1898 Η σφαγή που άλλαξε την ιστορία της Κρήτης

Αφιέρωμα για τις σφαγές της 25ης Αυγούστου 1898 στο Ηράκλειο

Σταχυολογήματα μερικών ιστορικών στιγμών από τα κείμενα του Αλέκου Ανδρικάκη, στην

εφημεριδα ΠΑΤΡΙΣ
Τα γεγονότα της 25ης Αυγούστου 1898
Του Αλέκου Α. Ανδρικάκη,

Η ημέρα που άλλαξε οριστικά την πορεία των ιστορικών πραγμάτων στην Κρήτη εξελίχτηκε  πριν από 113 χρόνια. Οι σφαγές του χριστιανικού πληθυσμού, εκατοντάδων ανθρώπων, ο αριθμός των οποίων ουδέποτε επακριβώς προσδιορίστηκε μέχρι και σήμερα, ήταν η «απαίτηση» της ιστορίας για να αποτινάξει το νησί το ζυγό των Τούρκων…
Ο χρόνος στο Μεγάλο Κάστρο σταμάτησε το απομεσήμερο της Τρίτης 25 Αυγούστου του 1898. Λίγο μετά τις 2 το μεσημέρι,…

Από το πρωί εκείνης της ημέρας, βασιβουζούκοι, τούρκικος όχλος δηλαδή, συγκεντρώνονταν στο λιμάνι και στις γύρω περιοχές. Ο σκοπός ήταν προφανής: να εμποδίσουν την εγκατάσταση της νέας φορολογικής αρχής, υπό τον Στυλιανό Αλεξίου, επιφανή παράγοντα της πόλης, εκδότη, πατέρα της Γαλάτειας, της Έλλης και του Λευτέρη Αλεξίου (παππού του σοφού της Κρήτης κ. Στυλιανού Αλεξίου). Όταν γύρω στις 2.30 το μεσημέρι η ολιγάριθμη, σε σχέση με τον ορατό κίνδυνο των αντιδράσεων εκατοντάδων ένοπλων βασιβουζούκων, αγγλική φρουρά επιχείρησε να εγκαταστήσει τον Στυλιανό Αλεξίου ως ελεγκτή του γραφείου και τους υπαλλήλους, ο Τούρκος φύλακας αρνήθηκε να παραδώσει τα κλειδιά για να εγκατασταθεί η νέα αρχή. Την ίδια ώρα η φρουρά δέχτηκε πυροβολισμούς, που φυσικά ανταπέδωσε, και άρχισε η σφαγή. Οι Άγγλοι στρατιώτες δεν ήταν περισσότεροι από 60, έχοντας να αντιμετωπίσουν εκατοντάδες ένοπλους βασιβουζούκους. Ακολούθησαν στιγμές κόλασης. Το εξαγριωμένο πλήθος των Οθωμανών κυνήγησε ανελέητα κάθε χριστιανό. Σκότωσε 18 Άγγλους (Σκωτσέζους) της φρουράς, εισέβαλε στο αγγλικό προξενείο, στο σπίτι δηλαδή του προξένου Λυσίμαχου Καλοκαιρινού, τον οποίο επίσης δολοφόνησε, ενώ στις σφαγές στους δρόμους και τα σπίτια βρήκαν το θάνατο εκατοντάδες κάτοικοι. Τον αριθμό τους και τον οριστικό κατάλογο ουδέποτε μάθαμε μέχρι τώρα. Οι αρχικές αναφορές των εφημερίδων τις επόμενες ημέρες ήταν για 1.000 θύματα. Ο κοινά παραδεκτός όμως αριθμός θα πρέπει να μην υπερβαίνει τα 450, αριθμός ασφαλώς τρομακτικός, ούτως ή άλλως. http://www.patris.gr/articles/207401/137388
Η μαρτυρία του Στυλιανού Αλεξίου και η καταγραφή της από τον Τιμόθεο Βενέρη
..Αι γενόμεναι φρικαλεότητες δεν είναι δυνατόν να περιγραφώσιν.
Ουδενός εφείσθησαν οι σφαγείς. Εκ των χριστιανών εσφάγησαν είτε εκάησαν ζώντες εν τοις καταστήμασι και ταις οικίαις αυτών περί τους διακόσιους, ων πολλαί γυναίκες και παιδία• εκ των άγγλων εν τω λιμένι και τοις παραπήγμασι 11 και δύο εκτός της πόλεως. Την τρίτην ημέραν μεά τας σφαγάς (28 Αυγ.) μετηνέχθησαν υπό τούρκων δια φορτηγών αμαξίων τα λείψανα πολλών εκ των σφαγιασθέντων, πυρίκαυστα, ακέφαλα, ηκρωτηριασμένα εις το Σιναϊτικόν μετόχιον του Αγ. Ματθαίου, εν τω περιβόλω του οποίου ετάφησαν ταύτα υπό του νεωκόρου και τινος γραίας...
http://www.patris.gr/articles/207401/137391
Συγκλονιστικές περιγραφές σε έγγραφο του Αρχείου της Επιτροπής Αμύνης Αρχανών
«Εφονεύθησαν και τα σώματά των ερρίφθησαν εις το πηγάδι της οικίας…»
Στο επαναστατικό Αρχείο της Επιτροπής Αμύνης Αρχανών υπάρχουν σημειώσεις για δολοφονίες σε συνοικίες της πόλης. Αριθμητικά αναφέρονται 13 τόποι μαρτυρίου, μαζί με τα ονόματα των θυμάτων αλλά και τον τρόπο που βρήκαν το θάνατο.
...Εις συνοικίαν Κουτάλας∙ εφονεύθησαν του Γεωργ. Κόρπη ο υπηρέτης με την συζυγόν του, ενός τέκνου και δύο άλλων, οίτινες κατά την περίστασιν ταύτην ευρίσκοντο εκεί∙ τα σώματά των ερρίφθησαν εις το πηγάδι της αυτής οικίας, εξ ού εξήχθησαν υπό του Οθωμανού Ναήμ - μπέη Αφεντακάκη
http://www.patris.gr/articles/207401/137392
Η πόλις καίεται... 
Τα ρεπορτάζ της εφημερίδας “Σκριπ” τις πρώτες ημέρες μετά τη σφαγή

