Το δίκτυο των Οθωμανικών οχυρώσεων επί τουρκοκρατίας στην επαρχία Σφακίων

 Κουλέδες στην επαρχία Σφακίων 
ΔΙΚΤΥΟ ΟΘΩΜΑΝΙΚΩΝ ΟΧΥΡΩΣΕΩΝ ΤΟΝ 19ο ΑΙΩΝΑ

THE 19TH CENTURY OTTOMAN DEFENCES NETWORK
 Ερευνητική Εργασία Ασημάκη Ευσταθία.

Η γεωμορφολογία της επαρχίας Σφακίων δημιουργεί αυθόρμητα την αίσθηση ενός φυσικού οχυρού, με μοναδικό άξονα πρόσβασης τον δύσβατο δρόμο που έρχεται από τον Αποκόρωνα. Στα τέσσερα μικρά οροπέδια (Ασκύφου, Ανώπολης, Νίμπρου και Καλλικράτη) 36 παρατηρείται ηπιότητα στη μορφολογία του εδάφους, καθώς όλη την επαρχία τη διασχίζουν βαθιά φαράγγια και απόκρυμνες κορυφές των Λευκών Ορέων μέχρι τις νότιες ακτές, στο Λιβυκό Πέλαγος. Η παρουσία των Τούρκων στα Σφακιά δεν ήταν συχνή καθώς η ζωή εκεί ήταν σκληρή και οι Σφακιανοί είχαν την δυνατότητα να ζουν, σχεδόν, ελεύθεροι.
37 Παρ’όλα αυτά, οι κατακτητές, για να έχουν τον έλεγχο στα περάσματα, όσο ήταν δυνατόν βέβαια, κατασκεύασαν αρκετούς κουλέδες στην επαρχία των Σφακίων, οι οποίοι επικοινωνούσαν μεταξύ τους αλλά και με τους υπόλοιπους κουλέδες στο Νομό Χανίων και αυτοί με τη σειρά τους με άλλους στους υπόλοιπους Νομούς της Κρήτης. Το 1868 μετά την πίεση των επαναστατών στον Μεχμέτ πασά, ανοικοδομήθηκαν δύο τούρκικα οχυρά στη Χώρα Σφακίων,38 στο ύψωμα του Πλανά στο οροπέδιο του Ασκύφου. Άλλοι δύο συμπλήρωναν το σύστημα ελέγχου και ήταν κτισμένοι στη θέση Κρουσέλια Ασκύφου και Ταγδιά Κορφή. Την ίδια χρονιά χτίστηκε και ο κουλές στο Λουτρό. Στην περιοχή του Λουτρού υπήρχε και το Φρούριο που ήλεγχε το Λιμάνι του Λουτρού και βρίσκεται δίπλα στον Ναό της Αγίας Αικατερίνης. Δύο ακόμα κουλέδες βρίσκονται στον Άγιο Ιωάννη και στην Ανώπολη.39

Επίσης, στην δυτική μεριά της εξόδου του φαραγγιού της Σαμαριάς βρίσκεται ο κουλές της Αγίας Ρουμέλης, κτίστηκε εκεί για να αποκλήσουν τους επαναστάτες στο καταφύγιο του φαραγγιού. Θέλοντας να ελέγχουν και τις διόδους από και προς την επαρχία του Σελίνου, άλλοι τρεις Κουλέδες οικοδομήθηκαν στις θέσεις Σκοτεινή, Αγγελόκαμπο, Σιδέρη (Άγιος Ισίδωρος) και Τρυπητή. Οι συγκεκριμένοι συνεργάζονταν μεταξύ τους αλλά και με αυτούς του Αγίου Ιωάννου και της Ανώπολης.40 Να προσθέσουμε ότι παραπάνω από το λεκανοπέδιο του Τουρκόλακκου φαίνεται αριστερά το υψηλό βουνό Φαζός και δεξιά, επάνω σε ύψωμα, ο Πύργος του Ρογδιού που κτίστηκε μετά την επανάσταση του 1866.

