορολόγηση, άξιους δημόσιους λειτουργούς και υπαλλήλους, πάταξη των αυθαιρεσιών των στρατιωτικών , καθώς και επιστροφή των ιερών σκευών-κειμηλίων που αφαίρεσε ο Αλέξιος Α ́ από τους ναούς και εκκλησιαστικούς χώρους για να συγκεντρώσει χρήματα για τις εκστρατείες. Επίσης, κάνει λόγο για δυνάστευση του λαού. 104

Για τους παραπάνω λόγους ο Καρύκης πιθανόν να είχε την ανοχή των Κρητών , αρχικά. Η δολοφονία του από αυτούς, όταν ο αυτοκρατορικός στόλος του Ιωάννη Δούκα πλησίαζε, αποδεικνύει ότι ο Καρύκης δεν είχε την πλήρη στήριξή τους.105

Ο Ι. Καραγιαννόπουλος παρατηρεί για τα κινήματα σε Κρήτη και Κύπρο ότι «οι κινηματίες δεν είχαν τη λαϊκή υποστήριξη. Τα κινήματά τους ήταν καθαρά φιλόδοξες στασιαστικές ενέργειες» και ότι πιθανόν οι στασιαστές εκμεταλλεύονταν την ενασχόληση του Αλεξίου με το πολυμέτωπο αγώνα εναντίον των εχθρών ». 106

Πράγματι , οι Κρήτες μόλις πληροφορήθηκαν την άφιξη του στόλου στη Κάρπαθο , δολοφόνησαν τον Καρύκη, άρα δεν ήταν αφοσιωμένοι στο κίνημά του. Οι μαρτυρίες των πηγών αναφέρονται σε αποστασία και τυρρανί(δ)α. Ο Καρύκης χαρακτηρίζεται «δυσμενής αποστάτης», χωρίς να αναφέρεται επιθυμία του για σφετερισμό του θρόνου. Επομένως, το κίνημά του χαρακτηρίζεται ως αποστασία, ανταρσία ή στάση ενός επαρχιακού διοικητή . 107

Τέλος, ο Α. G. C. Savvides πραγματεύεται σε άρθρο του το ενδεχόμενο σύμπραξης του Τζαχά και του Καρύκη με το Ραψομάτη, διότι τα κινήματα των Καρύκη και Ραψομάτη ήταν χρονικώς παράλληλα και έλαβαν χώρα την περίοδο των επιθέσεων του Τζαχά. O Α. G. C. Savvides συμπεραίνει ότι οι μαρτυρίες των πηγών δεν αναφέρονται σε σύμπραξη και ότι η Άννα Κομνηνή απομονώνει στη διήγησή της τον Τζαχά από τους Καρύκη, Ραψομάτη. Δεύτερον, σημειώνει ότι ο Τζαχάς δεν είχε το χρόνο να συμπράξει οργανωμένα με τους στασιαστές, διότι έως τον Απρίλιο του 1091 επιδίωκε την πολιορκία της Κωνσταντινούπολης, ενώ από τα τέλη του 1091 -αρχές 1092 πιθανόν θα προετοιμαζόταν για την απόκρουση του βυζαντινού στόλου με επικεφαλής τον Ιωάννη Δούκα. Η συγκεκριμένη σύγκρουση έληξε με την ήττα του Τζαχά.108

Συμπερασματικά, η αποστασία του Καρύκη στην Κρήτη η οποία συνέπεσε χρονικά με τις δυσκολίες που αντιμετώπιζε η αυτοκρατορία από τις επιδρομές των Πετσενέγων και του Τζαχά και με την αποστασία του Ραψομάτη στην Κύπρο προβάλλει εκτός από τη φιλοδοξία τοπικών στρατηγών-διοικητών και μια φυγόκεντρο τάση απομακρυσμένων περιοχών της αυτοκρατορίας, καθώς και πιθανή δυσαρέσκεια του πληθυσμού απέναντι στην αυτοκρατορική πολιτική, όχι όμως επαρκή για να αντιδράσει μαζικά στον αυτοκράτορα, αλλά ικανή για να επιτρέψει την έναρξη αποστασιών.

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ

77 Α. Βryer, Gabrades167-168. Επιπλέον, ο μελετητής παρατηρεί ότι οι τουρκικές μονάδες δεν μπορούσαν να αντικρούσουν ισχυρές τοπικές μονάδες αντίστασης. –Επίσης και ο Γ. Λεβενιώτης, Κατάρρευση Α ́ 249 , σημ. 1416 αναφέρεται σε στρατιώτες της Χαλδίας και πιθανόν της Κολώνειας που αποτελούσαν το στράτευμα του Γαβρά.