“ Ο χθεσινός βομβαρδισμός του Ηρακλείου υπό των αγγλικών θωρηκτών Χθες τη νύκτα διεδόθη, ότι τηλεγράφημα αποσταλέν εκ Κρήτης προς μίαν των ενταύθα πρεσβειών βεβαιοί βαρυσήμαντον είδησιν, καθʼ ην οι Τουρκοκρήτας του Ηρακλείου εκτύπησαν Αγγλους στρατιώτας κατά την παράδοσιν του φορολογικού γραφείου, τούτου δʼ ένεκα τα εκεί σταθμεύοντα αγγλικά θωρηκτά εκανονιοβόλησαν το Ηράκλειον, ένθα, ως γνωστόν, έχουν συσσωρευθεί άπειροι Τουρκοκρήτες. Την είδησιν δημοσιεύομεν μετʼ επιφυλάξεως...”

http://www.patris.gr/articles/207401/137396  
Ένας πρώτος κατάλογος θυμάτων από το ρεπορτάζ της εφημερίδας «ΣΚΡΙΠ»
Γνωρίζομεν μέχρι τούδε ο ομαστί 250 φονευθέντας χριστιανούς. Ο ολικός όμως αριθμός των φονευθέντων είνε πολύ μεγαλείτερος...
...Οι φονευθέντες-Οι περισσότεροι είνε Τούρκοι
Εξ όλων των τηλεγραφημάτων βεβαιούται, ότι τα θύματα είνε πολυάριθμα. Αι οδοί γέμουσι πτωμάτων. Τα περισσότερα όμως ανήκουν εις τους Αγγλους και Τούρκους, καθʼ όσον εν Ηρακλείω μόλις χίλιοι Χριστιανοί ευρίσκονται, ενώ οι Τουρκοκρήτες υπερβαίνουσι τους τεσσαρακοντακισχιλίους. Οι Τουρκοκρήτες ούτοι από ημερών ηπείλουν ότι θα καύσουν την πόλιν εάν ετόλμων οι Χριστιανοί να καταλάβωσι τα φορολογικά γραφεία.
Αι οικίαι του Ηρακλείου
Απασαι σχεδόν αι οικίαι του Ηρακλείου ανήκουν εις Χριστιανούς, οίτινες φεύγοντες από τας πρώτας ημέρας των γενομένων σφαγών προ τριετίας, τας εγκατέλειψαν εις χείρας των Οθωμανών.
Οι Χριστιανοί εσώθησαν. Που κατέφυγον
Εν Ηρακλείω παραμένουν μόλις 1000 Χριστιανοί, ενώ οι Τουρκοκρήτες αριθμούνται εις 40 χιλ. περίπου. Εκ των Χριστιανών ολίγοι έπαθον, ως βεβαιούν όλα τα εκ Κρήτης τηλεγραφήματα.
Οι πλείστοι αυτών κατέφυγον εις τους στρατώνας των Αγγλων και άλλα δημόσια καταστήματα φρουρούμενα υπό των Αγγλων. Αφʼ ετέρου τινές επιβιβάσθησαν των ευρωπαϊκών πολεμικών πλοίων...
http://www.patris.gr/articles/207401/137393
