Παλαιοντολογικά ευρήματα στην Κρήτη.

Δερμιτζάκης, Μιχάλης Δ. 

Ένα μικρό εξελικτικό θαύμα έζησε η μεγαλόνησος πριν από 540.000 χρόνια, ένα μοναδικό φαινόμενο που ήρθε στο φως με τις ανασκαφές του Πανεπιστημίου Αθηνών στο οροπέδιο Καθαρό. Νάνοι ελέφαντες, νάνοι ιπποπόταμοι και ελάφια ήταν οι πρώτοι κάτοικοι του νησιού, αποδυόμενοι σ'' έναν εξελικτικό αγώνα που τερματίστηκε με την έλευση του ανθρώπου.

Ενα μουσείο γεννιέται

Λεπτομέρειες των απολιθωμένων ευρημάτων

Πριν από δύο εκατομμύρια χρόνια η Κρήτη, η οποία μέχρι τότε βρισκόταν κάτω από τη θάλασσα, άρχισε να αναδύεται. Το νησί ήταν αρχικά κενό. Μετά, όταν αναπτύχθηκε η βλάστηση, έφθασαν τα πουλιά φέρνοντας μαζί τους αβγά σαλιγκαριών και άλλων μικρών ζώων. Στην Κρήτη όμως δεν μπορούσαν να φθάσουν τα μεγάλα ζώα και αυτό γιατί το νησί χωριζόταν τότε, όπως και σήμερα, από την ηπειρωτική χέρσο με ευρύ θαλάσσιο διάδρομο.

Γέφυρα από πάγο

Πριν από 540.000 χρόνια το κλίμα της Γης έγινε ψυχρότερο και οι πάγοι του Βορείου Πόλου άρχισαν να επεκτείνονται. Είχε αρχίσει η εποχή των παγετώνων. Τότε, αντί να βρέχει και το νερό να επιστρέφει στη θάλασσα, χιόνιζε και τεράστιες ποσότητες νερού πάγωναν και συγκεντρώνονταν στους παγετώνες. Σταδιακά η στάθμη της θάλασσας υποχώρησε και η απόσταση της Κρήτης από την Πελοπόννησο μίκρυνε. Την περίοδο αυτή μικρές αγέλες ιπποποτάμων που ζούσαν στη Πελοπόννησο, πιθανώς εξαιτίας κάποιων πλημμυρών, παρασύρθηκαν προς τη θάλασσα. Οι ιπποπόταμοι, καίτοι περνούν πολλές ώρες μέσα στις λίμνες και στα ποτάμια, είναι βαρύτεροι από το νερό και δεν κολυμπούν. Το αλμυρό όμως νερό είναι πυκνότερο, έχει μεγαλύτερο ειδικό βάρος και μέσα στη θάλασσα έχουν μεγαλύτερη άνωση και επιπλέουν. Αυτό φαίνεται ότι έσωσε την αγέλη των ιπποποτάμων, οι οποίοι παρασυρμένοι από τα ρεύματα έφθασαν ως την Κρήτη.

Η εποχή των παγετώνων δεν διήρκεσε πολύ και όταν οι πάγοι άρχισαν να λιώνουν η στάθμη της θάλασσας ανήλθε εκ νέου, με αποτέλεσμα η απόσταση του νησιού από την ηπειρωτική χέρσο να μεγαλώσει ξανά. Το ταξίδι προς την Κρήτη μπορούσε να πραγματοποιηθεί μόνο κατά τη διάρκεια της παγετώδους περιόδου, όπου η στάθμη της θάλασσας ήταν χαμηλή. Είναι πιθανόν παρόμοια ταξίδια να πραγματοποιήθηκαν και κατά τη διάρκεια των θερμών περιόδων, τότε όμως η απόσταση του νησιού από την ηπειρωτική χέρσο ήταν ανάλογη με τη σημερινή, με συνέπεια τα ζώα να πνίγονται προτού φτάσουν στη ξηρά.

Η χλωρίδα αναστενάζει...

