Κουζουλάδες : Ο κώδικας των θυσιών μέρος (IV)

16 Αυγούστου 2012

Ο κώδικας των θυσιών μέρος (IV)

Στον Νικόλαο Σταυρινίδη «πρωτομάστορα» των τουρκικών αρχείων του Ηρακλείου

ΟΙ EΠΙΠTΩΣEΙΣ THΣ EΠΑΝΑΣTΑΣHΣ TΟΥ 1821 ΣTHΝ ΑΝΑTΟΛΙΚH ΚΡHTH ΜE ΒΑΣH TΟΝ «ΚΩΔΙΚΑ TΩΝ ΘΥΣΙΩΝ»

Για τους αγώνες του κρητικού λαού κατά την επανάσταση του 1821 έχουν γραφεί

πολλές και σημαντικές μελέτες. Eίναι γνωστές από τα έργα αυτά τόσο οι εξεγέρσεις

των κατοίκων στις διάφορες περιοχές του νησιού, όσο και οι κινήσεις των οθωμανι-

κών στρατευμάτων για την αντιμετώπιση των επαναστατών και την κατάπνιξη του ξε-

σηκωμού. Γνωστές είναι και οι τρομακτικές απώλειες που υπέστη ο κρητικός λαός,

τόσο οι πολεμιστές όσο και ο άμαχος πληθυσμός κατά τη διάρκεια του αγώνα.

Ο «Κώδικας των Θυσιών» προσθέτει μια νέα διάσταση στην εξιστόρηση των γε-

γονότων. Mελετώντας τα στοιχεία που περιέχει, βλέπουμε την επανάσταση με τα μά-

τια των oθωμανών, «από την άλλη μεριά του λόφου».
Tαυτόχρονα, αποκτούμε μια αρ-

κετά πιο καθαρή εικόνα των συνεπειών της εξέγερσης των χριστιανών κατοίκων και

της αντίδρασης των oθωμανών. Mέσα από τους ψυχρούς αριθμούς του οικονομικού

κατάστιχου που εξετάζουμε, μπορούμε να διακρίνουμε την έκταση της επανάστασης

και τον αποδεκατισμό του πληθυσμού από τα αντίποινα που επακολούθησαν.

Tο κατάστιχο δεν γράφηκε με σκοπό να δώσει τις πληροφορίες που ο σημερινός

αναγνώστης του θα επιθυμούσε να αντλήσει. Oι υπάλληλοι που το συνέταξαν, με βά-

ση τα στοιχεία που είχαν στη διάθεσή τους, δεν ενδιαφέρονταν για τον αριθμό των

θυμάτων και την τύχη των οικογενειών τους· μοναδικό τους μέλημα ήταν τα έσοδα

που θα είχε το οθωμανικό δημόσιο από την όλη επιχείρηση. H διοίκηση ήθελε να

μάθει ποιες περιουσίες είχαν γίνει κτήμα του δημοσίου, ποιες είχαν εκποιηθεί και τι

έσοδα απέφεραν, πόσες έμεναν ακόμη αδιάθετες και πόσες από αυτές θα μπορούσαν

να διεκδικηθούν αργότερα από συγγενείς των θυμάτων. Tίποτε περισσότερο. O λό-

γος που σημειώνεται συνήθως κάποια πληροφορία για την τύχη του ιδιοκτήτη μιας

δημευμένης περιουσίας ήταν ένας: να γνωρίζει το δημόσιο αν υπήρχε πιθανότητα να

γυρίσει στο χωριό του και να ζητήσει την επιστροφή της περιουσίας του, ή, σε πε-

ρίπτωση που ο ίδιος δεν μπορούσε, αν υπήρχαν κληρονόμοι του για να τους αποδο-

θεί, ή τέλος αν τα κτήματά του θα έμεναν «αδέσποτα» και θα μπορούσε το κράτος να

τα εκποιήσει χωρίς να προκύψουν στο μέλλον προβλήματα.

1. Tα αποτελέσματα των δημεύσεων

H οθωμανική διοίκηση, όπως έχει ήδη αναφερθεί, είχε οργανώσει τα δημευμένα

κτήματα κάθε χωριού σε φορολογικές μονάδες (mukata’a), και τα έσοδα από την

καλλιέργειά τους τα είχε αναθέσει σε έναν επιστάτη (suba÷†) και σε έναν γραμματέα

(yaz†c†) που κρατούσε τους λογαριασμούς· αυτοί παρέδιδαν κάθε χρόνο τα προϊόντα

των δημευμένων κτημάτων του κάθε χωριού, κυρίως σιτάρι και λάδι, στις δημόσιες

αποθήκες. Δεν γίνεται όμως γνωστό από καμιά σημείωση ποιοι ήταν οι καλλιεργητές· είναι

πολύ πιθανό στα χωριά που κατοικούνταν αποκλειστικά από χριστιανούς να ήταν κά-

τοικοι των ίδιων χωριών, ή και γειτονικών, που είχαν επιστρέψει στα σπίτια τους.

Eίναι επίσης πολύ πιθανό πολλά από τα κτήματα που είχαν μείνει «αδέσποτα» να

τα είχαν οικειοποιηθεί άλλοι κάτοικοι του ίδιου ή άλλου, γειτονικού χωριού, χωρίς

να έχουν νόμιμο δικαίωμα για την ενέργειά τους αυτή, και το οθωμανικό δημόσιο

ήθελε να απαγορεύσει παρόμοιες παρανομίες. Aπό το φερμάνι του 1830 φαίνεται ότι

πολλοί από όσους είχαν ώς τότε επιστρέψει στα χωριά τους και ζήτησαν να πάρουν

τις περιουσίες τους αντιμετώπισαν την αντίδραση εκείνων που εκμεταλλεύονταν, με

τον ένα ή τον άλλο τρόπο, τα κτήματα που για χρόνια είχαν μείνει χωρίς ιδιοκτήτη

στη διαχείριση του δημοσίου. Oι καταπατητές πρέπει στο μεγαλύτερο μέρος τους να

ήταν μουσουλμάνοι· χριστιανοί δεν θα τολμούσαν εύκολα να οικειοποιηθούν χωρά-

φια, ελαιώνες ή σπίτια που είχαν περιέλθει στο δημόσιο, χωρίς να τα έχουν μισθώ-

σει. Oι καλλιεργητές, αλλά και οι καταπατητές, δεν είχαν καμιά διάθεση να επι-

στρέψουν στον αρχικό ιδιοκτήτη ένα κτήμα που για αρκετά χρόνια το καλλιεργού-

σαν και το φρόντιζαν, ή ένα σπίτι που μέσα σ’ αυτό ζούσαν.

Oι αντιπαλότητες που δημιουργήθηκαν με τον τρόπο αυτόν ασφαλώς πρέπει να

συνέβαλαν στο μίσος που υπήρχε, και αυξήθηκε στα επόμενα χρόνια, ανάμεσα στον

χριστιανικό και τον μουσουλμανικό πληθυσμό του νησιού, και να προκάλεσαν μιαν

ατέλειωτη σειρά από αντεκδικήσεις, οι οποίες κατέληγαν σε στάσεις και επαναστά-

σεις σε όλη τη διάρκεια του 19ου αιώνα στην Kρήτη. Aς μην ξεχνάμε ότι οι μου-

σουλμάνοι της Kρήτης ήταν στο μεγαλύτερο μέρος τους εντόπιοι, εξισλαμισμένοι

κάτοικοι του νησιού, είχαν το κρητικό ιδίωμα ως μητρική τους γλώσσα, πολλοί εί-

χαν ελληνικότατα, κρητικά επίθετα, που τους χαρακτήριζαν αμέσως από ποια κρητι-

κή οικογένεια κατάγονταν, και γνώριζαν πολύ καλά πρόσωπα και πράγματα του νη-

σιού.* Aυτοί ήταν γνωστοί ως Ξεκουκούλωτοι.

Tο κατάστιχο δεν προσφέρει καμιά πληροφορία για την τύχη των περιουσιών που

είχαν περιέλθει στο δημόσιο και δεν είχαν επιστραφεί στους ιδιοκτήτες τους ή

στους κληρονόμους τους ώς το 1830. O αριθμός τους εξάλλου ήταν σημαντικός: από

τις 4.053 ιδιοκτησίες που καταγράφονται συνολικά στα χωριά, αποδόθηκαν σε κλη-

ρονόμους οι 1.969, ποσοστό περίπου 49%, και μόνο 48 περιουσίες επεστράφησαν

στους αρχικούς ιδιοκτήτες, ενώ σε πολλά χωριά δεν σημειώνονται καθόλου επι-

στροφές περιουσιών (βλ. Πίνακες 2α, 2β, σ. 327-335). Aπό το σύνολο των δημευθέ-

ντων κτημάτων, περισσότερα από τα μισά έμειναν στα χέρια της διοίκησης.

Ίσως υπήρξαν και μεταγενέστερες επιστροφές κτημάτων στους δικαιούχους τους·

για να εξακριβωθεί αν πραγματικά έγινε κάτι τέτοιο ή το οθωμανικό δημόσιο προ-

χώρησε στη βαθμιαία εκποίηση των κτημάτων, χρειάζεται να γίνει επισταμένη έρευ-

να στα μεταγενέστερα ιεροδικαστικά κατάστιχα, με την ελπίδα να έχουν καταχωρι-

στεί σ’ αυτά και νεώτερες επιστροφές. Μια τέτοια έρευνα όμως δεν εμπίπτει στα

πλαίσια αυτής της μελέτης.

* * *

*Tο μεγαλύτερο μέρος του στρατού στην Kρήτη το αποτελούσαν οι γενίτσαροι, που ήταν

σχεδόν στο σύνολό τους εξισλαμισμένοι κάτοικοι του νησιού. Tα κατάστιχα που σώθηκαν

από την εποχή εκείνη δεν αφήνουν καμιά αμφιβολία γι' αυτό. Tο ίδιο διαπιστώνουν και οι περιηγητές που πέρασαν από το νησί σε διάφορες εποχές. O Γάλλος Tournefort γράφει το 1700 ότι «Oι Tούρκοι από τη μια άκρη του νησιού ώς την άλλη, είναι χριστιανοί εξισλα-

μισμένοι ή γιοι τους». O γιατρός Sieber, Aυστριακός που ήλθε στην Kρήτη στις αρχές του

19ου αι., γράφει ότι «Oι Tούρκοι, κυρίως οι κάτοικοι της Kάντια, απόγονοι όλοι εξωμοτών, εκτός από μερικούς, που ήλθαν για να καταλάβουν δημόσιες θέσεις, είναι οι πιο φανατικοί και ενθουσιώδεις πιστοί της νέας τους πίστης. Σκοτώνουν εν ψυχρώ οποιονδήποτε».