http://www.nlg.gr/digitalnewspapers/ns/pdfwin_ftr.asp?c=123&pageid=-1&id=3400&s=0&STEMTYPE=0&STEM_WORD_PHONETIC_IDS=&CropPDF=0
      ΤΑ ΟΝΟΜΑΤΑ ΤΩΝ ΦΟΝΕΥΘΕΝΤΩΝ ΧΡΙΣΤΙΑΝΩΝ

Κατά τας σφαγάς Ηρακλείου

http://www.patris.gr/articles/207401/137394
Εις το αιματοβαμένον Ηράκλειον
Μια επίσκεψις εν τη πόλει 13 ημέρας μετά τας σφαγάς
Ένα επιτόπιο ρεπορτάζ που αποδεικνύει ότι 2 εβδομάδες μετά τα γεγονότα οι Τούρκοι είχαν ακόμη τον έλεγχο, παρά τα επίσημα έγγραφα των Άγγλων που έχουν τη διάθεση να δηλώσουν ότι ο έλεγχος ανήκε στις δυνάμεις τους
Το πρώτο επιτόπιο ρεπορτάζ στα αποκαΐδια του Ηρακλείου, με έντονη ακόμη τη μυρωδιά από τα καμένα και τη σήψη των πτωμάτων, έγινε 13 μέρες μετά τις σφαγές και δημοσιεύτηκε σχεδόν ένα χρόνο αργότερα, στις 13 Νοεμβρίου 1899, στην εφημερίδα «Ελευθερία» του Ηρακλείου
...Ο άγιος Θεός το ξέρει! Αχ τα σκυλιά τι κάμανε!

Γλαύκας επί ερειπίων και κόρακες επί πτωμάτων
Τούρκοι στρατιώται καθαρίζουν τους δρόμους, ανοίγουν διάβασιν.
-Τόσες μέρες δουλεύουν, μού επεξηγεί ο συνοδός μου, και ακόμη να ξεσκάψουν τον δρόμο!Και μέσα εις τα ερείπια, ως κόρακες επί πτωμάτων, ο όχλος ανασκαλεύει, ανασκάπτει, ψάχνει από πρωίας μέχρι νυκτός με την ελπίδα μη τυχόν παρέμεινε τι άθικτον εκ της πυρκαϊάς. Μια τούρκισα γραία, φλυαρούσα από του ύψους ενός τοίχου προς ένα όμιλον Τούρκων κάτω εις τον δρόμον, μου κάμνει την εντύπωσιν απαισίας γλαυκός κρωζούσης επί ερειπίων. Και από του δρόμου διαρρέει πάντοτε το αυτό κύμα των Τούρκων όπερ συνήντησα εις προκυμαίαν, εκχυνόμενον δια της ζοφεράς πύλης κάτω εις τον λιμένα. Ένας τελάλης υψηλός, ξεραγκιανός, διαλαλεί εν μέσω των ερειπίων, εις είδος εσχάτης ειρωνίας την διαταγήν του πασσά προς του Τούρκους να σπεύσουν να παραδώσουν και σήμερον τα όπλα.
-Διαταγή από το κονάκι, όσοι έχετε άρματα να τα πηγαίνετε και σήμερα στον πασσά...
http://www.patris.gr/articles/207401/137397
 Bασιβουζούκοι
Οι πρωταίτιοι των σφαγών και η προηγούμενη δολοφονική δράση τους