78Συμφωνα με την Αννα Κομνηνή 261. 32-262. 35, ο αυτοκράτορας απέστειλε τον Ιωάννη Δούκα, μόλις πληροφορήθηκε για τις αποστασίες. Για το κίνημα του Ραψομάτη βλ. στο επόμενο υποκεφάλαιο . Οι δυο αποστασίες παραδίδονται σύντομα και επιγραμματικά και από άλλες πηγές , βλ. στο ποίημα « Μοῦσαι», P. Maas, Musen 357. 293 : καὶΚρῆτες ἀντάραντες ἐν τυραννίδι, καὶΚύπριοι φεύγοντες ἡγεῖσθαι νόμοις. -Ο Ιω. ΖωναράςΙΙΙ. 737. 6-1 παραδίδει:καὶἡνῆσος δ' ἡ Κρήτη, πρὸς δὲτῇκαὶἡΚύπρος ἀποστασίαν ἐνόσησαν, τὴν μὲν τοῦΚαρίκη κατεσχηκότος καὶἀντάραντοςχεῖρα τῷβασιλεῖ, τὴν Κύπρον δέ γε τοῦῬαψομμάτου. ἀλλὰκαὶαὗται τῇῬωμαίων αὖθις οὐκ εἰς μακρὸνἐ

πανεσώθησαν ἡγεμονίᾳ. -Μιχαήλ Γλυκάς 620. 6-10. -Εφραίμ Αίνιος 123. 3540-3546. –Σχετικά με τον Καρύκη:Αναφέρονται πρόσωπα με το όνομα Καρύκης, χωρίς να ταυτίζονται με το στασιαστή. Υπάρχουν πληροφορίες για το Νικήτα Καρύκη, ο οποίος στα τέλη του 11ου αιώνα είχε σημαντική θέση στη διοίκηση της περιοχής της Βουλγαρίας και του Βελιγραδίου κατά τη διάρκεια της πρώτης σταυροφορίας βλ. Hist. Ierosol. 12. 98 κ. ε. και σ. 14. σημ. 26. Διασώζεται σφραγίδα του Νικήτα Καρύκη πρωτοπροέδρου και δουκός Βουλγαρίας (1096) βλ. V. Laurent, Bulletin590-592. -Alexandra –Kyriaki Wassiliou-W. Seibt, Bleisiegel 242-243, αρ. 250. Αναλυτικότεραβλ.

J. -Cl. Cheynet, Pouvoir409-410. -P. Frankopan, Imperialauthority391, 392 σημ. 41, 42 -Δ. Κουρμπέτης, Ραψομάτης188, σημ. 101. –Για την επιτυχή εκστρατεία κατά του εμίρη Σμύρνης, Τζαχάβλ. Άννα Κομνηνή 261. 26-31. -Ιω. Ζωναράς ΙΙΙ. 737. 5-6. –Ο Τζαχάς επέδραμε στη Μ. Ασία πιθανόν ως ανεξάρτητος διοικητής την περίοδο μετά τη μάχη του Ματζικέρτ. Φυλακίστηκε,αλλά απελευθερώθηκε από τον αυτοκρατόρα Νικηφόρο Βοτανειάτη και ζούσε στην αυτοκρατορική αυλή. Επί Αλεξίου Α ́ Κομνηνού απελευθερώθηκε και στη συνέχεια δημιούργησε εμιράτο με πρωτεύουσα τη Σμύρνη από όπου και επέδραμε ενάντια στην αυτοκρατορία και στα νησιά του Αιγαίου. Το 1090  αποπειράθηκε αποτυχημένα να πολιορκήσει την Κωνσταντινούπολη με την αρωγή των Πετσενέγων. Για τον εμίρη Σμύρνης Τζαχά ενδεικτικά βλ.Α.Γ.Κ. Σαββίδης, Ο Σελτζούκος εμίρης της Σμύρνης Τζαχάς (Čaka) και οι επιδρομές του στα μικρασιατικά παράλια, στα νησιά του Αιγαίου και την Κωνσταντινούπολη, c.1081-c.1106 (2 μέρη), Χιακά Χρονικά 14 (Αθήνα 1982), 9-24 και 16 (1984), 51-66.

79 Άννα Κομνηνή 262. 35-262. 41. -Ι. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία Γ ́ 62-63.