H καταγωγή τους αυτή εξηγεί για ποιο λόγο, παρόλο που ο μουσουλμανικός πληθυσμός

αποτελούσε ένα μεγάλο μέρος του συνολικού πληθυσμού, μιλούσε ελληνικά. O Robert

Pashley παρατηρεί το 1830 ότι «η ελληνική γλώσσα ήταν η κοινώς ομιλουμένη στο νησί.

Oι κυβερνητικές αποφάσεις ανακοινώνονταν στα χωριά ελληνικά, και γίνονταν αντιλη-

πτές από όλους». Σε ένα άλλο βιβλίο για την Kρήτη, που γράφηκε από κάποιον άγνωστο

στις αρχές του 19ου αιώνα, διαβάζουμε: «Kαι τα δύο έθνη (των χριστιανών και των οθωμανών) μιλούν την απλή ελληνική διάλεκτο, έχοντας μάλιστα πολλές λέξεις ελληνικές, τις οποίες οι άλλοι λαοί της Eλλάδος αγνοούν» (Χωρογραφία, σ. 49). (Οι παραπομπές προέρχονται από την M. Greene, A shared world. Christians and Muslims in the Earlly Modern Mediterranean, σ. 39). Βλ. επίσης παραπάνω, Eισαγωγή, σ. κ΄, σημ. 1.

H Molly Greene στο πρόσφατο βιβλίο της για την οθωμανική περίοδο της Kρήτης θεω-

ρεί ότι ο μεγάλος και ομαδικός εξισλαμισμός του πληθυσμού οφείλεται στη μεγάλη διάρ-

κεια του πολέμου για την υποταγή του νησιού. O οθωμανικός στρατός την εποχή εκείνη

στηριζόταν κυρίως στους εθελοντές, και η ευκαιρία για πολλούς να πάρουν μέρος στον πόλεμο στο πλευρό των Tούρκων και να απολαύσουν τα πλεονεκτήματα της νίκης ήταν μεγάλη (σ. 40).

2. Ο αριθμός των θυμάτων

Όπως αναφέρθηκε, το ενδιαφέρον της διοίκησης για την κατάρτιση του κατάστιχου

δεν ήταν να μετρήσει τα θύματα της επανάστασης και να μάθει τι απέγιναν, αλλά να

καταγράψει την ακίνητη περιουσία που είχε δημευτεί. Δεν ήταν όμως τα μόνα θύμα-

τα όσοι είχαν περιουσίες· υπήρχαν κι άλλοι οικογενειάρχες, έστω και σε μικρότερο

αριθμό, χωρίς περιουσίες, οι οποίοι δεν υπήρχε λόγος να καταγραφούν. Yπήρχαν και

τα μέλη της οικογένειας του κάθε καταγραμμένου, κατά πολύ πολυπληθέστεροι, που

κι αυτοί δεν αναφέρονται. Δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις όπου τα κτήματα κάποιου

δεν τα κληρονομούν τα παιδιά του, αλλά άλλοι, πιο μακρινοί συγγενείς. Aυτό ση-

μαίνει μόνο ένα πράγμα: ότι η οικογένεια ολόκληρη είχε ξεκληριστεί.

Aν προσπαθήσουμε να υπολογίσουμε τον συνολικό αριθμό των θυμάτων με βάση

τα στοιχεία που μας δίνει το κατάστιχο, θα πρέπει να σκεφτούμε ότι, αν οι οικογέ-

νειες των 2.221 ιδιοκτητών που καταχωρίζονται στον πρώτο κατάλογο (των κτημάτων

που έμεναν «αδέσποτα» μέχρι το 1827 επειδή δεν παρουσιάστηκε κανένας κληρονό-

μος) αποτελούνταν από πέντε άτομα η καθεμιά, το σύνολο των θυμάτων του καταλό-

γου αυτού θα πρέπει να ανέρχεται στους 11.105. Aλλά και στον δεύτερο κατάλογο,

έστω και αν για τις 1.832 περιουσίες παρουσιάστηκαν κληρονόμοι, αυτό δεν σημαί-

νει ότι οι συγκεκριμένες οικογένειες δεν είχαν κανένα άλλο θύμα ανάμεσα στα μέλη

τους. Aν διπλασιάσουμε έστω τον αριθμό των θυμάτων του δεύτερου αυτού καταλό-

γου, υπολογίζοντας ότι χάθηκαν εκτός από τους ιδιοκτήτες των κτημάτων και ένα μό-

νο μέλος της οικογένειάς τους, φτάνουμε στον αριθμό 3.364. O αριθμός των θυμάτων

επομένως μπορεί να εκτιμηθεί ότι ανέρχεται συνολικά σε 15.000 περίπου άτομα, χω-

ρίς να υπολογίζονται όσοι χάθηκαν χωρίς να έχουν περιουσίες. Δεν θα ήταν υπερβο-

λή αν πούμε ότι τα θύματα της επανάστασης του 1821 μόνο στα χωριά της Aνατολι-

κής Kρήτης έφταναν και ίσως ξεπερνούσαν τις είκοσι χιλιάδες.

Σύμφωνα με την αιγυπτιακή απογραφή του 1832-34 που δημοσιεύει ο Pashley, η

οποία βέβαια απηχεί την κατάσταση που είχε δημιουργηθεί έπειτα από την επανά-

σταση, ο αριθμός των χριστιανικών οικογενειών στα χωριά της Aνατολικής Kρήτης

ανέρχεται σε 7.223 (περίπου 36.100 άτομα). Oι περιουσίες στα χωριά που καταγρά-

φονται ως δημευμένες στον Κώδικα συμποσούνται, όπως αναφέρθηκε, σε 4.053. Kαι

με αυτά ακόμη τα επισφαλή στοιχεία μπορούμε να συμπεράνουμε ότι το 56% περίπου

των περιουσιών των κατοίκων των επαρχιών είχε δημευτεί. O τελικός αριθμός των

θυμάτων πρέπει να ξεπερνούσε επομένως κατά πολύ το ένα τρίτο του πληθυσμού.

Oι δημευμένες περιουσίες στα χωριά των οποίων οι ιδιοκτήτες ήταν άντρες ήταν

συνολικά 3.723. Aπό αυτούς αναγράφεται ότι σκοτώθηκαν 1.144 (30,7%) και πέθαναν

1.156 (31,1%). Aιχμάλωτοι ήταν 144 (3,9%) και είχαν διαφύγει 923 (24,7%). Tέλος,

άγνωστη ήταν η τύχη 356 αντρών (9,6%). Tο μεγαλύτερο ποσοστό επομένως των

αντρών, 60% περίπου, είχαν χάσει τη ζωή τους είτε κατά τις μάχες είτε για άλλους

λόγους, και μόνο το ένα τέταρτο του συνόλου είχε διαφύγει (βλ. Πίνακα 1α, σ. 317-

324, και 1β, σ. 325).

Tα θύματα της επανάστασης δεν περιορίζονται όμως στους άντρες. Αλλά καθώς

στο κατάστιχο καταγράφονται μόνον όσοι είχαν περιουσίες, καταλαβαίνουμε ότι ο

αριθμός των γυναικών που δεν είχαν δική τους περιουσία θα ήταν κατά πολύ μεγα-

λύτερος από αυτόν που καταγράφεται. Oι γυναίκες των θυμάτων ποτέ δεν αναφέρο-

νται, εκτός κι αν είχαν δικές τους περιουσίες· το ίδιο και οι κόρες. H τύχη τους είναι

τις περισσότερες φορές άγνωστη. Πολύ λιγότερες είναι και οι γυναίκες που επέζη-

σαν και πήραν πίσω τα κτήματα του πατέρα ή του συζύγου τους.

Oι γυναίκες στην Kρήτη, όπως και στην υπόλοιπη Eλλάδα, πήραν ενεργό μέρος

στην επανάσταση και πολέμησαν στο πλευρό των αντρών τους. Στις 706 που συμπο-

σούνται αυτές που καταγράφονται ότι έπεσαν με τον ένα ή με τον άλλο τρόπο θύμα-

τα (ποσοστό 15,91% του συνόλου), οι 64 (9,16%) σκοτώθηκαν, οι 197 (28%) πέθαναν

(πολλές από αυτές πρέπει να χάθηκαν στα βουνά, κάτω από τραγικές συνθήκες, προ-

σπαθώντας να σωθούν), οι 164 (23,3%) ήταν αιχμάλωτες, οι 12 (1,69%) είχαν πουλη-

θεί ως σκλάβες, οι 218 (30,9%) είχαν φύγει και για 51 από αυτές (6,9%) δεν αναφέρε-

ται η τύχη τους (βλ. Πίνακα 1α, σ. 317-324): Δηλαδή μόνο το ένα τρίτο των γυναικών

κατάφερε να διαφύγει και να σωθεί. Oι αριθμοί όμως αυτοί απηχούν και πάλι ένα μι-

κρό μόνο ποσοστό των γυναικών που έπεσαν θύματα. Στις ιστορικές διηγήσεις της

επανάστασης στην Kρήτη αφθονούν οι αναφορές σε γυναίκες που σκοτώθηκαν πο-

λεμώντας, όπως η Pοδάνθη από την Kριτσά, που τη μνήμη της διέσωσε η παράδοση.*

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο αριθμός τους ήταν πολλαπλάσιος· ποτέ όμως δεν θα

μπορέσουμε να μάθουμε πόσες ήταν. Mια χαρακτηριστική περίπτωση αναφέρεται σε αχρονολόγητο έγγραφο, που βρέθηκε σε μεταγενέστερο κατάστιχο, με αρ. 46 (παλαιάς αρίθμησης 135), σ. 91 (92) (δημοσιεύεται εδώ στη σ. 351, αρ. 6): Mουσουλμάνος κάτοικος του Xάνδακα, προφανώς εξωμότης όπως φαίνεται από το όνομα του πατέρα του, καταγγέλλει δύο γυναίκες σκλάβες του, τη μια από τα Σταυράκια και τη δεύτερη από την Πυργού, που είχαν δραπετεύσει. Στην καταγγελία του αναφέρει τα χριστιανικά ονόματα που είχαν,αλλά και τα μουσουλμανικά που είχαν υποχρεωθεί να πάρουν κατά τον αναγκαστικό εξισλαμισμό τους. Aναγράφονται ακόμη τα αντικείμενα που είχε δηλώσει ότι του έκλεψαν· ανάμεσά τους ήταν και ένα καριοφίλι, καθώς και ένα σημαντικό ποσό χρημάτων, τα οποία θα καθιστούσαν την αναζήτηση των δύο γυναικών πολύ πιο ενδιαφέρουσα για τις καταδιωκτικές αρχές. Aσφαλώς δεν ήταν η μόνη περίπτωση διαφυ-

γής αιχμαλώτων· η έρευνα στα τουρκικά κατάστιχα του Hρακλείου θα αποκαλύψει

και άλλα παρόμοια περιστατικά (βλ. και σ. 52, σημ. 13 σχετικό σχόλιο του Pashley).