Στην Κρήτη οι ιπποπόταμοι βρήκαν ένα μέρος ουσιαστικά ακατοίκητο από άλλα μεγάλα θηλαστικά. Τα μόνα μεγάλα ζώα που υπήρχαν στο νησί ήταν οι ελέφαντες, οι οποίοι είχαν καταφτάσει στην Κρήτη με παρόμοιο τρόπο. Καθώς δεν υπήρχαν άλλα μεγάλα φυτοφάγα και προπαντός κανένα σαρκοφάγο αρπακτικό, οι ιπποπόταμοι και οι ελέφαντες άρχισαν να αναπτύσσονται ανενόχλητοι. Σύντομα ο πληθυσμός τους αυξήθηκε τόσο ώστε αντιμετώπιζαν προβλήματα υπερπληθυσμού. Τα ζώα έτρωγαν οτιδήποτε μπορούσε να φαγωθεί, βλάπτοντας ανεπανόρθωτα τη χλωρίδα του νησιού.

Η υπερβόσκηση οδήγησε τελικά σε εξαφάνιση όλων των φυσικών πόρων και αναπόφευκτα σε μαζικό λοιμό από τον οποίον επέζησαν πολύ λίγα άτομα. Αυτή η διαδικασία φαίνεται ότι ακολουθήθηκε πολλές φορές. Για να αντιμετωπίσουν τη μεγάλη έλλειψη τροφής οι ιπποπόταμοι και οι ελέφαντες οδηγήθηκαν εξελικτικά προς είδη με μικρότερο μέγεθος και προσαρμόστηκαν στο περιβάλλον. Ετσι οι ιπποπόταμοι της Κρήτης είχαν μέγεθος χοίρου και οι ελέφαντες αγελάδας.

Ιπποπόταμοι αναρριχητές

Επιπλέον τα ζώα αυτά ανέπτυξαν εξαιρετικές αναρριχητικές ικανότητες στα βραχώδη εδάφη των βουνών της νήσου. Για παράδειγμα, οι ιπποπόταμοι στης Κρήτης μπορούσαν να σκαρφαλώνουν με μεγάλη άνεση από τις παραθαλάσσιες πεδινές περιοχές του Αλμυρού, όπου περνούσαν τους χειμώνες, ενώ την καλοκαιρινή περίοδο προτιμούσαν να κατευθύνονται προς το οροπέδιο του Καθαρού του Λασιθίου. Εκεί υπήρχαν μικρές εποχικές λίμνες μέσα στις οποίες προτιμούσαν να διαβιούν όπως οι ηπειρωτικοί συγγενείς τους.

Η εποχή όμως των ιπποποτάμων της Κρήτης κάποτε έφτασε στο τέλος της. Πριν από εκατό χιλιάδες χρόνια το κλίμα της Γης έγινε ξανά ψυχρό και μια δεύτερη εποχή των παγετώνων άρχισε. Μια άλλη φορά η στάθμη της θάλασσας υποχώρησε και η απόσταση της Κρήτης από την Πελοπόννησο μίκρυνε.

Τα ελάφια νικητές!

Αυτή τη φορά αγέλες ελαφιών κατάφεραν να διασχίσουν τη θάλασσα. Τα ελάφια, σε αντίθεση με τους ιπποποτάμους, κολυμπάνε το ίδιο καλά στο γλυκό και στο αλμυρό νερό. Δεν μπορούν όμως να διασχίσουν μεγάλες αποστάσεις. Φαίνεται ότι το συγκεκριμένο ταξίδι αποτελούσε ακραία κατάσταση, πιθανόν λόγω ρευμάτων ή υποεκτίμησης της πραγματικής απόστασης μεταξύ Κρήτης και ηπειρωτικής χέρσου.

Οταν τα ελάφια έφτασαν στην Κρήτη, όπως ακριβώς και οι ιπποπόταμοι πριν από αυτά, άρχισαν να αναπτύσσονται ανενόχλητα. Σύντομα εξελίχθηκαν προς οκτώ διαφορετικά είδη με διάφορα μεγέθη. Τα μικρόσωμα διαβιούσαν στις απόκρημνες πλαγιές των βουνών, τα μεσαίου μεγέθους στις πεδιάδες και τα μεγαλόσωμα στα δάση. Ο μεγάλος αριθμός των ελαφιών προκάλεσε υπερκατανάλωση της χλωρίδας ως και καταστροφή της. (Παρόμοιες καταστροφές επιφέρουν τα σημερινά αιγοπρόβατα.) Τα ελάφια αποδείχθηκαν πιο ευπροσάρμοστα από τους ιπποποτάμους, τους οποίους οδήγησαν τελικά σε εξαφάνιση. Η τελευταία παρουσία νάνων ιπποποτάμων και νάνων ελεφάντων έχει πιστοποιηθεί στο Καθαρό και στη Ζάκρο πριν από 14.000 χρόνια.

