Κουζουλάδες : Η προέλευση των Λασιθιωτών

6 Ιουνίου 2015

Η προέλευση των Λασιθιωτών

Του Εμμ. Συμιανάκη Φιλόλογου

Δεν γνωρίζουμε πολλά πράγματα για τους κατοίκους του Οροπεδίου Λασιθίου 1000 χρόνια πριν από την κατάκτηση της Κρήτης από τους Ενετούς το 1211 μ.Χ.

Τα ελάχιστα βυζαντινά μνημεία που διατηρήθηκαν δεν είναι αρκετά, για να υπερκαλύψουν την παντελή ανυπαρξία γραπτών πηγών και άλλων ντοκουμέντων.
Το βέβαιον είναι ότι ο πληθυσμός του Λασιθίου ήταν πολύ αραιός και όχι πάντα μόνιμος λόγω των εξαιρετικά δυσμενών καιρικών συνθηκών που επικρατούν τους χειμερινούς μήνες. Οι Ενετοί κατακτητές φρόντισαν με επιμέλεια να ισοπεδώσουν τα όποια ιδιωτικά οικήματα υπήρχαν στο Λασίθι, για να έχομε γνώση του ιδιωτικού τους βίου.

Από το 1293 μέχρι το 1514, με εξαίρεση μικρές χρονικές περιόδους, οι Ενετοί παρέδωσαν το Λασίθι στα αγρίμια των βουνών, εκδιώξαντες με τη βία από τον τόπο τους και τους ανθρώπους και τα κοπάδια τους. Όσοι τολμούσαν να αγνοήσουν τις απαγορευτικές διατάξεις των κατακτητών περί μη επιστροφής στο Λασίθι τιμωρούνταν με αυστηρότατες ποινές: αποκοπή ποδιού, θάνατος, δήμευση ποιμνίου κ.λπ. Οι καταγγέλλοντες τους απείθαρχους αμείβονταν με μεγάλα χρηματικά ποσά. Για να καταστήσουν εντελώς αφιλόξενο για ανθρώπους τον λασιθιώτικο κάμπο, κατακρήμνισαν τα σπίτια και ξερίζωσαν όλα τα καρποφόρα δέντρα. Όλα αυτά βέβαια συνέβησαν, γιατί το Λασίθι ως ισχυρότατο - σχεδόν απόρθητο και δυσπρόσιτο - φυσικό οχυρό με αυτονομία στην παραγωγή τροφίμων, προσέλκυε όλες τις επαναστατικές φυσιογνωμίες της κεντρικής, ανατολικής και όχι μόνο Κρήτης, που με επαναστάσεις απειλούσαν την ενετική κυριαρχία. Στο Λασίθι, έγιναν οι επαναστάσεις των Καλλεργών, των Χορτάτζηδων, των Αγιοστεφανιτών, των Ψαρομηλίγκων κ.α. ενάντια στους Βενετσιάνους. Γι’ αυτό οι τελευταίοι το βάφτισαν “αγκάθι στην καρδιά της Βενετίας - Spina nel cuore di Venezia” και το κατέστρεψαν μαζί με τον Μυλοπόταμο και των Ανώπολη των Σφακίων, πολλές φορές.

Η μακρόχρονη εξορία των Λασιθιωτών από τον τόπο τους (περίπου 200 χρόνια) ήταν φυσικό να αποξενώσει εντελώς τις νεώτερες γενιές από τη γη των πατέρων τους. Ίσως να έμειναν μόνο κάποιες ασαφείς μνήμες από τη ζωή των παλαιότερων στο Λασίθι. Γι’ αυτό όταν το 1514 μ.Χ. οι Ενετοί διακηρύσσουν στα κάτω μέρη ότι ενοικιάζουν, “παχτώνουν” το λασιθιώτικο κάμπο, προκειμένου να χρησιμοποιήσουν το σιτάρι που θα παραγόταν για να θρέψουν τις συμμαχικές τους δυνάμεις στο διαφαινόμενο βενετοτουρκικό πόλεμο, ελάχιστοι απόγονοι των εξορισμένων Λασιθιωτών από το 1293 ενθυμούνται την καταγωγή τους και ενθουσιάζονται με την ιδέα της επιστροφής στα πάτρια μεν αλλά παγερά μέρη. Οι Ενετοί όμως παρακάμπτουν τη γενική απροθυμία υποσχόμενοι στους υποψήφιους ενοικιαστές δύο σημαντικά πράγματα: απαλλαγή τους από τις εξουθενωτικές αγγαρείες οικοδόμησης των τειχών του Χάνδακα και εξαίρεσή τους από την φρικτή υπηρεσία ως κωπηλατών στις γαλέρες τις Ενετικές.