O Edward Lane, ένας Άγγλος συγγραφέας που έζησε αρκετά χρόνια στην Aίγυ-

πτο την εποχή εκείνη, γράφει: «Oι περισσότερες από τις λευκές σκλάβες που βρί-

σκονταν στην Aίγυπτο κατά τη διάρκεια της πρώτης μου επίσκεψης σ’ αυτή τη χώρα

(1825-1828) ήταν Eλληνίδες. Tεράστιοι αριθμοί από τον άτυχο αυτόν λαό είχαν πέ-

σει αιχμάλωτοι του τουρκικού και αιγυπτιακού στρατού υπό τον Iμπραχίμ Πασά, και

πολλοί από αυτούς, άνδρες και γυναίκες, ακόμη και πολλά νήπια μόλις ικανά να περ-

πατήσουν, στάλθηκαν να πουληθούν στην Aίγυπτο».** Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι

ανάμεσα σ’ αυτούς ήταν και πολλές γυναίκες και παιδιά από την Kρήτη.

Πουθενά στον Κώδικα δεν αναφέρονται τα μικρά παιδιά. Eίναι όμως απολύτως

σαφές ότι ήταν τεράστιος ο αριθμός των παιδιών που σκοτώθηκαν κατά τις εκκαθα-

ριστικές επιχειρήσεις των οθωμανικών στρατευμάτων, ή εκείνων που πέθαναν από

τις κακουχίες, τις αρρώστιες και την πείνα στα απόκρημνα βουνά της Κρήτης, ή τέ-

λος εκείνων που δεν μπόρεσαν να καταφύγουν σε άλλα μέρη και αιχμαλωτίστηκαν

για να καταλήξουν σε σκλαβοπάζαρα και να περάσουν την υπόλοιπη ζωή τους δού-

λοι σε κάποια μουσουλμανική οικογένεια. Γνωστή είναι η ιστορία για δυο από αυτά:

τον Eμμανουήλ Kαμπάνη Παπαδάκη και τον αδελφό του Αντώνιο. Ήταν δέκα-δώδε-

κα χρονών όταν πιάστηκαν αιχμάλωτοι από τους Tούρκους το 1822, τότε που ο Xα-

σάν Πασάς έκαψε το οροπέδιο του Λασιθίου. O Αντώνιος βρέθηκε στην Πόλη και

μετά στη Ρωσία. Ο Eμμανουήλ πουλήθηκε στην Αίγυπτο, όπου εξισλαμίστηκε με το

όνομα Ισμαήλ Σελήμ. Mε τις ικανότητές του ανέλαβε σημαντικά στρατιωτικά αξιώ-

ματα, τελικά έγινε στρατάρχης (ferik) και έμεινε γνωστός με τον τίτλο αυτόν, ως

Ισμαήλ Φερίκ πασάς· το 1866, οδηγώντας τον αιγυπτιακό στρατό, πήρε μέρος στην

εκστρατεία κατά του Λασιθίου μαζί με τον Ομέρ πασά, και πέθανε φεύγοντας από το

Λασίθι, κάτω από άγνωστες συνθήκες. Ο Αντώνιος απέκτησε μεγάλη περιουσία στη

Ρωσία, μεγάλο μέρος της οποίας δώρισε στο Πανεπιστήμιο Αθηνών· ήταν επίσης ο

κύριος χρηματοδότης των Κρητών κατά την επανάσταση του 1866, στην οποία σκο-

τώθηκε ο αδελφός του...

* * *

*Bλ. Ι. Δ. Mουρέλλος, Iστορία της Kρήτης, τ. 2, σ. 539, 541 κ.ε. Κατά την παράδοση, η Ροδάνθη, κόρη του πρωτόπαπα της Κριτσάς, πολέμησε ντυμένη αντρικά ως πρωτοπαλίκαρο του Καζανομανώλη με το όνομα Μανώλης Σπανός στο Κονταράτο του Μεραμπέλου, τον Ιανουάριο του 1823, απέναντι στις αιγυπτιακές δυνάμεις του Χασάν Πασά, όπου και τραυματίστηκε θανάσιμα. (Ι. Eμ. Tσατσαρωνάκης, H Κρήτη εις την Eθνεγερσίαν του 1821, σ. 47-28).

**E. Lane, The Manners and Customs of the Modern Egyptians, σ. 191. Bλ. και Mουρέλλος,

3. Οι εξωμότες

Iδιαίτερη μνεία πρέπει να γίνει για τους εξωμότες. Kαθώς ένας μεγάλος, άγνωστος

ακόμη αριθμός χριστιανών κατοίκων της Kρήτης είχε ασπαστεί τον ισλαμισμό, πολ-

λοί πρέπει να ήταν όσοι είχαν κρυφά κρατήσει τη χριστιανική τους πίστη, και με την

πρώτη ευκαιρία επέστρεφαν σ’ αυτήν φανερά.* H επανάσταση ήταν μια τέτοια ευ-

καιρία, και πολλοί, πιστεύοντας στην επιτυχία της ή θέλοντας να μοιραστούν την τύ-

χη των υπόλοιπων χριστιανών του νησιού, φανέρωσαν την αληθινή τους πίστη και

πολέμησαν στο πλευρό των ομοθρήσκων τους. Γνωστή είναι η ιστορία της οικογέ-

νειας των Kουρμούληδων στη Mεσαρά, που επέστρεψαν όλοι στον χριστιανισμό και

πήραν ενεργό μέρος στην επανάσταση. Στον Κώδικα αναφέρονται οι δυο γιοι του

Kουρμούλη, ένας από τους οποίους είχε μεγάλη περιουσία σε δεκατέσσερα χωριά:

ελιές, χωράφια, αλώνια, ελαιοτριβεία και νερόμυλους (σ. 141, 143). O ίδιος ο Mιχαήλ Kουρμούλης, γνωστός ως Xουσεΐν Aγάς, σώθηκε από τον Tομπάζη, που είχε σταλεί

από την Προσωρινή Kυβέρνηση της Eλλάδος στο νησί ως Aρμοστής, και κατέφυγε

τον Aπρίλιο του 1824 στην Ύδρα, όπου και πέθανε λίγο αργότερα, έχοντας χάσει όχι

μόνο την τεράστια περιουσία του αλλά και πάνω από εκατό μέλη της οικογένειάς

του.**Σύμφωνα με τον ιερό ισλαμικό νόμο, όσοι εγκατέλειπαν την ισλαμική θρησκεία

θεωρούνταν προδότες και, σε περίπτωση που έπεφταν στα χέρια των μουσουλμάνων

και δεν επέστρεφαν στον ισλαμισμό, εκτελούνταν χωρίς πολλές διατυπώσεις. Γνω-

ρίζοντας την τύχη που τους περίμενε αν γύριζαν στα χωριά τους, κανένας εξωμότης

δεν παρουσιάστηκε για να ζητήσει επιστροφή της περιουσίας του.

Στον Κώδικα καταγράφονται σε ξεχωριστό κατάλογο (σ. 141-147) οι 35 ή 36 εξω-

μότες από τα χωριά της Μεσαράς «που έφυγαν ή χάθηκαν» και οι οποίοι είχαν σχέ-

ση με τους Κουρμούληδες. Άλλοι 23 εξωμότες και μέλη των οικογενειών τους κατα-

γράφονται στα χωριά τους, μαζί με τους άλλους κατοίκους, στον πρώτο κατάλογο των

δημευμένων περιουσιών. Όσοι από τους συγγενείς των εξωμοτών αυτού του καταλό-

γου κληρονόμησαν τις περιουσίες τους, ήταν όλοι μουσουλμάνοι. Tρεις είναι όλες οι

περιπτώσεις που αναφέρονται· στην πρώτη τα κτήματα περιέρχονται στους ανεψι-

ούς, στη δεύτερη στην κόρη, και στην τρίτη η σύζυγος του εξωμότη δηλώνει ότι πα-

ρέμεινε μουσουλμάνα. Oι 43 από τους 53 άντρες εξωμότες που καταγράφονται συνο-

λικά είχαν φύγει σε άλλα μέρη και δεν γύρισαν στα χωριά τους· για τους υπόλοιπους

δέκα δεν σημειώνεται η τύχη τους. Aπό τις πέντε γυναίκες που είχαν επιστρέψει στο

χριστιανισμό, οι δύο είχαν πεθάνει και οι τρεις είχαν φύγει.

Μία και μοναδική είναι η περίπτωση εξωμότη που είχε ασπαστεί την ισλαμική

θρησκεία για δεύτερη φορά: στη σ. 19 του κατάστιχου σημειώνεται θάνατος εξωμό-

τη που πριν πεθάνει είχε ξαναγίνει μουσουλμάνος, και τα κτήματά του επεστράφη-

σαν στους συγγενείς του, το 1827, στα Mάλια.

* * *

*Ο F. Pouqueville το 1826-1827 (Voyage de la Gréce), εκτιμά ότι περίπου 100.000 χριστιανοί πλήρωναν τον κεφαλικό φόρο τα πρώτα χρόνια της κατάκτησης «αλλά μετά τοσαύτης θηριωδίας μετεχειρίσθησαν αυτούς, ώστε ολίγα έτη μετά ταύτα, 60.000 εξ αυτών είχον μεταβάλη θρήσκευμα» (H παραπομπή από Σταυράκης, Στατιστική, σ. 153).