Τα ελάφια κυριάρχησαν σχεδόν επί 100.000 χρόνια, όταν ένα άλλο είδος ήρθε στο νησί, αυτή τη φορά όχι κολυμπώντας αλλά με σχεδίες και πλοία: πριν από μερικές χιλιάδες χρόνια οι άνθρωποι αποίκησαν την Κρήτη. Τα οικοδίαιτα ζώα που έφεραν μαζί τους σε συνδυασμό με το κυνήγι ήταν οι αιτίες που οδήγησαν τα ενδημικά ελάφια σε εξαφάνιση.

Αυτό που έκαναν οι άνθρωποι στην Κρήτη επαναλήφθηκε σε πολλά νησιά του πλανήτη. Ειδικά τα τελευταία 300 χρόνια η επέκταση του ανθρώπου κατέστρεψε όλα σχεδόν τα νησιωτικά περιβάλλοντα. Σήμερα έχουν απομείνει ελάχιστα νησιά στον κόσμο με παρόμοια ενδημικά θηλαστικά, το μέλλον των οποίων παραμένει αβέβαιο.

Το οροπέδιο του Καθαρού

Η ύπαρξη απολιθωμένων ιπποποτάμων στο οροπέδιο Καθαρό του Λασιθίου Κρήτης ήταν γνωστή στον επιστημονικό κόσμο από τα μέσα του 19ου αιώνα. Αναφορές και περιγραφές απολιθωμένων οστών δημοσιεύτηκαν από διαφόρους συγγραφείς, οι οποίοι διαπίστωσαν το μικρό μέγεθος των ιπποποτάμων του οροπεδίου Καθαρού, δεν μπόρεσαν όμως να διατυπώσουν ικανοποιητική εξήγηση για αυτό το φαινόμενο.

Απολιθώματα έχουν ανακαλυφθεί στα λιμναία ιζήματα του Πλειστοκαίνου, ανάμεσα στα βουνά του οροπεδίου του Καθαρού της Κρήτης, που είναι ένα από τα ωραιότερα τοπία του νησιού. Στα λιμναία λοιπόν ιζήματα του Πλειστοκαίνου στο Καθαρό έχουν ανασυρθεί εκατοντάδες οστά νάνων ιπποποτάμων. Το ότι το οροπέδιο του Καθαρού, πάνω από την Κριτσά, είναι κατάσπαρτο από θραύσματα οστών ιπποποτάμων, των σπάνιων αυτών μεγάλων ζώων που παρόμοιά τους σώζονται σήμερα μόνο στην Αφρική, είναι γνωστό σε πολλές γενεές ντόπιων.

Συνολική ανασύσταση

Το 1998 εγκαινιάστηκε στο Καθαρό νέος κύκλος παλαιοντολογικών ερευνών, με τη χρηματική ενίσχυση της Νομαρχίας Λασιθίου. Ταυτόχρονα ο δήμος απαλλοτρίωσε την περιοχή και το Πανεπιστήμιο Αθηνών την περιέφραξε. Στόχος των ερευνών αυτών είναι η συνολική ανασύσταση του περιβάλλοντος του Καθαρού τα τελευταία 600.000 χρόνια.

Στις προαναφερθείσες ανασκαφές το σύνολο των απολιθωμάτων έχει εξαχθεί με σύγχρονες μεθόδους, και στόχο να καταγραφούν όλες οι πληροφορίες που περιέχει η ακριβής θέση τους μέσα στο γεωλογικό στρώμα. Οι πληροφορίες αυτές αποτελούν το κλειδί για τη λεγόμενη πολυδιάστατη επιστημονική προσπάθεια τής όσο το δυνατόν πιο ακριβούς παλαιοοικολογικής ανασύστασης του οροπεδίου.

Με επίκεντρο τη συγκεκριμένη παλαιοντολογική θέση Διγενή ή «Ανάσκαμμα» που ανακάλυψε πρώτος ο κριτσιώτης φυσιοδίφης Γιάννης Σιγανός, στην καρδιά του οροπεδίου του Καθαρού, και με βάση το πλούσιο σε απολιθώματα ιπποποτάμων δείγμα που φέρνουν στο φως οι σύγχρονες παλαιοντολογικές ανασκαφές που διεξάγονται από τότε εξετάζεται η παλαιοοικολογική υπόθεση ότι κατά τη χρονική περίοδο όπου ζούσαν οι ιπποπόταμοι το οροπέδιο του Καθαρού παρουσίαζε μια μόνιμη λίμνη, με κατευθυνόμενα σε αυτήν ρυάκια τα οποία στη διάρκεια των καταρρακτωδών βροχών παρέσυραν διάσπαρτα οστά ή και πτώματα ιπποποτάμων και ελεφάντων τα οποία συσσώρευαν σε κατάλληλα σημεία με σκοπό να ενταφιαστούν και να απολιθωθούν. Τα σημεία αυτά μπορεί να ήταν σε στροφές των ρυακιών ή σε διάφορα μικρά δέλτα των οποίων η ροή του νερού ήταν αργή και ήρεμη, ή στις ακτές της λίμνης. Μερικά από τα οστά αυτά βρέθηκαν στις αναγκαίες γεωλογικές συνθήκες και κατάφεραν να απολιθωθούν.