80Ο Νικόλαος Μεθώνης στο Βίο του οσίου Μελετίου 27-29παραδίδει «Ἐτυράννει δὲτῆς νήσου Κρητῶν ῷ τὸ ἐπίκλην Καρύκης...είδε δε ἀνθρωπινὸν δρᾶν, γραπτὸν τῷ Καρύκῃ τὰ πρὸς εἰρήνην». Η πηγή μου είναι γνωστή από το άρθρο του Δ. Κουρμπέτη, Ραψομάτης 160-161. -Εύριπος ονομαζόταν ολόκληρη η νήσος Εύβοια και η πόλη πλησίον του πορθμού βλ. Έρα Βρανούση , Αυτοκρατορικά Έγγραφα 55. Για τον πορθμό του Ευρίπου βλ. ενδεικτικά L. Casson, Tαξίδι 289.

81Άννα Κομνηνή 262. 35.

82 D. Polemis, Doukai 68, σημ. 9. –Για την επιστολή βλ. Θεοφύλακτος Αχρίδος, Επιστ. 57, όπου στην 8η επιστολή του Θεοφύλακτου Αχρίδος προς τον Ιωάννη Δούκα

( β ́ μισό του 1092 μετά τις νίκες επί του Τζαχά) αναφέρει : Σὺ συνέτριψας τὰς κεφαλὰς τῶν δρακόντων ἐπὶ τοῦ ϋδατος σὺ συνέθλασας τὴν κεφαλὴν τοῦ δράκοντος, κἄν νυν σπαίρῃ τῷ οὐραίῳ καὶ δοκῇ ζῆν οϋτω παρὰ τοῖς οὐκ ὀρθῶς κρίνουσιν»(Θεοφύλακτος Αχρίδος, Επιστ. 57, 153. 9-12). Επιπλέον βλ. αυτόθι 155. 32-34. : εἴγε τοὺς ἐν τῷ Ευρίπῳ συγγενεὶς ἡμῶν ἐλέους ἀξίοις καὶ δείξοις τοῖς ἐν τῇ Ἑλλάδι ὡς παρὰσοι τῷ πανσεβάστ ῷ πάντων ἀντιλήπτορι πλείονος ὁ ἀρχιεπίσκοπος λόγος ἄξιος. Επίσης βλ. αυτόθι, Επιστ. 17, 189. 35-37: καὶ τῶν συγγενῶν ἡμῶν τῶν ἐν τῇ Ευρίππῳ τῇ μεγάλῃ σου χειρί ἀντιλαμβανόμενον. Για αυτήν την επιστολή (αρ. 17) ο P. Gautier, Lettres57 πιθανολογεί ότι στάλθηκε την άνοιξη του 1092, όταν ο Ιω. Δούκας ανακλήθηκε από το Δυρράχιο για να αναλάβει την εκστρατεία κατά του Τζαχά, αλλά δεν αποκλείει και τη χρονολογία του 1093 , όταν ο Ιω. Δούκας, ξεκίνησε από τον Εύριπο για τις επιχειρήσεις στην Κρήτη και την Κύπρο. – Πρβλ. D. Polemis, Doukai 68, σημ. 9. -Εδώ διαφαίνεται ότι ο Ιωάννης Δούκας είχε τη διοίκηση της Εύβοιας τη συγκεκριμένη περίοδο. Η Άννα Κομνηνή παραδίδει ότι ο Ιωάννης Δούκας το 1091/92 ανακλήθηκε από το Δυρράχιο και ανέλαβε την αρχηγία του στόλου ως μέγας δούξ. Το καλοκαίρι του 1092 τοποθετείται στην Εύβοια σύμφωνα με τη μαρτυρία του Νικολάου Μεθώνης. Κατά τον Θεοφύλακτο Αχρίδος ο Ιωάννης Δούκας βρίσκεται στην Εύβοια το καλοκαίρι του 1092 μετά τις νίκες επί Τζαχά και διαφαίνεται ότι είχε τη διοίκηση του νησιού. Το 1094 τοποθετείται στη Μικρά Ασία όπου φροντίζει για την ασφάλεια περιοχών . Η Εύβοια τη συγκεκριμένη περίοδο βρίσκεται διοικητικά στην εποπτεία και δικαιοδοσία του πραίτωρος Ελλάδος και Πελοποννήσου. Το νησί της Εύβοιας διοικείται από άρχοντες , όπως πιθανολογεί ο Δ. Α. Ζακυθηνός, Μελέται 252-253. Οι Α.-K.Wassiliou -W. Seibt, Bleisiegel 245-246, αρ. 252 χρονολογούν σφραγίδα του δουκός Θηβών και Ευρίπου, Ιωσήφ Βαλσάμωνος, στα μέσα του 12ου αιώνα, δηλαδή δεν υπάρχει σφραγιστικό υλικό δουκός του 11ο αιώνα για τη συγκεκριμένη περιοχή. Όμως, ο Ευμάθιος Φιλοκάλης διετέλεσε πραίτωρ Ελλάδος και Πελοποννήσου το 1092 περίπου, όταν τον συνάντησε ο μοναχός Χριστόδουλος της Πάτμου , ο οποίος προσέφυγε στην Εύβοια μαζί με άλλους μοναχούς για να διασωθεί από τις τουρκικές επιδρομές βλ. Έ.Βρανούση , Αυτοκρατορικά Έγγραφα 53-54 σημ. 2. Επομένως, δεν προκύπτει ασφαλές συμπέρασμα για το αξίωμα του Ιωάννη Δούκα στην Εύβοια. -Ο Δ. Κουρμπέ της, Ραψομάτης 162-163 πιθανολογεί ότι ο Ιωάννης Δούκας κατά την παραμονή του στην Εύβοια, πριν από την αποχώρησή του για την κατάπνιξη των κινημάτων του Καρύκη, του Ραψομάτη, και κατά τη συνάντησή του με τον όσιο Μελέτιο στην Εύβοια συναντήθηκε με τον Ευμάθιο Φιλοκάλη, ο οποίος διατελούσε πραίτωρας του θέματος Ελλάδος-Πελοποννήσου το 1092, ενώ στη συνέχεια διορίστηκε στρατοπεδάρχης Κύπρου το 1093 περίπου, όπως αναφέρει η Άννα Κομνηνή 263. 85-86. –Για τον Ιωάννη Δούκα, εγγονό του ομώνυμου καίσαρα, και αδελφό της αυτοκράτειρας Ειρήνης Δούκαινας, συζύγου του Αλεξίου Α ́ Κομνηνού βλ. D. Polemis, Doukai 66-70.