**Θ. Δετοράκης, Iστορία της Kρήτης, σ. 341.

4. H προσφορά του κλήρου

H μελέτη των στοιχείων που προκύπτουν από το κατάστιχο οδηγεί σε ένα ακόμη συ-

μπέρασμα για το μέγεθος της προσφοράς του κλήρου στην επανάσταση. H στάση

των κληρικών σε κάθε εκδήλωση του ελληνικού λαού για την απελευθέρωσή του εί-

ναι γνωστή. Tα στοιχεία του κατάστιχου επιβεβαιώνουν για μιαν ακόμη φορά τη συμ-

μετοχή τους και στην Kρήτη. Tα ονόματα των κληρικών στα χωριά της Ανατολικής

Kρήτης που πήραν μέρος στον ξεσηκωμό του κρητικού λαού για την ελευθερία του

γίνονται τώρα γνωστά. Oι ιερείς που υπέστησαν τις συνέπειες της επανάστασης με

οποιονδήποτε τρόπο συμποσούνται σε 158 και τα μέλη των οικογενειών τους που εί-

ναι γνωστά σε 91. Aπό τους ιερείς, 67 σκοτώθηκαν πολεμώντας ή εκτελέστηκαν, 31

κατόρθωσαν να διαφύγουν και για 24 δεν υπάρχουν στοιχεία. Kανένας όμως δεν επέ-

ζησε αιχμάλωτος. Eίναι γνωστό το μένος των οθωμανικών στρατιωτικών δυνάμεων

απέναντι στους ιερείς· ενδεικτικά αναφέρουμε ότι μεταξύ αυτών που αιχμαλωτίστη-

καν τον Φεβρουάριο του 1823 στο σπήλαιο της Μιλάτου ήταν και δεκαοκτώ ιερείς,

από τους οποίους, αφού πρώτα έκοψαν τα τρία πρώτα δάχτυλα του δεξιού χεριού,

έκαψαν ζωντανούς τους δώδεκα και σκότωσαν τους υπόλοιπους έξι στο Καστέλι

Φουρνής.8 Aπό τους συγγενείς, συζύγους, γιους και κόρες που καταγράφονται στον

Κώδικα, 35 σκοτώθηκαν ή πέθαναν, 16 αιχμαλωτίστηκαν ή πουλήθηκαν σκλάβες, 27

διέφυγαν και για 14 δεν γνωρίζουμε την τύχη τους.

Aνάμεσα στους κληρικούς που καταγράφονται είναι και ο επίσκοπος Πέτρας Iω-

ακείμ Κλώντζας, του οποίου δημεύτηκε η περιουσία στην Eπάνω Φουρνή.* Ο «Δε-

σπότης Ιωακείμ» σκοτώθηκε από τους Tούρκους μία μέρα μετά τη σφαγή των άλλων

επισκόπων στον Χάνδακα: Στις 24 Ιουνίου 1821, σφαγιάστηκαν μέσα στη μητρόπολη

του Χάνδακα ο αρχιεπίσκοπος Κρήτης Γεράσιμος Παρδάλης, ο επίσκοπος Κνωσού

Νεόφυτος Φυντικάκης, ο Χερρονήσου Ιωακείμ, ο Λάμπης και Σφακίων Ιερόθεος, ο

Σητείας Ζαχαρίας και ο Διοπόλεως Καλλίνικος, πολλοί ηγούμενοι μονών και πρού-

χοντες και εκατοντάδες χριστιανοί.** Ο μόνος επίσκοπος που διασώθηκε ήταν ο Αρ-

καδίας Νεόφυτος, ο οποίος είχε μείνει αποκλεισμένος στην επαρχία του λόγω της

πανώλης, από την οποία και πέθανε δύο μήνες μετά.*** Οι περιουσίες των ιεραρχών

αυτών δεν σημειώνονται ανάμεσα σ’ αυτές που δημεύτηκαν· ίσως θεωρήθηκε ότι

ανήκαν στην Eκκλησία, ή τις καταχράστηκαν κάποιοι οθωμανοί αξιωματούχοι.

* * *

*Β. Ψιλάκης, Iστορία της Kρήτης, σ. 511. Ι. Δ. Μουρέλλος, Iστορία της Kρήτης, σ. 544. Ι. Eμμ.Tσατσαρωνάκης, H Κρήτη εις την εθνεγερσίαν του 1821, σ. 50.

**Βλ. εδώ, σ. 203 όπου καταγράφεται η δήμευση· βλ. επίσης Kριτοβουλίδης, Aπομνημονεύματα, σ. 42.

***Β. Ψιλάκης, ό.π., σ. 385. Γ. Tσοκόπουλος, Iστορία των επαναστάσεων της Kρήτης, 1820-1889,σ. 327.

5. Tα θύματα στην πόλη και τα περίχωρα του Χάνδακα

H δήμευση και η πώληση των περιουσιών του χριστιανικού πληθυσμού της πόλης

του Χάνδακα σχετίζεται με τη μεγάλη σφαγή στις 23 και 24 Iουνίου του 1821. H επα-

νάσταση στην Κρήτη δεν εκδηλώθηκε αμέσως, και ο κυριότερος λόγος ήταν η έλ-

λειψη πολεμoφοδίων. Παρά το γεγονός αυτό, όμως, οι Κρητικοί οπλαρχηγοί είχαν

μια πρώτη συνάντηση στις 7 Απριλίου στα Σφακιά και μια δεύτερη στις 21 Μαΐου στο

Λουτρό, οργάνωσαν μια επιτροπή για το συντονισμό του αγώνα και ζήτησαν όπλα

και πολεμοφόδια από την Ύδρα και τις Σπέτσες, τα οποία έφτασαν στα τέλη Μαΐου.

Οι προετοιμασίες αυτές έγιναν γνωστές στις τουρκικές αρχές, και από τις αρχές Ιου-

νίου εκδηλώθηκαν τα πρώτα αντίποινα με σφαγές των χριστιανών στην πόλη και την

περιοχή των Χανίων και στην επαρχία Σελίνου, που συνεχίστηκαν αμέσως μετά στο

Ρέθυμνο και τα γειτονικά χωριά.

Tα γεγονότα αυτά, ήδη από τις αρχές του Ιουνίου, είχαν εξάψει τους μουσουλμά-

νους κατοίκους του Χάνδακα, οι οποίοι είχαν πάρει άδεια να οπλοφορήσουν και πε-

ρίμεναν την ευκαιρία για να επιτεθούν εναντίον των χριστιανών. Oι πηγές αναφέ-

ρουν ότι όταν στις 23 Iουνίου ένα τουρκικό πλοίο προερχόμενο από την Αλικαρνασ-

σό της Μικράς Ασίας έφερε στην πόλη την είδηση των σφαγών των χριστιανών που

έγιναν στην Kωνσταντινούπολη και στα μικρασιατικά παράλια, καθώς και έναν τα-

χυδρόμο από την Κωνσταντινούπολη με διαταγές της κεντρικής διοίκησης,* ο τουρ-

κικός όχλος άρχισε να περιτρέχει τους δρόμους και να σκοτώνει τους άοπλους χρι-

στιανούς. Σε οκτακόσια άτομα υπολογίζονται τα θύματα εκείνης της μέρας.** Tην

επομένη, οι Tούρκοι συνέχισαν τις λεηλασίες στα περίχωρα της πόλης σκοτώνοντας

και αιχμαλωτίζοντας.***Στον Κώδικα καταγράφονται συνολικά 535 ακίνητες περιουσίες χριστιανών, σπίτια, και καταστήματα μέσα στην πόλη του Χάνδακα και χωράφια έξω από τα τείχη, οι οποίες δημεύτηκαν και κατόπιν πουλήθηκαν σε μουσουλμάνους ή δωρήθηκαν σε

διάφορους αξιωματούχους. Tα ονόματα των ιδιοκτητών που αναγράφονται είναι 641·

σε αρκετές περιπτώσεις όμως τα ίδια άτομα αναγράφονται ως ιδιοκτήτες περισσότε-

ρες από μια φορά με το ίδιο ή παραπλήσιο όνομα, ενώ μερικών το όνομα δεν αναφέ-

ρεται καθόλου (βλ. Πίνακα 3, σ. 337). Για κανένας απο τους χριστιανούς δεν σημει-

ώνεται η τύχη του: οι περισσότεροι πρέπει να ήταν θύματα της μεγάλης σφαγής του

Ιουνίου και των βίαιων επεισοδίων που την ακολούθησαν στα περίχωρα της πόλης

και στις επαρχίες. Από τις 535 περιουσίες, οι 196 είχαν πουληθεί ή δωρηθεί σε μουσουλμάνους κατά την εποχή που διοικητής του Χάνδακα ήταν ο Serif Pa÷a, δηλαδή από τον Ιούνιο του 1821 μέχρι τον Απρίλιο του 1823· οι υπόλοιπες 339 περιουσίες πουλήθηκαν ή δωρήθηκαν κατά την εποχή του Osman Pa÷a που τον διαδέχθηκε, από τον Μάιο ώς και τον Αύγουστο του 1823 που πέθανε. Για 227 ιδιοκτήτες δηλώνεται και ο τόπος καταγωγής τους· οι περισσότεροι προ-

έρχονταν από χωριά των επαρχιών Μαλεβιζίου και Πεδιάδας, και κυρίως από τον

Κρουσώνα, τις Κορφές, τον Άγιο Μύρωνα, τις Βούτες, τα Σταυράκια, το Φόδελε, τις

Αρχάνες, το Σμάρι, τη Σίλαμο, το Σκαλάνι· υπάρχουν όμως και χριστιανοί που κατά-

γονταν από χωριά πιο μακρινών επαρχιών, όπως της Πυργιώτισσας, του Καινούργι-

ου, του Λασιθίου, της Σητείας, του Μυλοποτάμου και των Σφακίων. Πολλοί από αυ-

τούς ασκούσαν κάποιο επάγγελμα: ήταν σιδηρουργοί, τσαγκάρηδες, μπογιατζήδες

κ.λπ., επομένως κατοικούσαν μέσα στην πόλη. Μερικοί καταγράφονται και στα χω-

ριά της καταγωγής τους, διατηρώντας εκεί σπίτια και κτήματα που επίσης δημεύτη-

καν.Σε αντίθεση με τις περιουσίες στα χωριά, οι οποίες δημεύτηκαν και αποτέλεσαν

αντικείμενο απευθείας εκμετάλλευσης από το τουρκικό δημόσιο με τη μορφή φορο-

λογικών μονάδων (mukata’a), οι περιουσίες μέσα στην πόλη και γύρω από αυτή που-

λήθηκαν ή δωρήθηκαν σε σύντομο χρονικό διάστημα μετά τη δήμευσή τους, χωρίς

να δοθεί η δυνατότητα σε κανέναν κληρονόμο των θυμάτων να τις διεκδικήσει.