Πράγματι, η ιζηματολογική μελέτη των αποθέσεων και η μελέτη της γεωλογίας της περιοχής μάς οδηγούν στο συμπέρασμα ότι το οροπέδιο του Καθαρού την εποχή εκείνη ήταν μία πόλγη. Μέσα στα στρώματα της ιλύος υπάρχει ένας ορίζοντας από ασβεστολιθικές κροκάλες. Πάνω και ανάμεσα από αυτές τις κροκάλες υπάρχουν τα απολιθώματα των ιπποποτάμων. Τα οστά, δηλαδή, ήταν τοποθετημένα ή καλύτερα απλωμένα επάνω σε μια επιφάνεια η οποία αργότερα σκεπάστηκε από τα υπερκείμενα ιζήματα ιλύος.

Μέχρι σήμερα αποκαλύφθηκε με τις ανασκαφές επιφάνεια 95 τετραγωνικών μέτρων, όλη γεμάτη απολιθώματα ιπποποτάμων, ενώ σε δοκιμαστικές τομές που έγιναν εντός της περιφραγμένης περιοχής διαπιστώθηκε η ύπαρξη απολιθωμάτων και πέραν της περιοχής στην οποία είχε συστηματικά ενεργηθεί η ανασκαφή.

Μια φωτογραφία, χίλιες πληροφορίες 

Η μέχρι τώρα μελέτη του υλικού πιστοποίησε ότι στη θέση υπάρχουν σχεδόν πλήρεις σκελετοί οι οποίοι έχουν υποστεί πολύ μικρή μετακίνηση, καθώς τα περισσότερα οστά βρίσκονται σε φυσική ανατομική θέση. Κατά πάσα πιθανότητα η θέση αποτελεί μια θανατοκοινωνία. Πρόκειται, δηλαδή, για τον χώρο όπου πέθαναν και ενταφιάστηκαν τα μέλη μιας ολόκληρης αγέλης ιπποποτάμων.

Κατά τη διάρκεια της ανασκαφής αποκαλύφθηκαν οστά από ζώα διαφόρων μεγεθών, ενώ σε ορισμένες περιπτώσεις ανακαλύφθηκαν και οστά νεαρών ατόμων. Για τους παλαιοντολόγους μια τέτοια ανακάλυψη αποτελεί σπάνια ευκαιρία. Καθώς έχουν διατηρηθεί όλα τα ζώα, είναι σαν να έχει βγάλει κάποιος φωτογραφία ολόκληρης της αγέλης 400.000 χρόνια πριν. Συγκρίνοντας τα δεδομένα αυτά με εκείνα που έχουν προκύψει από τη μελέτη σημερινών ιπποποτάμων στην Αφρική, θα εξαγάγουμε συμπεράσματα για το τότε οικοσύστημα της περιοχής της Κρήτης.

Γνωρίζουμε ότι οι σημερινοί ιπποπόταμοι παρουσιάζουν τεράστια ποικιλομορφία. Συνολικά, από τη μελέτη των απολιθωμάτων του Καθαρού, θα εξαγάγουμε σημαντικά συμπεράσματα για την οντογένεση, την οικολογία και τη λειτουργική μορφολογία των κρητικών ιπποποτάμων. Καθώς έχουν απολιθωθεί άτομα όλων των ηλικιών, θα μπορέσουμε να περιγράψουμε το πώς μεγάλωναν οι ιπποπόταμοι στην περιοχή της Κρήτης. Σημαντικά θα είναι και τα στοιχεία που θα προκύψουν από τη δυναμική ανάλυση της αγέλης. Ετσι, θα μπορέσουμε να δούμε ποια ήταν η σύνθεση και το μέγεθος της αγέλης, η κατανομή των ηλικιών, η θνησιμότητα όχι μόνο των ιπποποτάμων αλλά και των ελαφιών. Τέλος, σημαντικά θα είναι τα στοιχεία που θα προκύψουν για τον τρόπο ζωής όλων των ομάδων των νάνων θηλαστικών της Κρήτης.