Τα κίνητρα αυτά υπήρξαν ισχυρά να διαλύσουν τις όποιες αμφιβολίες των υποψηφίων νέων κατοίκων του Λασιθίου. Έτσι πολύ γρήγορα συνέρρευσαν στο Οροπέδιο του Λασιθίου εκατοντάδες ενοικιαστών από την Ιεράπετρα, το Μεραμπέλλο, την Πεδιάδα, το Μονοφάτσι, τη Βιάννο και το Χάνδακα. Οι κατάλογοι των οφειλετών - ενοικιαστών που - ευτυχώς - διεσώθησαν στα αρχεία της Βενετίας και δημοσίευσε ο μέγας μελετητής της Κρητικής Ιστορίας Στέργιος Σπανάκης, παρέχουν πολύτιμες πληροφορίες για την προέλευση αυτών των ανθρώπων. Έτσι βλέπομε ότι τα ονόματα, παρατσούκλια και επώνυμα πολλών από αυτούς διατηρούνται μέχρι σήμερα στο Λασίθι, όπως: Πλεύρης, Τσαμάνδουρας, Μαυρομάτης, Ρούσος, Ταμιόλης κ.λπ., απαράλλακτα ή ελαφρώς μεταλλαγμένα με την προσθήκη της κατάληξης - άκης κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας. Στους νέους κατοίκους συμπεριλαμβάνονται αρκετοί Ενετοί από την περιοχή της Μονεμβασιάς, της Μάνης και του Ναυπλίου που, μετά την επικράτηση των Τούρκων στην Πελοπόννησο το 1540, εγκατέστησαν οι Βενετοί άρχοντες και στο Λασίθι, παραχωρώντας τους την ιδιοκτησία των καλύτερων μεριδίων της περιοχής, όπως: Ντανασή (Δανασής), Κόντε (χωριό Αβρακόντε), Σανούδο, Μουδάτσιο (Μουδάτσος) κ.α. Μαζί με τους Ενετούς ευγενείς της Πελοποννήσου ήλθαν και κατοίκησαν στο Λασίθι πολλοί Αλβανοί, πρώην μισθοφόροι των Ενετών. Ακόμα και σήμερα υπάρχουν Λασιθιώτες με το παρωνύμιο Αρναούτης που στα τουρκικά είναι Arnavut και σημαίνει ο Αλβανός.

Το ετερόκλητο αυτό πλήθος, προερχόμενο από διαφορετικούς τόπους, εγκαταστάθηκε κατά τον Καστροφύλακα σε 49 και κατά τον Βασιλικάτο σε 40 μετόχια κυκλοτερώς του κάμπου στις ρίζες των βουνών καλλιεργώντας τη γη και αποδίδοντας στη Βενετία σε σιτάρι το ενοίκιο των αγρών τους. Με την πάροδο των χρόνων, εξαιτίας των κακών καιρικών συνθηκών και των σιτοδειών, πολλοί ενοικιαστές, λόγω και της χαλάρωσης της Ενετικής Κατοχής, εγκατέλειψαν το Λασίθι και ξαναγύρισαν στα χωριά τους. Στους καταλόγους των οφειλετών διαβάζομε σήμερα τέτοια επώνυμα που δεν χρησιμοποιούνται πια στο Λασίθι, αλλά μόνο στα εκτός αυτού χωριά των Νομών Ηρακλείου και Λασιθίου, όπως: Φούσκης (Μεραμπέλλο), Καβαλάκης (Κράσι), Κανετάκης (Χερσόνησος) κ.λπ. Αποτέλεσμα αυτής της φυγής είναι η μεγάλη αραίωση του πληθυσμού που σημειώνεται το 1584 (1054 άτομα) και το 1630 (303 σπίτια).