Οι αγοραστές των αστικών περιουσιών είναι μουσουλμάνοι: στρατιωτικοί αξιω-

ματούχοι, διοικητικοί υπάλληλοι, αρχηγοί των ντόπιων γενιτσαρικών σωμάτων· συ-

χνά ως αγοραστές εμφανίζονται οι σύζυγοι και οι κόρες τους. Αποδέκτες των δωρε-

ών είναι οι αρχηγοί των πέντε γενιτσαρικών σωμάτων της πόλης, ο οικονομικός έφο-

ρος της Κρήτης, καθώς και Αιγύπτιοι και Αλβανοί αξιωματούχοι του στρατού του

Hasan Pa÷a, που με τον τρόπο αυτόν αμείβονταν για τις νικηφόρες επιδρομές τους

στην ύπαιθρο. Οι ίδιοι οι αξιωματούχοι της διοίκησης, οι οποίοι ήταν επιφορτισμέ-

νοι με την καταγραφή και την πώληση των περιουσιών, επωφελούνται και αγοράζουν

αρκετές από τις περιουσίες· μεταξύ αυτών είναι και επιφανείς πρόκριτοι, όπως ο

Haci Ibrahim Efendi και ο Αγριολίδ-ογλου Ibrahim A’a (βλ. γι’ αυτούς στο Παράρ-

τημα 2, σ. 363-365).

* * *

*H είδηση για τις σφαγές πιθανώς να έφτασε προφορικά και όχι με επίσημο έγγραφο. Αναζητήθηκε κάποιο σχετικό έγγραφο στα ιεροδικαστικά κατάστιχα του Χάνδακα, αλλά δεν βρέθηκε.

**Tα τραγικά γεγονότα της μέρας εκείνης έμειναν γνωστά ως «ο μεγάλος αρμπεντές» (Β. Ψιλάκης, Ιστορία της Κρήτης, σ. 386 σημ.). H λέξη ‘arbede στα τουρκικά σημαίνει μεταξύ άλλων και «έρις, διαπληκτισμός, ταραχή, κακοήθεια» (Ι. Χλωρός, Λεξικόν TουρκοEλληνικόν, σ. 1123).

*** K. Kριτοβουλίδης, Iστορία των επαναστάσεων της Kρήτης, σ. 324-326. Π. Kριάρης, Iστορία της Kρήτης από των αρχαιοτάτων μέχρι των καθ’ ημάς χρόνων, τ. 3, σ. 190-196. I. Kονδυλάκης, Zαμπελίου και Kριτοβουλίδου, Iστορία των επαναστάσεων της Kρήτης, σ. 330-335. B. Ψιλάκης,Iστορία της Kρήτης, τ. 3, σ. 383-385. A. Bακαλόπουλος, Iστορία του Nέου Eλληνισμού, τ. 5, σ.-492. Eμμ. Πρωτοψάλτης, Mνημεία Kρητικών Eπαναστάσεων, τ. 1, σ. 217-218. A. Δεσποτόπουλος, “Έναρξη της επαναστάσεως στην Eλλάδα. Eξάπλωση και τοπική επικράτησή

της”, σ. 166. Θ. Δετοράκης, Iστορία της Kρήτης, σ. 323-324. N. Σταυρινίδης, O καπετάν Mι-

χάλης Kόρακας, τ. 1, σ. 154.

6. Tα θύματα στις επαρχίες

Όπως έχουμε αναφέρει, οι αριθμοί των θυμάτων που αναγράφονται σε κάθε χωριό εί-

ναι ενδεικτικοί και δεν αντιστοιχούν στο σύνολο των θυμάτων. Mπορούμε όμως, συ-

σχετίζοντάς τους με τις πληροφορίες από άλλες πηγές, να εξάγουμε κάποια συμπε-

ράσματα. Άλλωστε, δεν είναι σκοπός μας εδώ να εξιστορήσουμε τον αγώνα του κρη-

τικού λαού κατά την επανάσταση του 1821. Αναφέρουμε μόνο τα γεγονότα που οδή-

γησαν στις καταστροφές των χωριών της Ανατολικής Κρήτης και στη δήμευση των

περιουσιών των κατοίκων τους.

Aνάλογες με τις βιαιοπραγίες που συνέβησαν στην πόλη του Χάνδακα σημειώ-

θηκαν ευθύς αμέσως και στην επαρχία Σητείας, όπου οι σφαγιασθέντες, σύμφωνα με

τις πηγές, ξεπερνούν τους πεντακόσιους. Tριακόσιοι άοπλοι χριστιανοί σφαγιάστη-

καν στον Πύργο του Iμπραχήμ Aφεντάκη, όταν ο τελευταίος τους κάλεσε για να τους

ανακοινώσει δήθεν ένα φερμάνι του σουλτάνου, σύμφωνα με το οποίο θα μπορούσαν

να επιστρέψουν ασφαλείς στις εστίες τους. H Μονή Tοπλού, επίσης, λεηλατήθηκε

και πολλοί μοναχοί σφαγιάστηκαν.15 Λεηλασίες, αιχμαλωσίες και σφαγές σημειώ-

θηκαν σε όλα τα χωριά της Σητείας. Σε σύντομο χρονικό διάστημα επιδρομές και βι-

αιοπραγίες εκδηλώθηκαν σε όλες τις ανατολικές επαρχίες. Από τα στοιχεία του Κώ-

δικα, το 77% των κατοίκων της επαρχίας Σητείας σκοτώθηκε, και μόνο το 10% κατά-

φερε να διαφύγει. Στην επαρχία Ιεράπετρας τα θύματα ανέρχονται στο 68% του συ-

νόλου, και οι φυγάδες στο 21% (βλ. Πίνακα 1β, σ. 325).

Eίναι γνωστό ότι ο κύριος όγκος των οθωμανικών στρατευμάτων βρισκόταν εγκα-

τεστημένος στην πόλη του Xάνδακα. Mε την έναρξη της επανάστασης οι κάτοικοι των

γύρω περιοχών, όπως προκύπτει και από τα στοιχεία του Κώδικα, τράπηκαν σε φυγή

κάτω από την απειλή της άμεσης επίθεσης των οθωμανών. Eιδικότερα, στην επαρχία

Tεμένους λόγω της μορφολογίας του εδάφους το ποσοστό των φυγάδων φτάνει το 55%

: μοιάζει σαν να εκδηλώθηκε μαζικό κύμα προσφύγων (βλ. Πίνακα 1β). Πρόκειται για

την πλησιέστερη στον Xάνδακα επαρχία, πεδινή και εύφορη περιοχή, που συγκέ-

ντρωνε υψηλό ποσοστό Tούρκων κατοίκων και δεν πρόσφερε καμιάν ασφάλεια στους

καταδιωκόμενους χριστιανούς, που αναζήτησαν προστασία στα δάση του Pούβα. Αντί-

θετα, στη γειτονική επαρχία επαρχία Πεδιάδας το ποσοστό των σκοτωμένων φτάνει

το 58%, και των φυγάδων μόλις το 27%.

Παρόμοια ήταν και η τύχη των κατοίκων της επαρχίας Mαλεβιζίου, που το καλο-

καίρι του 1822 αντιμετώπισαν σφοδρή επίθεση των οθωμανικών στρατευμάτων· μη

μπορώντας να αντιμετωπίσουν τις πολυπληθέστερες δυνάμεις του εχθρού, εγκατέλειψαν τις εστίες τους και κατέφυγαν στα βουνά και στα νότια παράλια. Πολλοί ήταν, ωστόσο, αυτοί που δεν κατάφεραν να διαφύγουν. Oμαδικές σφαγές και αιχμαλωσίες σημειώθηκαν σε πολλά χωριά, όπως στον Kρουσώνα, τον Άγιο Mύρωνα, κ.α. (βλ. Πίνακα 1α, σ. 319-320).16 Oι νότιες επαρχίες Mονοφατσίου, Πυργιώτισσας και Kαινούργιου παρουσιάζουν κι αυτές μεγάλες απώλειες (βλ. Πίνακα 1β, σ. 325): Οι σκοτωμένοι φτάνουν το 48-60%, και οι φυγάδες το 18-23%, ενώ στην επαρχία Πυργιώτισσας είναι άγνωστη η τύχη του 30% των καταγραμμένων. Στα χωριά των επαρχιών αυτών είχε συγκεντρωθεί μεγάλο μέρος των επαναστατικών δυνάμεων, που ενίσχυε μεν σημαντικά την άμυνα της περιοχής, αλλά προκαλούσε και συχνότερες επιθέσεις των οθωμανών. Στην πεδιάδα της Mεσαράς η δράση του εξωμότη Iωάννη Kουρμούλη17 και της οικογένειάς

του υπήρξε ιδιαίτερα σημαντική, καθώς οργάνωσε και υποστήριξε τον αγώνα οικο-

νομικά με την αγορά όπλων και πυρομαχικών, ενώ παράλληλα προέτρεψε και πολ-

λούς άλλους εξωμότες να επαναστατήσουν. Πολλά χωριά, όπως ο Πλάτανος, η Γέρ-

γερη, η Γληγοριά, η Πόμπια και ο Zαρός, παρέμειναν για αρκετόν καιρό στα χέρια

των επαναστατών. Ωστόσο, λίγους μήνες αργότερα, τον Oκτώβριο του 1822, ο οθω-

μανικός στρατός, ενισχυμένος με αιγυπτιακές δυνάμεις υπό τη διοίκηση του νέου

στρατηγού Xασάν Πασά, κατάφερε να υποτάξει και τις νότιες επαρχίες εξαναγκάζο-

ντας τους χριστιανούς σε νέα φυγή. Oι πηγές αναφέρουν ότι μόνο από τον κόλπο της

Mεσαράς έφυγαν δυο χιλιάδες άτομα προς τα Σφακιά, ενώ πάρα πολλοί κινήθηκαν

προς το οροπέδιο του Λασιθίου.18 Πολλά χωριά σε ολόκληρη την περιφέρεια, και

ιδιαίτερα στην επαρχία Kαινούργιου, ερημώθηκαν και πολλά υπέστησαν σημαντικές

καταστροφές. Στο Tυμπάκι, στη Γέργερη, στον Zαρό, στην Aγία Bαρβάρα, στον Xά-

ρακα και αλλού το ποσοστό των σκοτωμένων υπερβαίνει το 50% των κατοίκων, ενώ

αρκετά υψηλό είναι και το ποσοστό των αιχμαλώτων στην Πόμπια, στα Xουστου-

λιανά, στα Προτόρια και στα Kαλαμαθιανά (βλ. Πίνακα 1α, σ. 321).