Οι φρουροί του Ρογδιού επικοινωνούσαν με τη φρουρά των δύο πύργων του Ασκύφου και με τον πύργο Κεφάλα κοντά στις Βρύσες και αυτός με τη φρουρά του Βάμου και του Ιτζεδίν.41 Τα Λευκά Όρη ή Μαδάρες με τις πολυποίκιλες και πολύμορφες πτυχώσεις τους ήταν τα φυσικά φρούρια στους αγώνες των επαναστατών κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας. Ο Ομαλός είναι ένα οροπέδιο στο σημείο που σμίγουν οι επαρχίες Κυδωνίας, Σελίνου και Σφακίων και υπήρξε κρησφύγετο των επαναστατών. Επίσης, το οροπέδιο του Ασκύφου ανατολικά των Λευκών Ορέων υπήρξε το δεύτερο μεγάλο φυσικό φρούριο αλλά και τα φαράγγια της Σαμαριάς, της Αγίας Ειρήνης και της Ίμπρου πολλές φορές χρησιμοποιήθηκαν ως μέρη αποθήκευσης, φύλαξης τροφίμων και πολεμικών μέσων, ως κέντρο επιχειρήσεων αλλά και διασφάλιζε γυναικόπαιδα. Πολλά ήταν και τα σπήλαια που φιλοξενούσαν πολλούς Κρητικούς, τέτοια ήταν το σπήλαιο του Δασκαλογιάννη στη θέση Βρύση κοντά στη Χώρα Σφακίων, το σπήλαιο των Κομιθιανών κοντά στο άνοιγμα του φαραγγιού Νίμπρου, το Αγιασμάτσι στον Πατσιανό Σφακίων , το σπήλαιο Σχιστή στο φαράγγι του Καλλικράτη, του Ανάψη στην παραλία του Βουβά, της Σκοτεινής, το σπήλαιο στην περιοχή Σιδερόπουλο Σαμαριάς και πάρα πολλά άλλα.42 Τα Σφακιά είναι μια κακοτράχαλη επαρχία του Νομού Χανίων που ευνοούσε τους Κρητικούς να προστατευθούν από τους Τούρκους και να οργανώσουν τις επιθέσεις τους. Οι κουλέδες παρατηρούμε ότι είχαν κτιστεί σε στρατηγικά σημεία ώστε να παρακολουθούνται οι συγκεκριμένες θέσεις που κρύβονταν οι επαναστάτες.

Κουλέδες Ασκύφου Οι δύο κουλέδες στο οροπέδιο του Ασκύφου

βρίσκονται σε κοντινή απόσταση και απέναντι ο ένας από τον άλλο. Παρ’ όλο που είναι σε κακή κατάσταση σήμερα, η θέση τους μας βοηθάει να αντιληφθούμε τον τρόπο που ήλεγχαν την περιοχή οι Τούρκοι. Το 19ο αιώνα, ο Robert Pashley ανέφερε ότι το οροπέδιο «περιβάλλεται από τόσο επιβλητικές κορυφές βουνών, ώστε παρέχει την εντύπωση ενός μεγάλου αμφιθεάτρου» 43 επίσης έχει χαρακτηριστεί ως «Θερμοπύλες των Σφακίων»44. Το οροπέδιο του Ασκύφου, μια κλειστή λεκάνη στα ανατολικά των Λευκών Ορέων, υπήρξε φυσικό φρούριο για τους Επαναστατημένους Κρητικούς σε όλες τις επαναστάσεις, γι’ αυτό άλλωστε και αποφασίστηκε να κτιστούν οι κουλέδες στο σημείο αυτό, ώστε να ελέγχεται το κρίσιμο αυτό σημείο. Στην περιοχή αυτή διεξήχθησαν συγκρούσεις Τούρκων και Κρητικών από το 1770 έως και το τέλος του αγώνα το 1898.45 Ο Κουλές του Ασκύφου που σώζεται σήμερα, φαίνεται ότι είναι σχήμα τύπου Π, με κεντρικό χώρο που περιλαμβάνει την αυλή, κλειστούς χώρους της φρουράς και δύο κυκλικούς πύργους.