83P. Gautier, Créte227. –Του ιδίου, Lettres56. -Σχετικά με το δρομολόγιο: Ο P. Gautier, Crete 225, σημ. 37 σχολιάζει ότι οι αποβάσεις στην Κρήτη γίνονταν συνήθως α) από βορειοδυτικά από την Εύβοια και μέσω Κυκλάδων , παρατηρώντας την πορεία του Λέοντα Τριπολίτη το 904 μ. Χ. μετά την άλωση της Θεσσαλονίκης, ο οποίος πέρασε από την Εύβοια, Άνδρο, Πάτμο, Νάξο και κατέφθασε στην Κρήτη (Ιω. Καμινιάτης, 57. 96- 98, 57. 10, 59. 67, 59. 71). β) από βορειοανατολικά από την Κωνσταντινούπολη προς Κρήτη: Άβυδος, Τένεδος, Μυτιλήνη, Χίος, Σάμος, Φούρνοι, Νάξος, Ίος, Θήρα, Κρήτη παρατηρώντας την αποτυχημένη εκστρατεία του 949 του Κωνσταντίνου Γογγύλη για την ανάκτηση της Κρήτης από τους Αραβες (Λέων Διάκονος 7. 5-6. -Κων. Πορφ. , De Cerimoniis ΙΙΙ. 678. 11-22 ). Σχετικά με την πορεία που αναφέρεται βλ. G. Huxley, Porτulan 395-300. Eπιπλέον, ο P. Gautier, Crete 225 επισημαίνει και την απειλή του Τζαχά από τις μικρασιατικές ακτές , εάν η πλεύση προς την Κάρπαθο γινόταν από τα βορειο -ανατολικά, ώστε να αιτιολογηθεί η πορεία Εύβοια –Κάρπαθος –Κρήτη.

84 Η Άννα Κομνηνή 261. 32 παραδίδει ότι μόλις ο Ιωάννης Δούκας επέστρεψε στην Κωνσταντινούπολη, απεστάλη αμέσως από τον αυτοκράτορα για την αντιμετώπιση των αποστατών: Οὐ πολλαὶ παρῆλθον ἡμέραι, καὶ μεμαθηκὼς ὁ αὐτοκράτωρ τὴν τοῦ Καρύκη ἀποστασίαν.

85Ιωάννης Οξείτης 35. 3-4.

86Βλ. Χρυσοστόμου Αρχιεπισκόπου Αθηνών , Ιωάννης Ε ́ Οξείτης 360-366.