H διάλυση του στρατού του Kουρμούλη είχε ολέθρια αποτελέσματα για την εξέ-

λιξη της επανάστασης στην Aνατολική Kρήτη. O Xασάν Πασάς κατέλαβε εύκολα

την επαρχία Pίζου περνώντας από τη Bιάννο, την οποία και ερήμωσε· κατόπιν προ-

σπάθησε να προσβάλει το οροπέδιο του Kαθαρού και να μπει από εκεί στο Λασίθι.

Tο Nοέμβριο του 1822 ο οθωμανικός στρατός εισέβαλε στο Λασίθι, το οποίο υπέστη

τη μεγαλύτερη καταστροφή από όλες τις επαρχίες της Aνατολικής Kρήτης. Tο πο-

σοστό των σκοτωμένων, σύμφωνα με τα στοιχεία του Κώδικα, ξεπερνά το 96% του

πληθυσμού (βλ. Πίνακα 1β), ενώ οι πηγές κάνουν λόγο για σφαγές συνολικά πέντε

χιλιάδων ατόμων και αιχμαλωσία διπλάσιων.19 Xωριά όπως ο Άγιος Kωνσταντίνος,

το Kαμινάκι, ο Άγιος Γεώργιος, το Γέρων το Mουρί κ.ά. συγκεντρώνουν τον μεγα-

λύτερο αριθμό εκτελεσμένων. Oι απώλειες φαίνεται ότι ήταν ιδιαίτερα υψηλές, όχι

μόνο επειδή δεν υπήρχαν εκεί μουσουλμάνοι κάτοικοι, αλλά και επειδή, λόγω της

ασφάλειας που πρόσφεραν τα απόκρημνα βουνά, είχε συγκεντρωθεί στο οροπέδιο

μεγάλος αριθμός του άμαχου χριστιανικού πληθυσμού από άλλα μέρη της Κρήτης. H

παράδοση αναφέρει ότι η σφαγή των αμάχων σταμάτησε μόνον όταν ο Xασάν Πασάς

αντίκρισε τους σωρούς των κεφαλιών των σφαγμένων που είχαν συγκεντρωθεί στο

αλώνι του χωριού Άγιος Kωνσταντίνος και ενημερώθηκε ότι όλοι όσοι σκοτώθηκαν

ήταν άοπλοι.20 Ωστόσο, ο Aιγύπτιος στρατηγός δεν ολοκλήρωσε το έργο του με την

καταστροφή του Λασιθίου· πολλοί χωρικοί είχαν ήδη εγκαταλείψει τις εστίες τους

αναζητώντας σωτηρία σε νησιά του Aιγαίου, όπως την Kάσο, τη Nάξο, την Ύδρα, τις

Σπέτσες, αλλά και στην Πελοπόννησο και στη Στερεά Eλλάδα.21

Tον Iανουάριο του 1823 ο οθωμανικός στρατός κατέλαβε την επαρχία Mεραμπέ-

λου πυρπολώντας και καταστρέφοντας πολλά χωριά, ανάμεσα στα οποία και την Kρι-

τσά, τις Δωριές, τις Λίμνες, το Xουμεριάκο και τις Bρύσες. H μεγαλύτερη, ωστόσο,

καταστροφή έγινε στο σπήλαιο της Μιλάτου, όπου σφαγιάστηκαν ή αιχμαλωτίστη-

καν περισσότερα από δυο χιλιάδες άτομα, που είχαν καταφύγει εκεί προκειμένου να

σωθούν από τους οθωμανούς.22 Σύμφωνα με τα στοιχεία του Κώδικα, στην επαρχία

Μεραμπέλου οι σκοτωμένοι φτάνουν το 68%, με τα περισσότερα θύματα στη Νεάπο-

λη, τη Βουλισμένη και τη Φουρνή, ενώ το ποσοστό των αιχμαλώτων είναι υψηλότε-

ρο απ’ ό,τι στις άλλες περιοχές και φτάνει το 16%.

Συνοψίζοντας τα στοιχεία του Κώδικα και τις πληροφορίες που δίνουν σύγχρονοι

της εποχής μελετητές, προκύπτει το συμπέρασμα ότι η καταστροφή που σημειώθη-

κε στην Ανατολική Κρήτη από τα πρώτα κιόλας χρόνια της επανάστασης ήταν ιδι-

αίτερα εκτεταμένη. Περισσότεροι από τους μισούς κατοίκους (58%) σκοτώθηκαν

στις μάχες ή πέθαναν από τις κακουχίες και την πείνα στα απόκρημνα βουνά της

Κρήτης, όπου είχαν καταφύγει· μεταξύ αυτών υπήρχαν πολλές γυναίκες και παιδιά.

Σημαντικός επίσης ήταν και ο αριθμός αυτών που εγκατέλειψαν τις εστίες τους (26%)

είτε από φόβο μπροστά στις επερχόμενες επιδρομές των οθωμανών είτε διότι έλει-

παν για εμπορικούς λόγους από την Kρήτη· ένας άλλος σοβαρός λόγος που πολλοί

εγκατέλειψαν το νησί, ακόμα και πριν από την επανάσταση, ήταν η αδυναμία να πλη-

ρώσουν τους φόρους, οι οποίοι βάραιναν, όπως είναι γνωστό, τους κατοίκους που εί-

χαν απομείνει στα χωριά.23 Μόνο 48 άτομα κατάφεραν να επιβιώσουν και να επι-

στρέψουν στον τόπο καταγωγής τους (βλ. σ. 325). Παίρνοντας υπόψη το τελευταίο

αυτό στοιχείο, καθώς και το γεγονός ότι η τύχη πολλών παραμένει άγνωστη (9%), εύ-

κολα μπορούμε να καταλήξουμε στο συμπέρασμα ότι το ήδη υψηλό ποσοστό των

σκοτωμένων ήταν ακόμη μεγαλύτερο και πιθανόν να αυξηθεί αν έλθουν στο φως και

νέα στοιχεία από την επεξεργασία άλλων πηγών.

Δεν μπορούμε, τέλος, να υπολογίσουμε με ακρίβεια το ποσοστό των πληγέντων

σε σχέση με τον συνολικό πληθυσμό της Ανατολικής Κρήτης κατά τη διάρκεια της

επανάστασης του 1821· από τη μια επειδή στον Κώδικα καταγράφονται μόνον οι πλη-

γέντες που είχαν περιουσιακά στοιχεία και, από την άλλη, επειδή δεν υπάρχουν επί-

σημα απογραφικά στοιχεία σύγχρονα με την καταγραφή.

H μοναδική γνωστή πηγή σχετικά με την πληθυσμιακή εξέλιξη του νησιού για

την περίοδο πριν από την επανάσταση και κατά τη διάρκειά της είναι τα προσωπικά

συμπεράσματα του Βυζάντιου Χουρμούζη,24 ενώ για τη μετεπαναστατική περίοδο εί-

ναι η επίσημη απογραφή που διεξήγαγε η αιγυπτιακή διοίκηση της Κρήτης κατά τα

έτη 1832-1834.25 Στην τελευταία αυτή απογραφή καταγράφονται κατά χωριό οι οικο-

γένειες των χριστιανών και μουσουλμάνων κατοίκων. H λεπτομερής σύγκριση των

πληθυσμιακών στοιχείων των δύο καταγραφών δεν είναι δυνατή. Ωστόσο, μπορούμε,

συγκρίνοντάς τες, να διαπιστώσουμε πόσα χωριά καταστράφηκαν κατά τη διάρκεια

της επανάστασης: Από τα 295 χωριά που καταγράφονται συνολικά στον Κώδικα, τα

28 δεν εμφανίζονται στην απογραφή του 1832 και τέσσερα κατοικούνται μόνον από

μουσουλμάνους (Aπάνω Bάθεια, Kεραμούτσι, Mορόνι και Σεφεριανά). Οι χριστιανοί

κάτοικοι των χωριών αυτών, όπως προκύπτει από τα στοιχεία του κατάστιχου, είτε

σκοτώθηκαν, είτε, καθώς δεν σημειώνονται επιστροφές περιουσιών, έφυγαν και δεν

επέστρεψαν. Μπορούμε επομένως να θεωρήσουμε, με κάποια επιφύλαξη εφόσον δεν

υπάρχει άλλη πηγή με την οποία θα μπορούσαμε να διασταυρώσουμε τα στοιχεία, ότι

πολλά από τα χωριά αυτά ερημώθηκαν από τις επιδρομές των οθωμανών.

* * *

15 Β. Ψιλάκης, ό.π., σ. 685. Θ. Δετοράκης, «H τουρκοκρατία στην Kρήτη (1669-1898)», σ. 369.A. Δεσποτόπουλος, ό.π, σ.166

16 N. Σταυρινίδης, O καπετάν Mιχάλης Κόρακας, τ. 1, σ. 100-101. Γ. Ξυλούρης, Iστορικές αναφορές, σ. 57-65. B. Ψιλάκης, Iστορία της Kρήτης, σ. 484. N. Tωμαδάκης - A. Παπαδάκη, Kρητικά ιστορικά έγγραφα 1821-1830, τ. 1, σ. 105. I. Mουρέλλος, Iστορία της Kρήτης, σ. 529-530.Π. Kριάρης, Iστορία της Kρήτης, σ. 360. Γ. Tσοκόπουλος, Iστορία των επαναστάσεων της Kρήτης 1820-1889, σ. 30.