Η ύπαρξη πλήρων σκελετών μάς επιτρέπει να μελετήσουμε το πώς προσαρμόστηκε το σώμα αυτών των ζώων. Ηδη έχουν δημοσιευτεί ορισμένα στοιχεία για τον τρόπο βάδισής τους, ο οποίος έμοιαζε περισσότερο με εκείνον της κατσίκας από ό,τι των σημερινών ιπποποτάμων. Στόχος μας είναι η μελέτη και του υπόλοιπου σκελετού.

Τα ευρήματα καταδεικνύουν ότι η επιστημονική σημασία του οροπεδίου Καθαρού στο Λασίθι Κρήτης είναι μεγάλη. Για τον σκοπό αυτό αποφασίσαμε τη δημιουργία ενός μικρού τοπικού Μουσείου Φυσικής Ιστορίας.

Τα απολιθώματα από το οροπέδιο Καθαρό θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για τον εμπλουτισμό των συλλογών του Μουσείου Παλαιοντολογίας και Γεωλογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών. Αποφασίσαμε όμως να τα αφήσουμε έτσι όπως ακριβώς βρέθηκαν στη θέση τους. Με τον τρόπο αυτό οι επισκέπτες θα μπορούν να δουν πρωτευόντως και να παρατηρήσουν δευτερευόντως τους σκελετούς μιας ολόκληρης αγέλης, με τα σώματα μικρών και μεγάλων ζώων, στη θέση όπου πέθαναν. Επίσης, θα μπορούν να δουν πώς τα απολιθώματα βρίσκονται στη γη και πώς διεξάγεται μια παλαιοντολογική ανασκαφή. Δίπλα στην ανασκαφή θα υπάρχουν συναρμολογημένοι οι σκελετοί όλων των ζώων που έζησαν στην περιοχή πριν από 540.000 ως 14.000 χρόνια πριν από σήμερα.

Με τον τρόπο αυτό τα ευρήματα θα γίνουν προσιτά στο ευρύ κοινό και οι επισκέπτες θα συνειδητοποιούν τις διαδοχικές αλλαγές του περιβάλλοντος που έλαβαν χώρα κατά τη διάρκεια της ιστορίας της Γης. 

Κάθε τόπος, κάθε κοινωνία, ορίζεται από την ιστορική και την πολιτιστική κληρονομιά της. Από τις ρίζες της. Μέρος της πολιτιστικής κληρονομιάς μας είναι και αυτό το περίεργο φαινόμενο της ύπαρξης ιπποποτάμων στο Καθαρό κατά το παρελθόν.

Η χώρα μας καλείται να αντιμετωπίσει την πρόκληση του παρόντος και του μέλλοντος, αξιοποιώντας τη λαμπρή κληρονομιά της καθώς και τις ευνοϊκές κλιματικές, περιβαλλοντολογικές και πολιτισμικές συνθήκες της, δημιουργώντας, έτσι, τις κατάλληλες συνθήκες προόδου και ανάπτυξης στον τομέα της Παιδείας και της Επιστήμης, στο πλαίσιο της Ενωμένης Ευρώπης.

Η επιστημονική έρευνα αποτελεί βασικό παράγοντα ευημερίας και ο ρόλος της ενισχύεται σημαντικά και διαρκώς στην πάροδο του χρόνου. Πεποίθησή μας είναι ότι μπορεί να συμβάλει, μεταξύ άλλων, και μέσα από την προβολή του γεωλογικού και του παλαιοντολογικού πλούτου της χώρας μας, όχι μόνο στην προστασία του περιβάλλοντος αλλά και στην τουριστική αναβάθμιση, οικονομική ενίσχυση των τοπικών κοινωνιών.

Κρήτη... ελεφαντογέννα!

Ο κ. Μιχάλης Δ. Δερμιτζάκης είναι καθηγητής Γεωλογίας και Παλαιοντολογίας, τ. αντιπρύτανης του Πανεπιστημίου Αθηνών.

ΠΗΓΗ
Αναδημοσίευση από την εφημερίδα ΤΟ ΒΗΜΑ
http://www.tovima.gr/#

http://www.tovima.gr/science/article/?aid=187658