87ΟP. Gautier, Défection 220 , 227 προτείνει ως χρονολογία έναρξης των κινημάτων έως το 1091 και λήξη των επιχειρήσεων καταστολής τους το 1092/1093. Μαζί του συμφωνούν οι É. Malamut, Mer Égée 347 σημ. 155. -J. -Cl. Cheynet , Pouvoir 98. -Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία Γ ́1 50. -Δ. Κουρμπέτης, Ραψομάτης 155, 163-164. -P. Frankopan, Imperial Authority 387, 390. Πρβλ. F. Chalandon, Alexis149 –H. Ahrweiller, Créte 224. -D. Polemis, Doukai 67-68. -Ι. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία Γ ́62-64. -Α. G. K. Savvides, Concerted action 130 ακολουθώντας τη μαρτυρία της Άννας Κομνηνής 261. 32 χρονολογούν τα κινήματα το 1092/1093.

88 Δ. Κουρμπέτης, Ραψομάτης 164-166, σημ. 36.

89 Σχετικά με την επιγραφή και τη χρονολόγησή της βλ. H. Grégoire, Inscriptions 74-75, αρ. 226 89 (ανακαινίσθη το κάστρο του Ιερού παρά μιχαήλ βεστάρχου του Φουκά κε δούκα κρίτης Καραντινού παρά Μιχαήλ πρωτοσπαθαρίω), ο οποίος προτείνει –δίχως να είναι βέβαιος-τη χρονολογία του 988-989 μ. Χ. Πρβλ. H. Ahrweiller, Créte 223-5. -C. Foss, Defences 157-158 χρονολογούν το 1094, μετά το θάνατο του Τζαχά και πριν την ολική επανάκτηση της περιοχής από τους Βυζαντινούς.Πρβλ. P. Gautier, Diatribes 15, υποσημ. 60. -Ο N. Merisch, Τheodoros Karantenos 224 θεωρεί ότι η επιγραφή χρονολογείται το β ́μισό του 11ου αιώνα . Επίσης για την επιγραφή βλ. H. Ahrweiller, Fortresses184-185. -D. Tsougarakis, Crete182-184.-P. Frankopan, ImperialAuthority 389-290.

90Βλ. αναλυτικότερα H. Ahrweiller, Créte225-226 με την οποία συμφωνεί και η J.Herrin, ProvincialGovernment277.

91P. Frankopan, Imperial Authority 387-388 , σημ. 25.

92Δε διευκρινίζεται η αντικατάσταση στην Αλεξιάδα. Προκύπτει ως συμπέρασμα , επειδή αναφέρεται ότι ο δουξ Δυρραχίου Ιωάννης Δούκας ανακλήθηκε από το Δυρράχιο για να αναλάβει τις επιχειρήσεις εναντια στον Τζαχά και στη συνέχεια συναντούμε τον Ιωάννη Κομνηνό στη διοίκηση του Δυρραχίου τη συγκεκριμένη περίοδο. Η ανάκλησή του Ιωάννη Δούκα χρονολογείται το 1091 ή το 1092, δίχως να ξεκαθαρίζεται από την Άννα Κομνηνή. Έτσι, ο F. Chalandon, Alexis145 χρονολογεί το 1091/1092 και συμφωνούν μαζί του οι Β. Skoulatos, Personnages136. -Α. Γ. Κ. Σαββίδης, Μελέτες 36. -Ο Ι. Καραγιαννόπουλος , Ιστορία Γ ́ 61, 62 παραθέτει και τις δυο χρονολογίες, δηλαδή το 1091 και το 1092. -Ο D. Polemis, Doukai 66 θεωρεί ως πιθανότερη χρονολογία το 1092 . Παρομοίως βλ. P. Gautier, Θεοφύλακτος Αχρίδος, Επιστ. 49 πιθανολογεί για το 1092. -Ο Κ. Βαρζός, Γενεαλογία Α ́135-136 συμφωνεί με τους D. Polemisκαι P. Gautier.

93Άννα Κομνηνή 252. 11-17. -Ο μέγας δουξ , αξίωμα που δημιουργήθηκε από τον Αλέξιο Α ́ Κομνηνό, ήταν ο ανώτερος αρχηγός του στόλου, βλ. R. Guilland, Megaduc 220, 222. -Ν. Οikonomides, Évolution 147. -Αικ. Μ. Ρεβάνογλου, Παρατηρήσεις72 κ. ε.

94 Άννα Κομνηνή 252. 7-8

95 Ο Γεώργιος Μονομαχάτος δούκας Δυρραχίου επί Νικηφόρου Βοτανειάτη αντικαταστάθηκε, επειδή θεωρήθηκε ύποπτος συνεννοήσεων με τους Νορμανδούς (Άννα Κομνηνή 111. 35-36). Βλ. Ι. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία Γ ́. 20-21. –Επίσης βλ. Δ. Ζακυθηνός, Διοικητική Διαίρεσις 215.