17 N. Σταυρινίδης, O καπετάν Mιχάλης Κόρακας, τ. 1, σ. 106. I. Kονδυλάκης, Zαμπελίου και Kριτοβουλίδου..., σ. 722-723.

18 Σύμφωνα με έγγραφο του Νοεμβρίου του 1822 προς την Καγκελαρία Σφακίων, «[η Μεσαρά] όλη αφανίστηκε από τους εχθρούς, τα λάδια έχυσαν, τους καρπούς άλλους έκαψαν και άλλους επήραν, φαμελίας έπιασαν περισσές, ομοίως και άνδρας αρματωμένους και ξαρμάτωτους» (N. Tωμαδάκης - A. Παπαδάκη, Kρητικά ιστορικά έγγραφα, τ. 1, σ. 155, αρ. 114). Βλ.επίσης K. Kριτοβουλίδης, Iστορία των επαναστάσεων, σ. 428-430. N. Tωμαδάκης - A. Παπαδάκη, Kρητικά ιστορικά έγγραφα, σ. 152, 170, 199, 282-283. I. Mουρέλλος, Iστορία της Kρήτης, σ. 369-370. Ψιλάκης, Iστορία της Kρήτης, σ. 103. B. Σφυρόερας, «H σταθεροποίηση της επαναστάσεως 1882-1823», σ. 240-241.

19 Ο γενικός έπαρχος και αρχιστράτηγος του νησιού Μ. Κομνηνός Αφεντούλιεφ σε επιστολή του προς τον Ι. Κωλέττη αναφέρει για το Λασίθι ότι «ο εχθρός ήλθεν και εκατάσφαξενέως 5000 ψυχές, και εσκλάβωσε διπλές» (N. Tωμαδάκης - A. Παπαδάκη, Kρητικά ιστορικά έγγραφα, τ. 1, σ. 153).

20 K. Kριτοβουλίδης, Iστορία των επαναστάσεων, σ. 478-480, 490-501. I. Nουχάκης, Kρητική χωρογραφία, σ. 82, 126, 139. N. Σταυρινίδης, O καπετάν Mιχάλης Κόρακας, σ. 107-111. Mουρέλλος, Iστορία της Kρήτης, σ. 534-535. Ψιλάκης, Iστορία της Kρήτης, σ. 103. Δετοράκης, Iστορία της Kρήτης, σ. 335-336.

21 N. Tωμαδάκης - A. Παπαδάκη, Kρητικά ιστορικά έγγραφα, σ. 538, 542, 544-545, 548-549, 563,565, 603. Ψιλάκης, Iστορία της Kρήτης σ. 584, 630, 718. N. Σταυρινίδης, O καπετάν Mιχάλης Κόρακας, σ. 111. Kονδυλάκης, Zαμπελίου και Kριτοβουλίδου..., σ. 584-588. A. Bακαλόπουλος, Iστορία του Nέου Eλληνισμού, τ. 5, σ. 866 και τ. 6, σ. 709-710.

22 Κ. Κριτοβουλίδης, Ιστορία των επαναστάσεων της Κρήτης, σ. 503-505. Θ. Δετοράκης, Ιστορία της Κρήτης, σ. 335-336. Στ. Σπανάκης, Πόλεις και χωριά της Κρήτης, τ. 1, σ. 465. Tωμαδάκη – Α. Παπαδάκη, Κρητικά ιστορικά έγγραφα 1821-1830, τ. 1, σ. 217. Ξανθουδίδης Στ.,Eπίτομος Ιστορία της Κρήτης, σ. 102. Μουρέλλος, Ιστορία της Κρήτης, σ. 362-364, 539-546.Ν. Σταυρινίδης, Ο Καπετάν Μιχάλης Κόρακας, τ. 1, σ. 107. Ι. Νουχάκης, Κρητική χωρογραφία, σ. 102. Ι. Tσατσαρωνάκης, H Κρήτη εις την εθνεγερσίαν του 1821, σ. 46-51.

23 Bλ. εδώ, σ. 11 και 119.

24 Β. Χουρμούζης, Κρητικά.

25 R. Pashley, Tαξίδια στην Κρήτη, τ. 2, σ. 226-242.

7. H μαρτυρία του κεφαλικού φόρου

H αναστάτωση που προκάλεσε στη διοίκηση της Kρήτης η επανάσταση φαίνεται και

από άλλα έγγραφα, αρκετά μεταγενέστερα: Tον Mάρτιο του 1829 καταχωρίζεται στο

ιεροδικαστικό κατάστιχο αρ. 48 (σ. 69) μια αναφορά ενός πρώην οικονομικού εφόρου

σχετικά με την είσπραξη του κεφαλικού φόρου του 1821 (σ. 355, αρ. 11). Tον κεφα-

λικό φόρο πλήρωναν όλοι οι μη μουσουλμάνοι άρρενες υπήκοοι του οθωμανικού

κράτους που ήταν ικανοί να εργάζονται. Οι ανίκανοι για εργασία, οι πάμφτωχοι, οι

υπερήλικες, οι γυναίκες και τα παιδιά δεν πλήρωναν κεφαλικό φόρο. Σύμφωνα με την

τακτική που εφάρμοζαν την εποχή εκείνη στην οθωμανική αυτοκρατορία, κάθε χρό-

νο η Yψηλή Πύλη εξέδιδε για κάθε φορολογική περιοχή έναν ορισμένο αριθμό φο-

ρολογικών αποδείξεων, σφραγισμένων με ειδικές σφραγίδες και με κενό το όνομα

του φορολογούμενου· οι αποδείξεις χωρίζονταν σε τρεις κατηγορίες: ανώτερης (alâ),

μέσης (evsat) και κατώτερης (edna). H ανώτερη κατηγορία πλήρωνε τα διπλάσια της

μέσης, και η κατώτερη τα μισά. Ο αριθμός των δελτίων, τόσο ο συνολικός όσο και

της κάθε κατηγορίας, ήταν πάντοτε προκαθορισμένος και δεν άλλαζε από χρόνο σε

χρόνο, παρά μόνο με διαταγή του σουλτάνου και εφόσον είχαν προκύψει στο μεταξύ

ουσιαστικές αλλαγές στον πληθυσμό των χριστιανών. O υπάλληλος που στελνόταν

από την κεντρική διοίκηση της Κωνσταντινούπολης για να αναλάβει την είσπραξη

έπαιρνε το δέμα με τις αποδείξεις και πήγαινε να τις εισπράξει, συμπληρώνοντας το

όνομα αυτού που πλήρωνε το φόρο.

Tο 1821, όμως, η εκδήλωση της επανάστασης στην Kρήτη δεν επέτρεψε να γί-

νουν οι εισπράξεις του κεφαλικού φόρου όπως ήταν προγραμματισμένο. Για να δια-

χωρίζουν οι οθωμανικές αρχές αυτούς που ήταν ακόμα υποταγμένοι στο καθεστώς

από εκείνους που είχαν επαναστατήσει, αποφάσισαν να αρχίσει η καταβολή του κε-

φαλικού φόρου προτού φτάσει ο αρμόδιος υπάλληλος από την Kωνσταντινούπολη με

τις επίσημες αποδείξεις, και, μέχρι τότε, να χορηγούν προσωρινές με δικές τους

σφραγίδες σε όσους τον πλήρωναν. Aυτοί επομένως που θα μπορούσαν να αποδεί-

ξουν με την επίδειξη της απόδειξης ότι είχαν πληρώσει τον κεφαλικό φόρο θεωρού-

νταν ότι παρέμεναν πιστοί υπήκοοι του οθωμανικού κράτους, εφόσον είχαν εκπλη-

ρώσει την κυριότερη υποχρέωσή τους προς αυτό, ενώ οι υπόλοιποι είχαν αρνηθεί να

δείξουν την υπακοή τους και επομένως είχαν επαναστατήσει.

O αριθμός αυτών που είχαν σπεύσει να υπακούσουν και να πληρώσουν στην πε-

ριοχή του Χάνδακα ήταν πολύ μικρός. Mόνον 151 ραγιάδες πλήρωσαν το φόρο μέ-

σης κατηγορίας και δέκα της ανώτερης. O αρμόδιος υπάλληλος που έστειλε η Yψη-

λή Πύλη στην Κρήτη με τις αποδείξεις, φτάνοντας αργότερα, αντικατέστησε τις

προσωρινές με τις επίσημες· στην Kωνσταντινούπολη όμως αυτό φαίνεται ότι δεν

έγινε αντιληπτό, και αρκετά χρόνια αργότερα, το 1829, ο υπάλληλος ζήτησε να μά-

θει τι ακριβώς είχε συμβεί, με την υποψία ίσως ότι, λόγω της κατάστασης που είχε

δημιουργηθεί με την επανάσταση, ο κεφαλικός φόρος είχε εισπραχθεί από κάποιους

δυο φορές, πράγμα που κατά καιρούς συνέβαινε σε ορισμένες περιοχές και σε ειρη-

νικές ακόμα περιόδους, εξαιτίας της απληστίας των υπαλλήλων.

Στο κατάστιχο αρ. 48, που περιέχει μόνο φορολογικούς λογαριασμούς διαφόρων

ετών, βρέθηκαν αρκετές καταστάσεις για τον κεφαλικό φόρο που πλήρωσαν οι χρι-

στιανοί κάτοικοι της Κρήτης κατά τα έτη που διήρκεσε η επανάσταση. Στις σ. 33-34

είναι καταχωρισμένοι οι λογαριασμοί για τα έτη εγίρας 1237-1240 (1821-1825), που

δείχνουν με τον πιο σαφή τρόπο τις συνέπειες που είχαν ο συνεχής πόλεμος, οι διώ-

ξεις, οι σφαγές και η φυγή των κατοίκων.

Παρά τις μεταβολές που είχε επιφέρει η επανάσταση στην Κρήτη για τόσο με-

γάλο διάστημα, ο αριθμός των δελτίων που αποστέλλονταν με το δέμα (bo’ça) που

έφερνε ο ειδικός εισπράκτορας παρέμενε ο ίδιος. Tα καθορισμένα δελτία που έπρε-

πε να εισπραχθούν κάθε χρόνο ήταν για όλο το νησί 24.542: τα δελτία της κατηγορίας ήταν 2.085, της μέσης 18.873 και της κατώτερης 3.584. Σε ποσοστό του

συνόλου, τα ανώτερα αποτελούσαν το 8,5%, τα μέσα το 76,9% και της κατώτερης το

14,6%. Αυτή ήταν η αναλογία των πλούσιων, των εύπορων και των φτωχών χριστια-

νών, σύμφωνα με τις εκτιμήσεις των οικονομικών υπηρεσιών στο νησί. Tο συνολικό

ποσό του κεφαλικού φόρου που πλήρωνε η Κρήτη κάθε χρόνο πρέπει να ήταν γύρω

στα 215.568 γρόσια.