Λουτρό Το Λουτρό είναι ένα γραφικό χωριό στη νότια ακτή της Κρήτης, στην περιοχή Σφακίων. Βρίσκεται κοντά στη θάλασσα και είναι το επίνειο της Ανώπολης. Η σύνδεση με τα Σφακιά, σήμερα, γίνεται μόνο με πλοία στο λιμάνι του Λουτρού, καθώς δεν υπάρχει οδική επικοινωνία με την υπόλοιπη Κρήτη. Σύμφωνα με τον διαρκή κατάλογο των κηρυγμένων αρχαιολογικών χώρων και μνημείων της Ελλάδος, στο Λουτρό

υπάρχουν το τούρκικο φρούριο (κούλες) του Λουτρού και το Φρούριο Λιμένος Λουτρού (μικρός κούλες). 

Τούρκικος Κούλες στο Λουτρό

Ο Κούλες του Λουτρού κτίστηκε το 1868. Αρκετά μεγάλος σε μέγεθος, καταλαβαίνουμε ότι αποτελούσε τον κεντρικό Κούλε της περιοχής. Το κτίσμα είχε δύο διώροφους πυργίσκους, στα ανατολικά και δυτικά, και φαίνεται ότι παρείχε αρκετό χώρο για τη στρατιωτική φρουρά. Το κτίριο έχει ορθογώνιο σχήμα και σώζονται μερικοί από τους τοίχους του σήμερα. Στον εξωτερικό χώρο του Κούλε υπήρχε μια μεγάλη στέρνα που κάλυπτε τις ανάγκες ύδρευσης του οχυρού.46 Στην περιοχή των Σφακίων, όπως προαναφέρθηκε, υπήρχε μια έντονη κίνηση από μεριάς Κρητικών. Για το λόγο αυτό, οι Τούρκοι ένιωθαν έντονη αδυναμία στην περιοχή και προσπαθούσαν να μεταφέρουν αρκετούς στρατιώτες για να επιβλέπουν την δύσβατη αυτή περιοχή. Κάποιο χρονικό διάστημα ο Κουλές χρησιμοποιήθηκε κι ως σχολείο. Κοντά στον Κούλε υπήρχε και ένα ακόμα κτίσμα. Σύμφωνα με κάποιες πληροφορίες ήταν πύργος, ο οποίος έπαιξε σημαντικό ρόλο στις κατά καιρούς ιστορικές εξελίξεις της περιοχής. Είναι κτισμένος κοντά στο φρούριο του Λουτρού, ήλεγχε δεξιά και αριστερά τη θάλασσα του μικρού ακρωτηρίου, από τη μεριά του Ακρωτηρίου και των Γλυκών Νερών. Ήταν κυκλικός με μεγάλο ύψος και στην κορυφή του είχε τυφεκιοθυρίδες.47 Με βάση κάποιες άλλες απόψεις, ο συγκεκριμένος πύργος ήταν ανεμόμυλος και τα χαρακτηριστικά και η μορφή του το αποδεικνύουν.48

Φρούριο Λιμένος Λουτρού – Μικρός Κούλες

Ο μικρός Κούλες στο Λουτρό βρίσκεται δίπλα από το Ναό της Αγίας Αικατερίνης και παρακολουθούσε τις κινήσεις στο λιμάνι. Έχει χαρακτηριστεί ως μνημείο και αποτελεί ενδιαφέρουσα αρχιτεκτονική κατασκευή της φρουριακής τέχνης, όπως αναπτύχθηκε κατά τα τέλη του 19ου αιώνα, ενώ σύμφωνα με περιγραφή του Άγγλου περιηγητή Spratt ενδέχεται να προϋπήρχε του έτους 1853.49 Φαίνεται να αποτελούταν από έναν ενιαίο χώρο για τη φρουρά και εξωτερικά παρατηρητήρια για να ελέγχεται η γύρω περιοχή. Εξαιτίας του μικρού του μεγέθους, συμπεραίνουμε ότι παρατηρούσε τις κινήσεις στη θαλάσσια οδό και εν συνεχεία ειδοποιούσε τον Κούλε του Λουτρού. 