96 Άννα Κομνηνή 141. 2 κ. ε. , 180. 78-181. 93. -Ι. Καραγιαννόπουλος, ΙστορίαΓ ́. 46.

97 P. Frankopan, Imperial Authority 388-389. –Θεωρείται λανθασμένη η πληροφορία της Άννας Κομνηνής για την εντεκαετή θητεία του Ιωάννη Δούκα στο Δυρράχιο , βλ. ενδεικτικά F. Chalandon, Alexis143, σημ. 1. -Ι.Καραγιαννόπουλος, Ιστορία Γ ́56, σημ. 204.

98P. Frankopan, Imperial Authority 389-290.

99 P. Frankopan, Imperial Authority 390.

100 Ιω. ΖωναράςΙΙΙ. 737. 11-738. 3: ἐντεῦθεν ὁ βασιλεὺς ἀναλωμάτων δεόμενος τρόπους ἀποτροπαίους συλλογῆς χρημάτων ἐξεύρισκε, καὶ ὀφειλὰς ἀδίκους εἰσῆγον κατὰ τῶν ἀνθρώπων οἱ ἐπ' αὐτῷ τεταγμένοι, καὶ ἀφῃροῦντο τὰς οἰκείας οὐσίας οἱ μηδὲν δικαίως ὀφείλοντες. ἐντεῦθεν ἀπογραφεῖς πανταχοῦ τῶν ἐν ἀγροῖς καὶ χωρίοις διαφερουσῶν τοῖς ὑπηκόοις ἐστέλλοντο κτήσεων, και τὰ καινὰ τῶν ὀνομάτων ἐπινενόητο, τὰ ὑπέρτιμα λέγω καὶ τὰ ὑπέρπλεα, καὶ ἄλλοτε ἄλλοι τρόποι ἐπηρει ῶν κατὰ τῶν ὑπηκόων εἰσήγοντο, καὶ ἱερὰδ' ἀφῄρηντο ἐκθείων  ναῶν. -F. Chalandon, Alexis146-147.

101Το κίνημα του Ραψομάτη θα εξετασθεί στο επόμενο κεφάλαιο.

102 O Tζαχάς στο διάστημα 1089-1093 λεηλάτησε και κατέλαβε προσωρινά τη Χίο, τη Λέσβο, τη Σάμο ίσως την Πάτμο και τη Ρόδο βλ. Άννα Κομνηνή 222. 68 κ. ε. , 241. 67-72, 258. 23, 259. 38 κ. ε. , 261. 30-31. -Μιχαήλ Γλυκάς 620. 6-10. -Εφραίμ Αίνιος, 123. 3540-3546. Επίσης βλ. Α. Γ. Κ. Σαββίδης, Ρόδος24-25.

103 P. Frankopan, Imperial Authority 384-386.

104 Iωάννης Οξείτης 31. 6 κ. ε. –Σχετικά με τη δεύτερη εκποίηση ιερών σκευών και κειμηλίων το 1087 για τη χρηματοδότηση του αγώνα κατά των Πετσενέγων, η πρώτη έγινε το 1081/82 για την εκστρατεία κατά του Γυϊσκάρδου, βλ. A. Γλαβίνας, Έρις 135-138.