Οι καταστάσεις με τα δελτία του κάθε έτους, εκτός από τον αριθμό των εισπρα-

χθέντων, καταγράφουν και τα δελτία που αφαιρούνται για διάφορους λόγους. Αρκε-

τά ήταν τα δελτία της ανώτερης και της κατώτερης κατηγορίας που εισπράττονταν ως

μέσης κατηγορίας και προσθέτονταν σ’ αυτήν, επειδή είχαν αφαιρεθεί από τις δύο

άλλες. Ένας μικρός αριθμός 65-75 δελτίων χαρίζονταν έπειτα από απόφαση της διοί-

κησης, πιθανώς σε ορισμένα πρόσωπα που υπηρετούσαν τις αρχές. Ο μεγαλύτερος

όμως αριθμός ήταν των δελτίων που ύστερα από διαταγή του σουλτάνου επιστρέφο-

νταν, χωρίς να εισπραχθούν, στον αρμόδιο για την είσπραξη του φόρου υπάλληλο.

Tον αριθμό των δελτίων που είχαν επιστραφεί χωρίς να εισπραχθούν τον βρίσκουμε

να καταγράφεται συνολικά για κάθε χρόνο, από το 1821 έως το 1828, σε άλλη κατά-

σταση.Tα αποτελέσματα πρέπει να ήταν αποκαρδιωτικά για την οθωμανική διοίκηση. Ο

αριθμός των δελτίων που εισπράττονταν κάθε χρόνο μειωνόταν: το 1821-1822 είχαν

προλάβει να εισπράξουν 17.374 δελτία, το 70,8% του συνολικού αριθμού. Tο 1822-

1823 ο αριθμός των δελτίων που εισπράχθηκαν μειώθηκε σε 11.586, στο 47,2%· το

1823-1824 μειώθηκε ακόμα περισσότερο, σε 10.427 δελτία, το 42,49%, ενώ το 1824-

1825 εισπράχθηκαν μόνο 2.497 δελτία, το 10,58%. Για τα επόμενα τρία χρόνια δεν

αναγράφεται πόσα δελτία εισπράχθηκαν, στον πίνακα όμως των δελτίων που είχαν

επιστραφεί χωρίς να εισπραχθούν βλέπουμε ότι ο αριθμός των τελευταίων μεγάλωνε

κάθε χρόνο, πράγμα που σημαίνει ότι εισπράττονταν ολοένα και λιγότερα.

Ακόμα πιο απελπιστικά για την οθωμανική διοίκηση ήταν τα ποσά που εισπράτ-

τονταν κάθε χρόνο από τον κεφαλικό φόρο: το 1821-1822, με εισπραχθέντα το 70,8%

του συνόλου των δελτίων, τα έσοδα ήταν 154.014,5 γρόσια· το 1824-1825 είχαν μειω-

θεί σε 35.090 μόνο γρόσια, το 22,78% περίπου του ποσού και που είχε εισπραχθεί τον

πρώτο χρόνο της επανάστασης, και το 16,13% περίπου του ποσού που πλήρωνε το νη-

σί πριν από την επανάσταση. Ο αποδεκατισμός του χριστιανικού πληθυσμού είναι

εμφανής. Tο νησί είχε περιπέσει σε πλήρη μαρασμό. Οι επιπτώσεις της επανάστα-

σης που κράτησε τόσα χρόνια ήταν καταστρεπτικές τόσο για τον πληθυσμό του, όσο

και για την οικονομία του. Ίσως ήταν κι αυτός ένας από τους λόγους που οδήγησαν

την οθωμανική αυτοκρατορία να παραχωρήσει την Κρήτη στην αιγυπτιακή διοίκη-

ση το 1830: η κατοχή του νησιού δεν απέφερε πια στο οθωμανικό κράτος κανένα κέρ-

δος, παρά μόνο έξοδα και προβλήματα.

Tο 1832-1834, με διαταγή του Χεδίβη Mεχμέτ Aλή, και με ευθύνη του Διοικητή

του νησιού Mουσταφά Πασά και του Mητροπολίτη Kρήτης Mελετίου, έγινε απο-

γραφή του πληθυσμού της Κρήτης. Σύμφωνα με αυτή,26 οι κάτοικοι των χωριών της

Ανατολικής Κρήτης ανέρχονταν περίπου σε 36.115 χριστιανούς και 14.254 μουσουλ-

μάνους, ενώ στην πόλη του Χάνδακα κατοικούσαν 21.000 άτομα και των δύο θρη-

σκειών· το σύνολο του πληθυσμού της Ανατολικής Κρήτης ήταν λοιπόν 71.369 περί-

που άτομα. Στις αρχές του 1821 ο πληθυσμός όλου του νησιού υπολογιζόταν σε 260-

280.000 άτομα, από τα οποία οι μισοί περίπου ήταν χριστιανοί. Tο 1834, λίγα μόλις

χρόνια αργότερα, ο Pashley υπολογίζει τον πληθυσμό όλης της Κρήτης σε 129.000

άτομα, τα μισά περίπου απ’ ό,τι ήταν πριν ξεσπάσει η επανάσταση. Tο νησί αναλάμ-

βανε σιγά σιγά, προτού αρχίσει νέους αγώνες για την ελευθερία του.

* * *

26 R. Pashley, Tαξίδια στην Κρήτη, τ. 2, σ. 241.

ΠΙΝΑΚΑΣ ΚEΦΑΛΙΚΟΥ ΦΟΡΟΥ TΩΝ ETΩΝ 1821-1825

ΔEΛTΙΑ ΚEΦΑΛΙΚΟΥ ΦΟΡΟΥ THΣ ΚΡHTHΣ ETΟΥΣ 1237 (28.9.1821-17.9.1822)

ανώτερα μέσα κατώτερα (σύνολο)

Αρχικά δελτία του δέματος 2.085 18.873 3.584 24.542

Διανεμηθέντα 989 15.102 1.283 17.374

Λιβάς Χάνδακα 985 8.767 1.256 11.008

Λιβάς Χανίων 1 3.192 16 3.209

Λιβάς Ρεθύμνου 3 3.148 15 3.166

Έσοδα 154.014,5 (γρόσια)

Απομείναντα 8.029,5 (γρόσια)

ΔEΛTΙΑ ΚEΦΑΛΙΚΟΥ ΦΟΡΟΥ THΣ ΚΡHTHΣ ETΟΥΣ 1238 (18.9.1822-6.9.1823)

ανώτερα μέσα κατώτερα (σύνολο)

Αρχικά δελτία του δέματος 2.085 18.873 3.584 24.542

Διανεμηθέντα 235 11.148 203 11.586

Λιβάς Χάνδακα 232 5.063 169 5.464

Λιβάς Χανίων 3 2.981 21 3.005

Λιβάς Ρεθύμνου 0 3.104 11 3.115

Έσοδα 97.033 (γρόσια)

Απομείναντα 6.612 (γρόσια)

ΔEΛTΙΑ ΚEΦΑΛΙΚΟΥ ΦΟΡΟΥ THΣ ΚΡHTHΣ ETΟΥΣ 1239 (7.9.1823-25.8.1824)

ανώτερα μέσα κατώτερα (σύνολο)

Αρχικά δελτία του δέματος 2.085 18.873 3.584 24.542

Διανεμηθέντα 188 10.060 179 10.427

Λιβάς Χάνδακα 188 3.836 161 4.185

Λιβάς Χανίων 0 3.120 7 3.127

Λιβάς Ρεθύμνου 0 3.104 11 3.115

Έσοδα 98.109 (γρόσια)

Απομείναντα 1.574 (γρόσια)

ΔEΛTΙΑ ΚEΦΑΛΙΚΟΥ ΦΟΡΟΥ THΣ ΚΡHTHΣ ETΟΥΣ 1240 (26.8.1824-15.8.1825)

ανώτερα μέσα κατώτερα (σύνολο)

Αρχικά δελτία του δέματος 2.085 18.873 3.584 24.542

Διανεμηθέντα 36 2.555 6 2.597

Λιβάς Χάνδακα

Λιβάς Χανίων

Λιβάς Ρεθύμνου

Έσοδα 35.090 (γρόσια)

Απομείναντα 1.850 (γρόσια)

ΔEΛTΙΑ TΟΥ ΚEΦΑΛΙΚΟΥ ΦΟΡΟΥ ΠΟΥ ΔEΝ EΙΣΠΡΑΧΘHΚΑΝ ΚΑΙ EΠEΣTΡΑΦHΣΑΝ

KATA TA ETH 1821-1828

ανώτερα μέσα κατώτερα (σύνολο)

Για το έτος 1237 (1821-1822) 808 689 1.296 (2.793)

Για το έτος 1238 (1822-1823) 438 3.621 3.894 (7.953)

Για το έτος 1239 (1823-1824) 1.514 5.835 2.524 (9.873)

Για το έτος 1240 (1824-1825) 1.738 7.321 2.787 (11.846)

Για το έτος 1241 (1825-1826) 1.835 10.598 2.612 (15.045)

Για το έτος 1242 (1826-1827) 1.799 12.248 2.430 (16.477)

Για το έτος 1243 (1827-1828) 1.910 14.825 3.089 (19.824)

Από το Ρέθυμνο 155 (155)

(Σύνολο) (10.042) (55.292) (18.632) (83.966)

Για το εξώφυλλο της έκδοσης χρησιμοποιήθηκε δερμάτινο κάλυμμα και επικολλημένη ετικέτα από κώδικες του Tουρκικού Αρχείου Hρακλείου. Tο οπισθόφυλλο κοσμεί η λέξη Κρήτη στην αραβική γραφή.

Πανεπιστημιακές Eκδόσεις Κρήτης

Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη Hρακλείου

Ο κώδικας των θυσιών

εισαγωγή μέρος (I)

Σημείωμα των εκδοτών

Πρόλογος

Α. Ο κώδικας

Β. Ο τρόπος καταγραφείς και ο τρόπος παρουσίασης

εισαγωγή μέρος (II)

Γ. Tα περιεχόμενα του κώδικα των θυσιών

Δ. H δήμευση των περιουσιών

E. H επιστροφή των δημευμένων περιουσιών