 Εκατοντάδες ήταν οι βασιβουζούκοι, οι Τούρκοι άτακτοι δηλαδή, που συμμετείχαν στις σφαγές του Ηρακλείου. Δεκάδες από τους πρωταιτίους συνελήφθησαν ή παραδόθηκαν από τις τουρκικές αρχές στην αγγλική διοίκηση, με την ευθύνη της οποίας κρεμάστηκαν 18 από τα «πρωτοπαλίκαρα», όσοι ήταν δηλαδή και οι Άγγλοι που βρήκαν το θάνατο. Οι υπόλοιποι από τους συλληφθέντες, 83 συνολικά, έμειναν στη φυλακή μέχρι το 1906, όταν και απολύθηκαν για να απελαθούν, στη συνέχεια.

Στο Επαναστατικόν Αρχείον της Επιτροπής Αμύνης Αρχανών υπάρχει επίσης σειρά εγγράφων με τα οποία καταγράφεται η δράση των πρωταιτίων Τουρκοκρητικών τα προηγούμενα χρόνια (για μερικούς αναφέρεται και η στάση τους στις σφαγές του Ηρακλείου) σε διάφορες περιοχές της ανατολικής Κρήτης. Πιθανότατα με τα συνολικά 9 έγγραφα (αρ. 3952-3960) δόθηκαν πληροφορίες στις αγγλικές αρχές για τις συλλήψεις και τη σύνταξη των κατηγορητηρίων σε βάρος των βασιβουζούκων, καθώς η ημερομηνία που φέρουν είναι η 1η Σεπτεμβρίου 1898, λίγες ημέρες, δηλαδή, πριν αρχίσουν οι συλλήψεις. Τα έγγραφα του αρχείου Αρχανών έχουν περισσότερο τη μορφή σημειώσεων, παρά επίσημων εγγράφων, με συνέπεια σε αρκετές περιπτώσεις να είναι δύσκολη η μεταγραφή τους, πολύ περισσότερο καθώς αφορούν σε ονόματα δραστών ή θυμάτων, αλλά και σε θέσεις που εξελίχθηκαν οι βιαιοπραγίες. Αναφέρεται η φονική δράση πολλών δεκάδων Τουρκοκρητικών κυρίως από την πόλη και το νομό Ηρακλείου, εκτός από τις επαρχίες Καινουρίου, Πυργιωτίσσης και Μαλεβιζίου, για τις οποίες συνέταξαν χωριστούς καταλόγους οι αρχηγοί και οι πρόκριτοι και τις υπέβαλλαν στις αγγλικές αρχές.
Από την δράση των Τουρκοκρητικών βασιβουζούκων 