105 Σχετικά με τους Κρήτες: Ο Ι. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία 63 και σημ. 242 διερωτάται για τους Κρήτες , εάν επρόκειτο για στρατιωτικούς που αποτελούσαν τη φρουρά του νησιού ή και πολίτες που επιθυμούσαν τη συμπόρευση με την Κωνσταντινούπολη και την αποπομπή του στασιαστή. Ο D. Tsougarakis, Crete 79 Πιθανολογεί ότι ο Καρύκης είτε δεν είχε την υποστήριξή των Κρητών (χωρίς να ξεκαθαρίζει εάν πρόκειται για το λαό ή στρατιωτικούς) ή ή τους επιβλήθηκε με τη βία ή είχαν ενδοιασμούς και όταν πληροφορήθηκαν ότι ο βυζαντινός στόλος πλησίαζε φοβήθηκαν τα αντίποινα και τον δολοφόνησαν. Οι πηγές δεν ξεκαθαρίζουν την έννοια των «Κρητών». -Οι παρατηρήσεις των μελετητών σχετικά με τα αίτια ποικίλουν. Η H. Ahrweiller, Créte224-226 συνδέει το κίνημα του Καρύκη με το Νικηφόρο Διογένη, ο οποίος επίσης συνωμότησε εναντίον του αυτοκράτορα το 1094 και σύμφωνα με την ιστορικό ήταν προκάτοχος του Καρύκη στην Κρήτη, διότι η Άννα Κομνηνή 271. 25 αναφέρει ότι ο Νικηφόρος Διογένης πριν τη συνωμοσία του το 1094 :τὴν τῆς νήσου Κρήτης ἀρχὴν ἀνέθετο εἰς ἐνδιαίτημα ἴδιον. Αυτό δεν παραδίδεται από άλλες πηγές και δεν υπάρχει σφραγιστικό υλικό. Για την παραπάνω άποψη αντιθέτως βλ. P. Gautier, Créte 220-221. -D. Tsougarakis, Crete 77-78. Ο Δ. Κουρμπέτης, Ραψομάτης 170-174 θεωρεί ότι δε διευκρινίζεται στην Αλεξιάδα εάν ο Νικηφόρος Διογένης βρέθηκε πράγματι στην Κρήτη, εάν τη διοικούσε ή εάν του είχαν απονεμηθεί απλά τα φορολογικά έσοδα περιοχών της Κρήτης. Όμως, σύμφωνα με τη συγκεκριμένη μαρτυρία της Άννας Κομνηνής ο Νικηφόρος Διογένης ήταν διοικητής Κρήτης. Για τη σύνδεση του Νικηφόρου Διογένη με την Κρήτη επίσης βλ. Δ. Κουρμπέτης, Ραψομάτης 168-169 και σημ. 43-50.

106Ι. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία Γ ́63. Αντιθ. βλ. P. Frankopan, Imperial Authority 387, όπου ο μελετητής αναφέρει ότι μετά την άφιξη του Ιωάννη Δούκα στην Κρήτη, οι Κρήτες εγκατέλειψαν τον Καρύκη (Άννα Κομνηνή 262. 35-38), επομένως η στάση του Καρύκη δεν ήταν μόνο αποτέλεσμα προσωπικών φιλοδοξιών και ενθουσιασμού, αλλά βασίστηκε αρχικά και στο λαό και ότι υπήρχαν βαθύτερα αίτια αντίδρασης στον αυτοκράτορα. Πρβλ. Δ. Κουρμπέτης , Ραψομάτης 194-195, όπου ο μελετητής αρνείται τον αποσχιστικό χαρακτήρα των κινημάτων και θεωρεί ότι «οι αρχηγοί των δύο στάσεων Καρύκης και Ραψομάτης αποτέλεσαν φερέφωνα των φρουρών της Κρήτης και της Κύπρου», δηλαδή ότι τα δυσαρεστημένα από την πολιτική του αυτοκράτορα στρατεύματα χρησιμοποίησαν τις προσωπικές φιλοφοξίες των αξιωματούχων των νησιών και ακόμη ότι ίσως επιθυμούσαν ανατροπή του αυτοκράτορα ή ίσως και σύμπραξη με το Νικηφόρο Διογένη, ο οποίος συνωμότησε μετέπειτα. Όμως, συμπεράσματα για τους Κρήτες και το ρόλο τους στο κίνημα του Καρύκη είναι επισφαλή, διότι δεν υπάρχουν περαιτέρω μαρτυρίες πηγών.

107Ιωάννης Οξείτης 35. 3-4: ἀφίστατο Κύπρος, Κρήτη τῶν νήσων αὶ κεφαλαὶ. -Άννα Κομνηνή 261. 26-30: τοῦ Καρύκη ἀποστασίαν καὶ ὅτι τὴν Κρήτην κατέσχεν. -Ιω. Ζωναράς 737. 7-9: καὶ ἡ νῆσος δ' ἡ Κρήτη, πρὸς δὲ τῇ καὶ ἡ Κύπρος ἀποστασίαν ἐνόσησαν, τὴν μὲν τοῦ Καρίκη κατεσχηκότος καὶ ἀντάραντος χεῖρα τῷ βασιλεῖ, τὴν Κύπρον δέ γε τοῦ Ῥαψομμάτου. -Μιχαήλ Γλυκάς 620. 7-8: Κρήτη ἀποστασίαν μὲν ἐνόσησαν. -Εφραίμ Αίνιος 123. 3542-3545: ἀνήρ Καρύκης, δυσμενὴς ὰποστάτης, βίᾳ κατασχὼν εἴχε πρὸς κατοικίαν. -P. Maas, Musen 357. 293: Κρῆτες ἀντάραντες ἐν τυραννίδι. -Νικόλαος Μεθώνης, Βίος Μελετίου 27-28 , η πηγή μου είναι γνωστή από το άρθρο του Δ. Κουρμπέτη, Ραψομάτης 160-161. :Ἐτυράννει δὲ τῆς νήσου Κρητῶν. -Ο Στ. Γεωργίου, Κίνημα 156 και σημ. 15 σημειώνει ότι τυραννίς είναι ο «σφετερισμός της αυτοκρατορικής ιδιότητας και η περιφρόνηση των καθεστηκότων  νόμων». Στο κίνημα του Καρύκη δεν υπάρχουν στοιχεία για σφετερισμό της αυτοκρατορικής ιδιότητας (αυτοκρατορικά διάσημα, ανακήρυξη, στέψη, νόμισμα). -Επίσης βλ. Κ. Α. Μπουρδάρα , Καθοσίωσις 213.