Κούλες της Αγίας Ρουμέλης 

Το φρούριο της Αγίας Ρουμέλης , όπως προαναφέρθηκε είναι στην δυτική μεριά της εξόδου του φαραγγιού της Σαμαριάς. Οι Τούρκοι έκτισαν εκεί τον Κούλε της Αγίας Ρουμέλης, για να αποκλείσουν τους επαναστάτες που κατέφευγαν στο φαράγγι. Θέλοντας να έχουν τον έλεγχο του φαραγγιού και εξαιτίας της πολυμορφίας του εδάφους στην περιοχή έκτισαν μεγάλο φρούριο για να παρακολουθείται έντονα το σημείο και να φιλοξενεί μεγάλο αριθμό φρουράς. Σώζεται ακόμα και σήμερα αλλά όχι σε πολύ καλή κατάσταση.50 Ο Κούλες αποτελεί αρχιτεκτονική λύση καθώς ο μηχανικός που το σχεδίασε το προσάρμοσε στην κλίση του εδάφους και φαίνεται ότι αποτελούνταν από τρεις εσωτερικές στάθμες. Επίσης, έχει ορθογωνικό σχήμα με δύο θέσεις πύργων και δύο εσωτερικούς χώρους που επικοινωνούσαν μεταξύ τους.51 

Κούλες στον Άγιος Ιωάννης

Ένας ακόμα Κούλες βρίσκεται ανατολικά του χωριού Αγίου Ιωάννη σε σημείο που έχει θέα από τη Μεσαρά ως και την Παλαιόχωρα. Ο Κούλες του Αγίου Ιωάννη στέκεται ημιερειπωμένος, ενώ υπάρχουν ίχνη από τις δεξαμενές για την αποθήκευση νερού.52 

Κούλες στην Ανώπολη

Στην περιοχή της Ανώπολης υπάρχουν τα ερείπια ενός μικρού Κούλε που είχε οπτική επαφή με τους Κουλέδες του Αγίου Ιωάννη και του Λουτρού. Από το φρούριο δεν έχει απομείνει σχεδόν τίποτα, παρά οι βάσεις των τοίχων και μερικές τυφεκιοθυρίδες. Επίσης, υπάρχουν νεώτερες δεξαμενές, προφανώς κτισμένες με υλικό του φρουρίου.53

36 Καλλιβρετάκης Λ., «Οι Επαναστάσεις πριν την Επανάσταση», Τα νέα , 30 Αυγούστου 2000, σελ. 17 37 Πατεράκης Μ., ό. π., σελ. 78 38 Ψιλάκης Β., Ιστορία της Κρήτης,τόμοι Α’ – Γ’, Χανιά ,1899-1909 39 Χρηστάκης Γ., ό.π., σελ. 272-273

40 Χρηστάκης Γ., ό.π., σελ. 273-274 41 Deffner M., ό. π., σελ. 98 42 Χρηστάκης Γ., ό.π.

43 Pashley Robert , ό. π. 44 Σπανάκης Σ., Πόλεις και Χωριά της Κρήτης, Τόμος Α’, εκδ. Δετοράκης, 2006 45 Χρηστάκης Γ., ό.π., σελ. 299

46 www.cretanbeaches.com/ , Αμυντική αρχιτεκτονική, Κουλέδες, Κούλες Λουτρού 47 Χρηστάκης Γ., ό.π., σελ. 262-263 48 Μετά από προφορική ενημέρωση από την αρχιτέκτονα Τ. Τριμανδήλη.

49 Εθνικό Αρχείο Μνημείου του Υπουργείου Πολιτισμού και Τουρισμού: Διεθνής κατάλογος κηρυγμένων αρχαιολογικών χώρων και μνημείων την Ελλάδας .

50 Χρηστάκης Γ., ό.π., σελ. 273-274 51 Μετά από προφορική ενημέρωση από την αρχιτέκτονα Τ. Τριμανδήλη.

52 www.cretanbeaches.com/, ό. π., Κούλες Αγίου Ιωάννη 53 www.cretanbeaches.com/, ό. π., Κούλες Ανώπολης

ΠΗΓΗ
ΔΙΚΤΥΟ ΟΘΩΜΑΝΙΚΩΝ ΟΧΥΡΩΣΕΩΝ ΤΟΝ 19ο ΑΙΩΝΑ

THE 19TH CENTURY OTTOMAN DEFENCES NETWORK

 Πολυτεχνείο Κρήτης Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών
Ερευνητική Εργασία Ακαδημαϊκό Έτος: 2013-2014 Χανιά, Ιούνιος 2014
 Φοιτήτρια: Ασημάκη Ευσταθία Επιβλέπων καθηγητής: Σκουτέλης Νικόλαος
http://www.greekarchitects.gr/site_parts/doc_files/152.14.12.pdf