Το ανομοιογενές αυτό πληθυσμιακό συνονθύλευμα απέκτησε τελικά θαυμαστή ομοιογένεια που συντηρείται μέχρι σήμερα. Οι τόσο διαφορετικοί έποικοι του 1514 είχαν να αντιμετωπίσουν δύο φοβερούς αντιπάλους: Τον σκληρό κατακτητή που απαιτούσε, βρέξει-λιάσει, το ενοίκιο σε σιτάρι και τον εξίσου σκληρό λασιθιώτικο χειμώνα. Για να επιβιώσουν έπρεπε να παλαίψουν ηρωικά και με τους δύο. Η αίσθηση της αδικίας που υφίσταντο από τρίτους παράγοντες σφυρηλάτησε την κοινή λασιθιώτικη ψυχή και νοοτροπία τους. Για να ζήσουν έπρεπε να κάνουν οικονομία δυνάμεων και να έχουν σε εγρήγορση συνεχώς το νου τους. Κατά την Τουρκοκρατία ο ομογενοποιημένος πια λαός του Λασιθίου, απετέλεσε τη μαγιά με την οποία αυγάτισε η επαναστατική ζύμη και το οχυρό αυτό ξανάγινε, όπως και επί Ενετών, η φωλιά των επαναστατών, το άντρο των τιμωρών χαΐνηδων. Το ίδιο συνέβη και κατά τη Γερμανική Κατοχή. Το ίδιο θα επαναληφθεί, αν χρειαστεί, στο μέλλον.

Σήμερα οι Λασιθιώτες εξακολουθούν να είναι όπως τους περιγράφει το 1633 ο ειδικός απεσταλμένος του Γενικού Προβλεπτού Κρήτης, Nicolo Zen: “... Είναι άνθρωποι μακρόβιοι, εύρωστοι και η όψη των δεν είναι τόσο μελαμψή, όσο είναι το συνηθισμένο χρώμα των ανθρώπων στο Βασίλειο αυτό (Κρήτη)”.

Η προφορά τους διαφέρει από εκείνη των υπολοίπων Κρητικών, ως προς την μουσικότητα, που θυμίζει έντονα την προσωδιακή (μουσική) προφορά των αρχαίων Ελλήνων. Σε μερικά χωριά του Λασιθίου (Αγ. Γεώργιος, Κουδουμαλιά, Αβρακόντες) η μουσικότητα της προφοράς είναι εντονότατη, που νομίζεις ότι οι άνθρωποι δεν ομιλούν αλλά τραγουδούν. Κάθε χωριό έχει ξεχωριστό ομιλητικό ύφος που παραπέμπει στο ομιλητικό ύφος του εκτός Λασιθίου χωριού που προερχόταν η ιδρυτική οικογένεια του λασιθιώτικου χωριού.

Άλλο ξεχωριστό γνώρισμα των σύγχρονων Λασιθιωτών είναι το χιούμορ, ο λόγος ο σκωπτικός χωρίς να πληγώνει την ψυχή του άλλου. Αυτό το χάρισμα το συναντά κανείς στα χωριά με τη μουσική ομιλία. Εδώ δεν υπήρχαν ποτέ Τούρκοι, για να έλθουν με την ανταλλαγή πρόσφυγες. Για το λόγο αυτό εδώ οι παραδόσεις είναι πιο γνήσια κρητικές, ανόθευτες από ξένες επιδράσεις.

Δυστυχώς όμως το σημερινό Λασίθι έχει έναν κοινό παρονομαστή με το Λασίθι του 1630. Οι άνθρωποί του συνεχώς το εγκαταλείπουν. Οι λόγοι είναι γνωστοί και όχι του παρόντος σημειώματος. Κάποτε ίσως χρειαστεί το Ελληνικό Κράτος να θεσπίσει ΚΙΝΗΤΡΑ ΠΑΡΑΜΟΝΗΣ ΚΑΙ ΠΡΟΣΕΛΚΥΣΗΣ ανθρώπων, όπως είχαν κάμει οι Βενετοί το 1514 και έδωσαν ψυχή στο νεκρό τότε Λασίθι. Αν χρειαστεί, ας έλθουν άνθρωποι από μακριά. Η δυνατή Λασιθιώτικη ψυχή είναι βέβαιο πως θα τους αφομοιώσει και θα τους κάμει, σε συνεργασία με τον αέρα τον αορίτικο, βέρους Λασιθιώτες. Αλλιώς θα πεθάνει και είναι κρίμα.