Ο F. Chalandon, Alexis 147 αναφέρεται σε διακήρυξη ανεξαρτησίας, η É.Malamut, Mer Égée 347-348 συμφωνώντας με την Η. Ahrweiler, Mer 185 θεωρεί ότι ο Καρύκης δεν εκδήλωσε επιθυμία για το θρόνο, αλλά πιθανότερα ήταν ένας κυβερνήτης της επαρχίας που εκδήλωσε αυτονομιστικό κίνημα. H ιστορικός παρατηρεί ότι οι νησιωτικές περιοχές ευνοούσαν την επιθυμία αυτονομίας, όπως θα εκφραστεί κυρίως αργότερα στα τέλη 12ο αιώνα με την εύκολη παράδοση της Πάτμου, Σάμου, Ικαρίας, Μυκόνου στον Μαργαρίτη του Νορμανδικού στόλου (Εγκώμιον Θεοδοσίου 143) και των νησιών βορείου της Εύβοιας στον Γενουάτη Καφούρη (Νικ. Χωνιάτης 481. 97 κ. ε. ). Προσθέτει ότι η αποτυχία του κινήματος οφειλεται στο γεγονός ότι ήταν πρώιμο. Ο Α. G. C. Savvides, Ιnternal Strife 270 το χαρακτηρίζει ως αποστασία, αυτονομιστικό κίνημα και ανταρσία .

108 Βλ. A. G. C. Savvides, Conserted Action133, επιπλέον ο μελετητής πιθανολογεί για τη σύμπραξη ανάμεσα σε Καρύκη και Ραψομάτη (όχι και του Τζαχά), αλλά δεν υπάρχει αντίστοιχη μαρτυρία των πηγών. –Για τις απόψεις περί σύμπραξης ανάμεσα σε Καρύκη, Ραψομάτη, Τζαχά: Ο G. Hill, Cyprus 297 πιθανολογεί ότι οι Τζαχάς, Καρύκης, Ραψομάτης είχαν έρθει σε επαφή μεταξύ τους. Το ίδιο και η J. Herrin, Provincial Government 276. Οι D. Alastos, Cyprus 138 και Κ. Κύρρης, Κύπρος 209 είναι πιο βέβαιοι για τη σύμπραξη, ενώ ο H. D. Purcell, Cyprus 169 αναφέρεται σε σύμπραξη Καρύκη-Ραψομάτη και πιθανόν και του Τζαχά. Ο Α. G. C. Savvides, Conserted Action 124-125 παρατηρεί ότι και η É. Malamut, Ιles 93 τείνει μερικώς στην άποψη της σύμπραξης, αναφερόμενη στην αδιαμφισβήτητη αλληλεπίδραση των Τζαχά, Καρύκη, Ραψομάτη και στην έλλειψη εμπιστοσύνης των Καρύκη και Ραψομάτη στην προστασία του βυζαντινού στρατού από τις επιθέσεις του Τζαχά.

ΠΗΓΗ

Αναδημοσίευση αποσπάσματος  (Πρωτεύουσας μεταπτυχιακής εργασίας)

ΠΟΥΛΤΙΔΟΥ ΒΑΣΙΛΙΚΗ

ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΑ ΚΙΝΗΜΑΤΑ ΕΝΑΝΤΙΟΝ ΤΩΝ ΚΟΜΝΗΝΩΝ

(1081-1180). 

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ

ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ & ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ

ΤΟΜΕΑΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ & ΡΩΜΑΪΚΗΣ,

& ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ & ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

 http://ikee.lib.auth.gr/record/135425/files/GRI-2014-13409.pdf