6. Αλής Μουλουδάκης, Σαντίκ Μουλουδάκης, Μπεχλούλης Μουλουδάκης (υιός του Αλή), Χουσεΐν Χατζάκης, Ιβραήμ Ρουκανιανός, Μουσταφάς Μπιμπιλάκης, Χουσεΐν Μεραμπουτάκης, Ντεμίρης Παρλακός, αδελφοί Σκρινέδες, εκ Κακού Χωρίου άπαντες. Το 1896 Ιουλίου 8 εφόνευσαν τον Αρσένιον ιερομόναχον της Μονής Επάνω – Σίφη και επλήγωσαν τον ιεροδιάκονον Άνθιμον της αυτής Μονής∙ μετά ταύτα απεπειράθησαν σφαγήν καθʼ όλου του προσωπικού της αυτής Μονής, αλλʼ απεκρούσθησαν υπό των οθωμανών της Καρκαδιωτίσσης, οίτινες και μετέφερον τον πληγωθέντα Άνθιμον εις την Μονήν. Οι ίδιοι ενέχονται εις τον φόνον δύο χριστιανών εξ Αρχανών (Βασιλείου Πολυχρονάκη και Δημητρίου Βαρδάκη) εις την θέσιν Καδή - Εληάς∙ εις τον φόνον τούτων ενέχεται και ο Μουσταφάς Στραβολαίμης. 22. Σελήμ Δελή – Ξεϊνάκης από Αξέντι. Εφόνευσε έναν χριστ. εκ Μυλοποτάμου έξωθεν της Πύλης των Χανίων εις θέσιν Μιτηρίζια, εκαυχήθη δε κατόπιν εντός του καφενείου του Παλάζη ότι εδιάλεξε εκ των εξ τον καλλίτερον.
33. Τζαφέρης Καμπουράκης από Χόνδρον Βιάννου.
Εφόνευσε τον Ζαχάρην χωροφύλακαν από Πετροκέφαλον εις την Αυγενικήν το 1889. Ο αυτός εφόνευσε τον Αναγνώστην Καπαδάκην από Μουχτάρους Πεδιάδος εις θέσιν Κολομόδη το 1888. Ο αυτός διέπραξεν φόνους μετά διαφόρων οθωμανών∙ ούτω εφόνευσε οθωμανίδας από χωρίου Κακού και δύο άνδρας επίσης οθωμανούς εκ του αυτού χωρίου. Τσελεπής Χαλεπάκης από Μελέσσες.
Εις την σφαγήν της Ανωπόλεως έσφαξεν δύο ιερείς και ο ίδιος εκαυχήθη κατόπιν εις το ίδιον χωρίον∙ ο ίδιος κατά την σφαγήν του Ηρακλείου μετέβη επανειλημμένως εις την οικίαν του Γεωρ. Γουναλάκη, εν τη οποία κατώκει ο οθωμανός Μουσταφά Μαμουτάκης και έκρυβε τον υπάλληλον του ειρημένου Γουναλάκη∙ εζήτη αυτόν επιμόνως να τον σφάξη μετά του Ασάνη Αρπατζάκη. Τούτο το ωμολόγησεν αυτός ο υπάλληλος Αριστείδης Νικολουδάκης. Χουσεΐν Τερτζάκης από το Αλάγνι και Ασάνης Μπεντεβάκης Αλάγνι, Σαΐτ Αμπατζάκης από Αστρίτσι. Εφόνευσαν Γεώργ. Σφακιανάκην από Αλάγνι εις το χωρίον Αστρίτσι το 1896.
Τους έδεσαν κατόπιν τους διέσυραν εις τα οδούς του χωρίου
http://www.patris.gr/articles/207401/137395

Το  κρέμασμα των βασιβουζούκων στο Ηράκλειο

Η ημέρα που πλέον δεν θυμάται και δεν τιμά ο δήμος…
…Ακόμη και στα οστά των θυμάτων δεν έχομε φροντίσει την απόδοση του στοιχειώδους σεβασμού μας. Βρίσκονται απλώς πεταμένα, χωρίς ένα διακριτικό ή μια ταμπέλα, στα υπόγεια της σιναΐτικης μονής του Αγίου Ματθαίου, της Μικρής Εκκλησίας, όπως έχει μείνει στην ιστορία, όπου θάφτηκαν όσα σώματα χριστιανών δεν ρίχτηκαν στη θάλασσα από το φανατισμένο όχλο των Τουρκοκρητών. ... Κι όμως, η ημέρα της σφαγής ήταν κάποτε τοπική ιστορική επέτειος, που συνοδευόταν από αργία. Αποδεδειγμένα αποδιδόταν αυτή η τιμή, μέχρι και τη δεκαετία του 1930. Πιθανότατα η γερμανική κατοχή ήταν εκείνη που ανέστειλε τις εκδηλώσεις, χωρίς αυτές ποτέ να επανέλθουν…
http://www.patris.gr/articles/207401/137390